Ашахуьр

Ашахуьр (урус. Ашакент) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай хуьр. Штул хуьруьхъ галаз "Штул хуьруьнсовет"дик акатзава.

Хуьр Ашахуьр урус. Ашакент Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Кьурагь район Хуьруьнсовет «Штул хуьруьнсовет» Виликан тӀварар Вини Штул ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 2600 м Агьалияр 173 кас (2002) Миллетар лезгияр Динар суьнни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87262 Почтунин индекс 368189 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 230 850 002

География

Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 10 км яргъал чка кьунвайди я.

Тарих

Ашахуьр лекьрен муг хьиз, кьве суван кукӀварин арада 2600 метр кьакьанда, Питан ва Ярар суварин арада авай дугунда ала. Им 45 майишатрикай ибарат тир гъвечӀи хуьр я. Хуьруьн 200 — елай пара йисар ава. ТӀебиатдин рекьелди арадал атанвай хуьр я. Вилик и чилер Штул хуьруьз талукь мулкар тир. Садлагьай хзанар иниз гьа Штул хуьряй куьч хьанвай. Гьардаз вичин себебар авай. ЦӀуру адетралди, сувавийрин хзанар, гьакӀни стхайрин хзанар санал уьмуьр гьалзавай. Амма бязи вахтара хтулрикай садбур хзандикай чара хьана чпиз цӀийи чкада кӀвалер эцигзавай. Ингье, жегьил штулвийризни чпиз цӀийи кутугай чка жагъанвай. Абуруз ана чӀурар ва цанвай чилерни мулкар авай. Эхирни, Штул хуьре дарвал ва менфят къведай чилеринни мулкарин яргъавал бязи ксарин, малдарвилел ва хперхъанвилел алахъиз мадни къулай чкариз куьч хьуниз себеб тир. ЦӀийи чкада кьакьан суварин векьин чкаяр, мублагъ тӀулар, тамун массивар, гегьенш чӀурар авай. Амма лугьун герек я хьи, абуруз ана четинвилер акунай. Сифтегьан 30 — 40 йисара кьейи инсанар гъелеррал алаз улу-бубайрин хуьруьз тухузвай ва виридан сурал кучудзавай, вучиз лагьайтӀа абурун арада сихилвилинни миресвилин алакъаяр гзаф яргъалди амукьнавай. Сифте арадал атайла хуьруьн тӀвар Вини Штул тир, ахпа Ашахуьр хьанвай.

Ашахуьруьн сурар, асулдай аварви тир Исмаил Омаров кьейила, тахминан 160 йис идалай викил арадал атанвай. Ам вичин вахтуна, итим кьиникьин себебдилай авар хуьряй акъудна ракъурнай. Адан кучудунрилай кьулухъ, кьейи ашахуьрвияр Штулрин суруз тухун тавуна, гьа Ашахуьруьн цӀийи сурал кучудзавай. Йисарин къене Ашахуьруьн вичин сихилар арадал атанвай. Хуьре кьуд сихил ава: Суфияр, Гьажияр, КунцӀилар, Аварар. ЦӀуру эгьлийри лугьузвайвал:

• Суфияр сихилдин бине кутурбур Аравиядин Суфий шегьердай атанвай. И сихилдин улу-буба, Арабстандай и чкайриз халкьдин арада мусурманвал тваз атанай, ва гуьгъуьнлай Штул хуьре амукьнавай, Ибрагьимхалил тӀвар алай кас тир. Гуьгъуьнлай, и сихилдай Тагьир-эфенди хьтин машгьур арабистар, адан хтул Осман Эфендиев тӀвар — ван авай философ, Дагъустандин медицинадин илимрин садлагьай дишегьли кандидат, Тагьир-эфендидин хтул — Фатима Абдурагьмановна Алекберова тир, тарихдин илимрин доктор, РАН-дин корреспондентрин член — Жамал Мутагьиров хьтин вини классдин векилар акъатнай.

• КунцӀилар сихилдин бине кутур каc, гьакӀни вичин сахуьруьнви кьиникьин себебдилай иниз катнавай, Хив райондин КьванцӀил хуьруьн эгьли тир.

• Гьажияр сихилди вичин тӀвар, садлагьай сефер Меккадиз гьаждиз и сихилдин векил фенвайвиляй къачуна. Ам Гьажи Рамазан тир, тӀвар — ван авай алим арабист, Кьибле Дагъустандин чӀехи гьуьрмет авай шейх. Ам 100 йис идалай вилик кьенвай ва Ашахуьруьн мукьвал алай кьакьан чкадал кучуднавай. Адан гьуьрметдай адан сурал чӀхи имарат эцигнавай. Вичин уьмуьрда и касди пара кьван хъсан крар авунай, ва чкадин агьалийри ам пак кас хьиз гьисабзавай. Гьавиляй ам гилалди виридан рикӀел алама ва адан сур Кьибле Дагъустандин зиярат ийидай чкайрикай сад хьанва. Шейх Рамазанан сурал гьар йисуз Дагъустандин чара — чара пипӀерай зияратдиз инсанар къвезва. ГьакӀни, гуьгъуьнин тарихдин фактни къейд авуна кӀанда хьи, 1930 йисан майдиз Гьажи Рамазанан хва Гьажи эфенди, и чилериз цӀийиз атанвай начальникри тухузвай гьахъвал авачир политикадин аксиниз женг чӀугуз къарагънавай мусурманрин кьилел алай кас тир. Ам пара дегьне чирвилер, савад авай, философияда, географияда, литературада, политикада хъсан кьил акъатзавай кас тир. А чӀавуз лежберрин кулаквал терг ийизвай вахтар тир. Кьилел диндин кархъанар авай къарагъун кьиле тефенвай. Кьурагь къачуна абур Кьасумхуьрел кьван агакьнавай, гьина абур душмандин кӀаник акатнай. Къарагъунин кьилел алай ксарин гзафбур кьуна дустагъриз тунвай, бязибуруз кьиникьалди жазаяр ганвай, Сибирдиз, Къазахстандиз, Киргиязиядиз акъудна ракъурнавай. Аниз Гьажи-эфендидин мукьва — кьилиярни дакъурнавай.

1950 йисалди хуьре вини дережадин чирвилер авай са касни авачир. 1954 йисуз вини дережадин чирвилер, гила тарихдин илимрин доктор Мутагиров Жамала къачунвай. Яргъал йисар ада Санкт-Петербургдин университетда муаллимвиле кӀвалахзавай. 1962 йисуз университет Ибрагимхалилов Рамазана акьалтӀарзава. Ругуд йисалай ада кьведлагьай вини дережадин чирвилерин иеси жезва. Рамазаназ тес са районда ваъ, гьакӀни вири Дагъустанда гьуьрмет ава. Ашахуьрвияр кӀевера авай береда, ам колхоздин регьбервиле кӀвалахнай, ва хуьр терг хьункай саки хкуднавай.

1937 йисуз хуьре садлагьай колхоз арадал гъанвай ва адан председателвиле кесиб лежбер Габибулагь Сефиханов эцигнай. Адалай кьулухъ колхоздиз регьбервал Мутагиров Зейнудина авунай. 1942 йисуз ам гуьгьуьллувилелди фронтдиз фенвай ва фашистрихъ галаз ягъунра кьегьалвилелди кьенвай. Дяве чӀавуз Ашахуьряй фронтдиз 25 кас рекье гьатнай, абурукай 16 касди Ватан паталай чан эцигнай.

Ватандин ЧӀехи дяведалди хуьре 70 кьилдин майишатар авай. Жафа ва гишин чӀавара са шумуд хзан затӀни амукь тавуна къекъверагвилин гьалара гьатна барбатӀ хьанвай, инсанар гишила ва мекьила телеф жезвай. Муькуьбур са жуьредин уьмуьр гьализ виже къведай чкайрихъ къекъвена ана ацукьзавай. Хуьруьнвийрин четин уьмуьр 60 — й йисаралди давам жезва. Хуьруьн колхозда са цӀуру фермадилай гъейри сазатӀни амачир, гьатта майишатрин контора ва культурадин идараяр кьванни амачир. Хуьруьз тухудай рехъ авачир. Хуьруьнвийрин асул улакь араба ва гъелерар тир. 1965 йисалай эгечӀна кьакьан суван хуьруьн къамат садлагьана хъсан патаз масакӀа жез гатӀумнай. Гьа йисуз виридалайни кесиб колхоздин председательвиле Штулрин муьжуьд йисан мектебдин муаллим Рамазан Ибрагимхалилов тайин авунвай. Куьруь муьгьлетдин къене, хуьруьн эгьлийрин ва райондин регьберрин куьмекдалди, пара кьадарда кьилин кӀвалахар кьилиз акъуднай. Хьуре садлагьай мектеб, улубхана, медпункт, колхоздин контора, инсанри уьмуьр гьалун патал кьве гьавадин кӀвал, малдарвилин кьуд дараматар эцигнавай, чпин къуватралди рехъ чӀугунвай ва ам ахпа гьяркуь авунай. Рагарин ва кӀамарин чкайрайтӀуз хуьруьз электричестводин къайтан чӀугунвай. Хуьре садлагьай сеферда радиодин ван акъатнай. Телефондин идара ахъайнай. Хуьруьз цин гунгара тухванвай. Хуьруьн экономика тади камаралди хкаж жезвай. Мал къарадин кьадар эхиримжи ирид йисан къене ругудра гзаф хьанвай. Техилдин культурайринни бахчахъанвилин бегьер пара хьанвай. Хуьруьн майишатдин культурайрин вини дережайрал агакьуниз килигна, колхоз вахт-вахтунда «Яру Лишан» гьуьрметдиз лайих жезвай.

Гьайиф, гила муькуь вахтар алукьнава, инсанар ва абурун уьмуьрдин девлетар къевез — къвез масакӀа жезва, гила виликан мублагъ хуьруькай амукьайди са тӀвар я. Хуьруьн эгьлийри чпин кьилдин мулкар — майишатар вилик тухузва, як, къуьл гьасилзава, гьа идалди чпин кьил хуьзва. Къе сувара хуьруьн майишатдин муькуь сфера мад амайди туш.

Агьалияр

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 173 касди уьмуьр гьалзавай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.

ЭлячӀунар

• «Мо — Курах» сайтуна Ашахуьруькай малуматар Архивация 13 август 2014 йисан.