Эмирали ТӀигьиржалви

Эмирали ТӀигьиржалви, АмиргӀали-ХӀажи ТӀигьиржалви (1790 йис, ТӀигьиржал, Къубадин уезд — 1846, Гьадж) — лезги зари, дяведар, Имам Шамилан муьридрикай сад тир.

Уьмуьрдикай

Лезгийрин женгчи зири Эмирали 1790 йисуз гилан КцӀар райондин ТӀигьиржалрин хуьре дидедиз хьана. Сифте Къубада кӀелна. Ина адаз лезгийрин машгьур алим, иридра Меккедиз зиярат авур Гьажи Мугьаммад Челебиди тарс ганай. Гуьгъуьнлай Эмиралиди Вини Ярагъда кӀелна. Вини Ярагърин медреса а девирда вири Къавкъаздиз сейли тир. Ам муьридизмдин бине кутур, Имам Шамилан муаллим хьайи Шейх Мугьаммад Ярагъвиди ахъайнай. И медресадиз Къавкъаздин араб чӀалан академияни лугьудай. Ина диндин тарсарихъ галаз санал математикадай, астрономиядай, географиядай, этикадай, философиядай, Дагъустандин тарихдайни тарсар гузвай.

Вини Ярагъдал Эмиралиди Шамилахъ галаз санал кӀелна ва абур кӀеви кӀилияр хьана. Эмиралиди гьакӀни тӀвар-ван авай лезги алим Алкьвадар Абдуллагьахъ ва машгьур тарихдар Абаскъулу Агъа Бакихановахъ галаз дуствал авунай.

Алкьвадар Гьасанан «Асари Дагъустан» ктабдай: «Къубадин уезддин ТӀигьиржал хуьряй тир Гьажи Эмирали эфенди гьакъикъи алим ва инсанвал авай кас тир. Жегьилвилин яшарив агакьайла ам Куьредин округдиз куьч хьана. Ина ада Вини Ярагъ хуьре муаллим Ярагъ Мугьаммад эфендидин медресада кӀелна. Гуьгъуьнай ам Мугьаммад эфендидихъ галаз Аваристандиз акъатна.

Мугьаммад эфендидиз къуллугъ ийиз, Эмиралиди адавай илимар чирна ва гьакӀни ада а эфендидин стхадин руш, хъсан къилихъар авай, рикӀ чӀехи Муъминатдикай вичиз паб авунай… Адалай кьулухъ Гьажи Эмирали эфенди Куьре округдиз хтана, хизанар Вини Ярагъдал туна вич Меккедиз зияратдиз рекье гьатна ва и сефердин вахтунда кьена».

Урус пачагьдин кьушунрин аксина женг чӀугур Эмирали ТӀигьиржалви Имам Шамилан рикӀ алай муьридрикай тир. Са шумуд йис Сибирда суьргуьнда хьанатӀани, руьгьдай ават тавур шаирди дустагъдай акъатайдалай гуьгъуьниз азадвилин женг давамар хъувунай.

Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, Эмирали ТӀигьиржалви гьеле 1820 йисуз Гавдишанда кьиле фейи дяведа генерал Ермолован кьушунрин аксина женг чӀугунай. 1823 йисуз лезгияр кьвед лагьай гъилера Ермолован кьушунрихъ галаз женгиниз экъечӀайла Эмиралиди 1500 касдикай ибарат тир чӀехи кӀеретӀдиз регьбервал ганай. Гуьгъуьнлай ада 1837 йисан Къубадин бунтара иштиракнай.

ЧӀехи маарифчи тир Эмиралиди Куьреда медреса кардик кутунай ва иниз кесибрин аялар желб авунай. И медреса акьалтӀарай шумудни са жегьилдикай гуьгъуьнлай алимар хьанай. Вичин шиирар лезги, азербайжан ва араб чӀаларал кхьей Эмирали гьеле медреседа кӀелдай вахтунда шаир хьиз машгьур хьанай. Филологиядин илимрин доктор Мавлуд Ярагьмедован «Дагъустандин савкьватар» (Баку, 1987) ктабда Эмиралидин 21 шиир гьатнава.

Эхиримжи йисара шаирдин 100-дав агакьна шиирар винел акъатнава. Адан «Куз-куз», «Муьхеннет», «Лугьуз-лугьуз» тӀварар алай шиирар халкьдиз хуралай чида. Зари 1846 йисуз вичин кӀилияр тир Абаскъулу Бакихановахь ва Алкьвадар Абдуллагьахъ галаз санал Меккедиз рекье гьатна. Меккединни Мединадин арада къарагъай тӀурфанди Эмирали ва А. Бакиханов телефна. Абур кьведни гьана, «ФатӀима дереда» кучукна. Вич са гужуналди арабри хкуд авур Алкьвадар Абдуллагь ватандиз хтайла ада хайи хуьре вичин кӀилийриз эбеди гуьмбет эцигун къетӀ авунай.

ТӀигьиржал Эмиралиди туькӀуьрай эсерар

Эмирали ТӀигьиржалви бегьем чӀехи шаирвилин дережадин шииррин автор ятӀани, алай чӀаван кӀелдайбуруз анжах 1980-лагьай йисуз чир хьана. Бакуда уьмуьр ийизвай ва кӀвалахзавай лезги эдебиатдин алим Ярагьмедрин Мавлуда «Генжлик» издательствода Эмирали ТӀигьиржалвидин Ихрек Режебан сад хьайи шииррин кӀватӀал чапдай акъуднай.

Гуьгъуьнлай, азербайжан чӀалал кхьизвай ТӀигьиржал хуьряй тир лезги шаирдин уьмуьрдин рехъ ва туькӀуьрай эсерар чириз дамавардайла, эдебиатдин алимди вичин азербайжан чӀалал кхьей «Азербайжандинни арада авай Дагъустандин алакъайрикай» тӀвар алай къейд ийизва: "… 1835-лагьай йисуз Эмирали вичин кӀили тир Алкьвадар Абдуллагьахъ (Алкьвадар Гьасанан буба тирди) Абаскъулу агъа Бакихановадин патав Къубадин округдин Амсар хуьруьз атана. Бакиханова кӀилийрин меслятдиз килигна, «Гуьлистан» тӀвар алай эдебиатдин дестедин бине кутуна. Анин кӀвалахда Эмиралидини иштирак авуна.

1992-лагьай йисуз Дагъустанди ктабрин издательствода «Дурнаяр» тӀвар алай гъвечӀи шиирин кӀватӀал чапдай акъатна. Ада ТӀигьиржалдай тир Эмиралидин (жилдал автордин тӀвар Эмир Али хьиз къалурна) ва адан сахуьруьнви тир Эмираслан Гъанидинан (ада лезгидал кхьизвай) шиирар сад авуна. Ктаб туькӀуьрайди тӀвар-ван авай лезги шаирни прозаик Ризванрин Забит я. Гьамни Эмиралидин шиирар лезгидал элкъуьрнавайди я.

ТӀвар кьунар

Лезги шаир Керимрин Седакъета вичин КцӀариз талукь тир энциклопедияда кхьенвайвал, гъиле къелем кьуна шиирар кхьей, яракь кьуна чапхунчияр кукӀварай Эмирали ТӀигьиржалвидин тӀвар чи эдебиатда къагьриман шаир хьиз гьатнава. Адан шиирдин гафар рикӀел хкана: «Зун Эмир я дагъустанви, Душманрин за хъвада иви».

Эдебият

С. Къ. Керимова. «КцӀар, кцӀарвияр» (энциклопедиядин кӀватӀал). Баку 2011. «Зия», ч. 295—296.
Алкьвадар Гьасан. «Асари Дагъустан» (урус чӀалал), Магьачкьала, 1994. ч. 158—159.
С. А. Бедирханов «XVII-XIX-лагьай виш йисарин лезги кӀанивилин лирикадин эстетика» (урус чӀалал), Махачкала ИИЯЛ ДНЦ РАН 2006г. 154 с.
Арбен Къардаш. «Танец поневоле», Махачкала, 2011 г.