Чечня
 Урусатдин Федерациядин субъект
| |||||||
|
Республика Чечня
| |||||||
| |||||||
|
Кьилин шегьер |
Грозный | ||||||
|
Майдан |
75-й | ||||||
|
- Вири |
15 647 км² | ||||||
|
Агьалияр |
|||||||
|
- Вири санлай |
 1 394 172 (2016)89.1/км² | ||||||
|
- Вири, гилан къиметрив |
141,3 млрд. ман. (2014) 104 агъз. ман. | ||||||
| Кеферпатан Къавкъаздин | |||||||
| Кеферпатан Къавкъаздин | |||||||
|
Гьукуматдин чӀал |
урус ва чечен чӀалар | ||||||
|
Республикадин президент |
Рамзан Къадиров | ||||||
|
Гьукуматдин председатель |
Хучиев Муслим | ||||||
|
Парламентдин председатель |
Даудов Мегьамед | ||||||
| 20,95 | |||||||
| Код ISO 3166-2 | RU-CE | ||||||
| MSK (UTC+4) | |||||||
|
Официал сайт: |
http://www.chechnya.gov.ru/ | ||||||
_-_Chechnya.svg)
Чечня, официал тӀвар Республика Чечня (чеч. Нохчийн Республика, Нохчийчоь) — Урусатдин Федерациядин составдик квай республика[1], Кеферпатан Къавкъаздин федерал округдик акатзава.
Республикадин бине 1993 йисан 9 январьда кутунвайди я.
Кьилин шегьер — Грозный.
География
дуьзар хъувунУьлкве Ингушетиядихъ галаз рагъакӀидай пата, Кеферпатан Осетиядихъ галаз кефердинни-рагъакӀидай пата, кефер пата Ставропольдин крайдихъ галаз, рагъэкъэчӀдай пата Дагъустандихъ галаз ва кьибле пата Гуржистандихъ галаз са сергьятра ава. Чечнядин кьиблепатан тӀебии сергьят УФ-дин гьукуматдин сергьятдихъ галаз сад къвезва ва сувун цӀиргъерин синерайтӀуз яргъи хьанва. Кьибле патай кефер патаз республика 170 км, рагъэкъэчӀдай патай рагъакӀидай патаз 100 км экӀя хьанва.
Республика Чечня Кеферпатан Къавкъазда, Терек ва Сунжа вацӀарин дугунрал ала. Уьлкведин кефер пад арандал къвезва, ина чуьллер ва къумлухар ава, месела Терек-Кум аран, кьулан пата чуьл-тамарин зул физва, уьлкведин кьибле пад Къавкъаздин сувари кьунва. Сувун цӀиргъери, кӀамари ва дегьне кьвалари Чечнядин майдандин 35 % туькӀуьрзава.
Физикадинни-географиядин жигьетдай Чечня кьуд зулариз пай хьанва: кьакьан суварин, суварин, сувун ценерин ва арандин. Кьакьан сувун чкайриз гзаф векъи гьавадин шартӀар хас я, ина суварал алай муркӀар вири йиса амукьзава. Кефер патахъ финивай сувар аскӀан жезва ва набататар пара жезва. Дугунар чӀулав накьвадин къатди кӀевнава, ина пара мублагъ чӀурар ава. Чкадин агьалидин кьилин машгъулат дегь чӀавалай малдарвал я.
Сувун кукӀвар
дуьзар хъувунКьуд агъзур метрдилай виниз кьакьанвал авай сувун кукӀушар:
- Тебулосмта сув (чеч. Тулой-Лам) — 4493 м.
- Диклосмта сув (чеч. Дукълуо-Лам) — 4285 м.
- Комито сув (чеч. Кхуметта-Лам) — 4262 м.
- Доносмта сув (чеч. Доной-Лам) — 4174 м.
- Маистисмта сув (чеч. МӀайстой-Лам) — 4082 м.
Гьайванрин алам
дуьзар хъувунЧечнядин сувун тамарин фауна гзаф девлетлу ва жуьреба-жуьрединди я. Инин виридалайни чӀехи гьайван — сев, биши тамара ва рагарин гуьтӀуь кӀамара гьалтзава. Идалайни гъейри, уьлкведа суван цӀегь, къбан, чӀуран пси, машах, сикӀ, бацӀ, барсук, цуцӀулар, къуьр, мирг хьтин гьайванар гьалтда.
Вирерни вацӀар
дуьзар хъувунВацӀар
дуьзар хъувунКьилин вацӀар: Терек, Сунжа, Аргун, Шароаргун, Гехи, Хулхулау, Аксай, Мартан, Баас, Гумс, Ямансу, Ярык-су, Шалажа, Нетхой, Рошня, Мичик, Фортанга, Асса, Чемульга. ВацӀар уьлкведин чилерал барабардаказ чкӀанвач. Абурун чӀехи пай сувун ва сувун ценерив галаз чкайра авахьзава. Терек вацӀалай кефердихъ гьич са вацӀни ава. Чечнядин саки вири вацӀар Терек вацӀун системадиз талукь я, анжах Аксай, Яман-Су, Ярык-Су вацӀар Акташ вацӀун системадик ква. Кьурагь Нугъай чуьллериз яд тухун паталди Терку-Кум канал туькӀуьрнай.
Вирер
дуьзар хъувун- Кезенойам вир (чеч. Къо́ьвзанан Ӏам, чеч. КӀе́зной-Ӏам) — Ведено район — Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чӀехи ва дегьне сувун вир.
- Галанчож (чеч. Галайн-Ӏам) — Галанчож район.
- Гехи-Ам вир (чеч. Ги́хтой-Ӏам) — Ачхой-Мартан район.
- Чентий-ам вир (чеч. ЧӀаь́нтий-Ӏам) — Итум-Кали район.
- Ургюххой-ам вир (чеч. Ӏуь́ргюххой-Ӏам) — Шатой район.
- Черкасское вир — Шелково район
- ЧӀехи вир (чеч. Бокх-Ӏам) — Шелково район.
- УьцӀуь вир (чеч. Дюр-Ӏам) — Шелково район.
- Чечен вир (чеч. Че́чана-Ӏам) — Наур район.
- Капустино вир — Наур район.
- Майорское вир — Наур район.
- Генеральское вир — Наур район.
- Безик-Оме вир (чеч. Бе́зик-Ӏом) — Шатой район.
- Амга вир (чеч. Ӏа́мга) — Шарой район.
Чечнядин тарихдин чилер
дуьзар хъувун- Акка — Чечнядин кьиблединни-рагъакӀидай пата ала.
- Аух[2] — Ярыксу, Ямансу ва Акташ вацӀарин кӀамара ава. Исятда и чилер Дагъустандин къене ава. Аух чилерал дегь чӀавалай чечен ва къумукъ халкьари уьмуьр гьалайди я. И чилер низ талукь ятӀа лугьудай гьуьжетар гилани физва.
- Галайн-Чож — Чечнядин кьиблединни-рагъакӀидай пата ала.
- Карабулакия (Арцха) — Фортанга вацӀун агъа кьилера чка кьунва, алай чӀавуз Ингушетиядин къене ава.
- Ичкерия — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата алай тарихдин чка. Бязи вахтара Ичкерия гъалатӀ яз вири уьлкведиз лугьуда.
- Майста — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата ала.
- Мелхиста — Аргун вацӀун чапла пата ала.
- Нашха — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата ала.
- Терлa — Чечнядин кьибле пата ала.
- Чебирла — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата, Дагъустандихъ галаз сергьятдин мукьвал ала.
- Органчеж — (вичик Чанта, Зумса, Хилдехара, Хачара, Дишна чилерни акатзава) — Сувун Чечнядин Аргун кӀама ава.
- Шатой — Сувун Чечнядин Чанты-Аргун вацӀал ава.
- ГъвечӀи Чечня — Чечен арандин рагъакӀидай пад, Алханчурт дугун ва Сунжа цӀиргъ кьунвай чилер.
- ЧӀехи Чечня — Чечен арандин рагъэкъэчӀдай пата алай чилер.
- Надтеречная Чечня — Чечнядин кефердинни-рагъакӀидай пата, Терек вацӀал ала.
- Мичигия — Мичик вацӀун кӀамара ава.
- Качкалыкия — Гудермес аранда, Терек вацӀунни Гудермес цӀиргъинин юкьва ава.
- Балой — Чечнядин рагъакӀидай пата, Чож, Нитхой ва Шалажи вацӀарин кӀамара ава.
- Пирикита Тушетия (Пирикита) — Чечнядин кьибле пата, Пирикита вацӀун кӀамара ава. Бацой тайифадин хайи чилер я. Исятда Гуржистандин къене ава.
- Пхия — Чанты-Аргун вацӀун вини кьиле авай чилер. Исятда Гуржистандин къене ава. И чилер чеченрин Пхий тайифадин хайи чилер я.
Тарих
дуьзар хъувунЮкьван виш йисар
дуьзар хъувунXIII виш йисуз монголри Къавкъаздиз дяведин вигьинар авунин себебдалди чеченрин чӀехи бубайри кьулу чилер гадарна сувариз хъфенай.
XIV виш йисуз чеченри Симсир гьукумат туькӀуьрнай, гуьгъуьнлай и гьукумат Тамерланан кьушунри терг авунай.
Къизил Орда чкӀайдалай кьулухъ Чечнядин аран чилер дагъустандин ва кабардадин феодалрин ихтияррик акатнай ва и чилерал куьчери туьрк халкьари уьмуьр ийизвай. Чеченар дуьз XVI виш йисалди сувара амукьзавай. Гьа девирда чечен жемиятда тайифайрин ва сихилрин структура арадал къвезвай.
XVI виш йисар
дуьзар хъувунXVI виш йисан къене чеченрин са пай суварилай аран районриз, иллаки Терек, Сунжа ва Аргун вацӀарин дугунриз куьч жез ва хуьрер кутаз эгечӀнай. Гьа девир Урус гьукуматди Астрахандин ханвал терг авурдалай кьулухъ Кеферпатан Къавкъаздин чилер чпин гъилик кутадай девирдал атанай. И карда абуруз куьмек кабардадин пачагьар хьанай. Кабардадин вели (князь) Темрюк Идаровича Иван Грозныйдивай Сунжа вацӀун сивел чеб ягъийрикай хведай къеле эцигун тӀалабнай. 1567 йисуз туькӀуьрай Терек къеле и регионда эцигай садлагьай урус форт хьанай. Амма инин сифте эгьлияр — казакар Терекдин чилерал гьеле къеле эцигдали авай. XVI виш йисан юкьвара Терек вацӀун эрчӀи пата, Аргун вацӀ Сунжа вацӀук акахьзавай чкадал, яни Терек цӀиргъинин синерал казакрин шегьерар авай. Идакай абурун тӀварни арадал атанай — гребенские казаки (синерин казакар).
Урусри сувун чеченрихъ галаз туькӀуьрай сифте алакъайрикай хабар гузвай чарар XVI виш йисан эхирриз талукь я. 1570 йисуз чеченрин виридалайни чӀехи гьакимрикай сад тир Шир-Мирза Окоцкийди Москвадихъ галаз араяр туькӀуьрна аниз садлагьай чечен делегация рекье тунай ва урусривай чеченар чпин гъилик кутун тӀалабнай. I-й Фёдор Иоанновича абурун тӀалабуниз разивал ганай ва тайин тир грамота акъуднай. Амма 1610 йисуз Ших-Мирза яна кьийдалай ва адан ирсдар Батай алудайдалай кьулухъ къумукъ князьри Окоц пачагьвал кьуна чпин гъилик кутунай.
XVI виш йисалай гатӀумна Дон, Волга ва Хопр вацӀарин регионрай Кеферпатан Къавкъаздиз пара кьадарда казакар атанай. Яз, «казачество» лугьудай терекдин казакрин жемиятдин бине абуру эцигнай. Казакрин кьушунар арадал гъайи тарих 1577 йис гьисабзавади я. Терекдин казак кьушунрин жергейра асул урусрилай гъейри дагъустандин халкьарин векилар, осетинар, калмыкар, нугъаяр, черкесар ва фарсаринни-туьркверин зулумдикай катай эрменияр ва гуржиярни квай.
Агьалияр
дуьзар хъувун2016 йисан малуматриз килигна, Чечнядин агьалидин кьадар — 1 394 172 кас тир. Агьалидин чуькьуьнвал — 89,1 кас/км². Вири агьалидин 34,8 % шегьеррал, амай пай хуьрерал къвезва.
Агьалидин яшарин структура и жуьрединди я: агьалидин 57 % зегьмет чӀугун алакьдай яшара ава, 35 % зегьмет чӀугун алакьдай яшарив агакьнавач, 8 % зегьмет чӀугун алакьдай яшарилай алатнайбур я.
Милли жигьетдай агьалидин лап чӀехи пай чеченар я (95,3 %), гьакӀни тӀимил кьадарда урусар, къумукьар, аварар, нугъаяр ва ингушар ава. Чеченар Кьулан Азиядиз депортация ийидалди ва элкъвена ватандиз хкведай береда республикадин кефер патан агьалидин лап чӀехи пай урусар (терекдин казакар) тир. Кьилин шегьер Грозный ва муькуь чӀехи шегьеррани урусри винизвал ийизвай. 1991—1994 йисара Жавхар Дудаева гьукум гьалай девирда, чеченри урусрин аксиниз тухвай векъи сиясатдин нетижада урус ва я урус чӀалал рахазвай агьалидин чӀехи пай Чечнядай катнай. 1994—1996 йисара кьиле фейи къати дяведин береда чеченрин патай пара урусар телефнай.
Миллетар
дуьзар хъувун| Миллет | 2002 йисуз кьадар[3] |
2010 йисуз кьадар[4] |
2002 йисав гекъигайла |
|---|---|---|---|
| Чеченар | 1 031 600 (93,5 %) | 1 206 551 (95,3 %) | ↗17 % |
| Урусар | 40 600 (3,7 %) | 24 382 (1,9 %) | ↘40 % |
| Къумукьар | 8 883 | 12 221 (1,0 %) | ↗37,6 % |
| Чамалалар | 4 100 | 4 864 (0,4 %) | ↗17,7 % |
| Нугъаяр | 3 572 | 3 444 (0,3 %) | ↘3,6 % |
| Табасаранар | 128 | 1 656 (0,1 %) | ↗1193,7 % |
| Туьрквер | 1 662 | 1 484 (0,1 %) | ↘10,7 % |
| Татарар | 2 134 | 1 466 (0,1 %) | ↘31,3 % |
| Ингушар | 2 914 | 1 296 (0,1 %) | ↘55,5 % |
| Лезгияр | 196 | 1 261 (0,1 %) | ↗543,4 % |
| муькуьбур | 205 | 2515[4] |
↗1126,8 % |
ЧӀалар
дуьзар хъувунЧечнядин конституциядив кьурвал, уьлкведа гьукуматдин чӀалар чечен ва урус чӀалар я.
Дин
дуьзар хъувун
Уьлкведин кӀвенкӀведа авай дин — суни мезгьебдин ислам дин я. Мусурманвилиз элкъведалди яргъал виш йисара чеченрин чӀехи пай христианвилик квай[5].
Садлагьай Чечен дяведин финифда чукӀурнавай христиан клисаяр ва храмар эхиримжи йисарин къене, Рамзан Къадирован эмирдалди ва адан буба Агьмад-Гьажи Къадирован жемиятдин фондунай чара авур такьатрин куьмекдалди туьхкӀуьр хъувунай.
Алай чӀавуз республикада са шумуд православиедин храмар кардик ква, абурун къене: Муькаил Архангелан храм, Наурская станицада авай Иса пайгъамбардин (ААСС) храм, Шёлковская станицада Пак Варварадин храм, Ханкъала шегьерда Дмитрий Донскоян храм, Калиновская станицада Азабар къачур Георгиян храм, Курчалой хуьре Александр Невскийдин клиса.
Администрациядин паюнар
дуьзар хъувун.svg)
Республикадин кьилин ва виридалайни чӀехи шегьер — Грозный я. Административвилелди Чечня 2 шегьердин округриз ва 15 муниципал районриз пай хьанва.
| № | Муниципал район |
Чечен чӀалал тӀвар | Администрациядин юкь |
|---|---|---|---|
| 1 | Ачхой-Мартан район | ТӀехьа-Мартанан кӀошт | Ачхой-Мартан |
| 2 | Ведено район | Веданан кӀошт | Ведено |
| 3 | Грозный район | Соьлжа-ГӀалан кӀошт | Грозный |
| 4 | Гудермес район | Гуьмсан кӀошт | Гудермес |
| 5 | Галанчож район | ГаланчӀожан кӀошт | Галанчож |
| 6 | Итум-Кали район | Итон-Кхаьллан кӀошт | Итум-Кали |
| 7 | Курчалой район | Курчалой кӀошт | Курчалой |
| 8 | Надтеречный район | Теркан кӀошт | Знаменское |
| 9 | Наур район | Невран кӀошт | Наурская |
| 10 | Ножай-Юрт район | Ножи-Юртан кӀошт | Ножай-Юрт |
| 11 | Сунжен район | Соьлжан кӀошт | Серноводская |
| 12 | Урус-Мартан район | Хьалха-Мартанан кӀошт | Урус-Мартан |
| 13 | Шали район | Шелан кӀошт | Шали |
| 14 | Шарой район | Шаройн кӀошт | Химой |
| 15 | Шатой район | Шуьйтан кӀошта | Шатой |
| 16 | Шелковской район | Шелковскан кӀошт | Шелковская |
| 17 | Чеберлой район | ЧӀаьбарлойн кӀошт | Шаро-Аргун |
| 18 | Грозный шегьердин округ | Соьлжа-ГӀалан гуо | Грозный |
| 19 | Аргун шегьердин округ | Орга гӀалан гуо | Аргун |
Депортациядилай кьулухъ элкъвена ватандиз хтай чеченриз кьибле пата авай Шарой, Шатой, Итум-Кали сувун районра ацукьдай ихтияр ганачир. Гьавиляй сувара чеченрин зурба кьадарда гадарнавай хуьрерин харапӀаяр къедалди ама. Гила и районриз инсанар хквезвайтӀани, агьалидин кьадардиз килигна гзаф кьерибур я.
ЧӀехи агьалидин пунктар
дуьзар хъувун10000 гзаф агьалияр авай АП-яр къалурнава:
| Грозный | ↗ 287 410 |
| Урус-Мартан | ↗ 57 358 |
| Шали | ↗ 52 234 |
| Гудермес | ↗ 52 407 |
| Аргун | ↗ 35 738 |
| Курчалой | ↗ 24 847 |
| Ачхой-Мартан | ↗ 22 922 |
| Цоци-Юрт | ↗ 19 776 |
| Бачи-Юрт | ↗ 18 273 |
| Гойты | ↗ 18 014 |
| Автуры | ↗ 17 014 |
| Катыр-Юрт | ↗ 14 005 |
| Гелдагана | ↗ 13 269 |
| Гехи | ↗ 13 629 |
| Майртуп | ↗ 12 962 |
| Самашки | ↗ 12 199 |
| Шелковская | ↗ 12 504 |
| Аллерой | ↗ 12 332 |
| Алхан-Къала | ↗ 11 814 |
| Серноводская | ↗ 11 808 |
| Старые Атаги | ↗ 11 887 |
| Герменчук | ↗ 11 844 |
| Мескер-Юрт | ↗ 11 599 |
| Знаменское | ↗ 11 412 |
| Ассиновская | ↗ 10 903 |
| Ойсхара | ↗ 11 267 |
| Червлённая | ↗ 10 431 |
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 65, п. 1
- ↑ Чечня и чеченцы в материалах XIX в. (Сост. Я. З. Ахмадов, И. Б. Мунаев). Элиста: «Санан», 1990.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года Архивация 10 октябрь 2011 йисан.
- ↑ 4,0 4,1 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ Лечи Ильясов Культовые и погребальные сооружения в горах Чечни. Фонд развития науки и культуры «Латта» (14 март 2012). Ахтармишун 12 май 2015.