ЦӀуьлуьк

ЦӀуьлуьк (лат. Lepidium sativum, урус. кресс-салат, клопо́вник посевно́й) - фад экъечӀдай нез жедай са тахьайтӀа кьве йисан хъчун набатат я, Келемринбур хзандин (Brassicaceae) ШутӀран хъач сихилдиз талукь тир жуьре я.

Жегьил набататар.

ЧкӀайвални экология

Иран и набататдин диге (ватан) хьиз гьисабзавайди я. ЧӀуру гьалда набатат Африкада (Эфиопия, Египет), гьакӀни Азияда - Аравилин гьуьлуьн рагъэкъечӀдай къерехдилай Пакистандал кьван - гьалтзава.

Пара регионра, гьа гьисабдик Урусатдин Европадин паюна, и набатат чӀуру хъижезва, ам зирзибилганра ва маса инсанрин кӀвалерин патав гвай чкайра, ракьун рекьерин кьантӀарал гьалтзава.

Ботаникадин шикил лугьун

Са йисан 30—60 см кьакьанвал авай, регьятдаказ акъудиз жедай дувул авай набатат я. Набатат кьецӀилди я, адал мичӀи-вили чар алайди я.

Агъа пешер садра тахьайтӀа кьведра цӀакул хьитин кьилди-кьилдинбур, юкьван пешер - пудра кьилди-кьилдинбур, вине авайбур - сагъбур, цӀар хьтинбур я.

Цуьквед къавун пешер лацубур тахьайтӀа къизилгуьлдинбур я.

Емиш - гьяркьуь яргъивал авай элкъвей бицӀи сирсил я, вини пата къерехдай тӀуз лувар квайди, вини кьилел бицӀи гул авайди. ЦуькведкӀвачер бицӀи сирсилрихъ гала, цуькведин кӀватӀалар гигинихъ чукьвенвайбур я.

Кьамугни чиле вацраз цуьквер ахъа жезва. Емишар кьамугни цӀехуьл варцарин арада агакьзава.

ЦӀуьлуькдивай саки виринра экъечӀиз жезва.

Набататрикай авур хам-мал

Химиядин ибарат

Таза пешер калийдин, кальцийдин, фосфордин, йоддин, ракьун, гугуртдин, магнийдин, цурун ва мсбурун. минерал квай кьелер бул авайбур я. Абурук аскорбин кислота, B кӀватӀалдин витаминар, каротин, тиамин, рутин, рибофлавин, горчицадин эфирдин ягъ ква. Эхиримжидик квай ликозид пропсолин пешериз абурун кьетӀен нини тӀям гъизва.

Дувулрикни набататрин чилин винел жедай паюник туькьуьл материя лепидин ква, тумарик - 50-60% вишекайдал кьван зур кьуразвай пара гъери квай ягъ (триглицеридар).

Чандиз кфетлувал
тӀвар	цӀуьлуьк, хам-мал
кДж	134
ладз, г	2,6
цӀивиняд, г	5,5
чӀун, г	1,1
шекерар, г	4,4
кальций, мг	81
ракь, мг	1,3
магний, мг	38
фосфор, мг	76
калий, мг	606
марганец, мг	0,553
C витамин, мг	69
тиамин, мг	0,08
рибофлавин, мг	0,26
ниацин, мг	1
пантотендин кислота, мг	0,247
B6 витамин, мг	0,247
B9 витамин, мкг	80
A витамин, мкг	346
бета-каротин, мкг	4150
лютеин, мкг	12500
E витамин, мг	0,7

Метлебни кардик кутун

Хуш туьнтдайдини дарманар ийидайди хьиз набатат Дегь чӀаван Египетда, Грециядани Римда чизвайди тир. Таша пешерик хуш сивер ритӀидай, туькьуьлни кудай хренни кулампӀ тӀям ква. Кьилди са таза гьалда салатрин, якӀан, гъетрен, атӀай какайрин, шурпайринни соусрин тӀям хъсанрун патал кутадайди я. Кьурай гьалда вичин мас авай сифетар квадарзава.

ЦӀуьлуькди хуьрек иливрунни ахвар хъсанарзава, иштагъ къарагъарзава, микробриз акси ва цвар хкатунин эсер ийизва, ивидин чуькьуьн агъузарзава, нефес къачудай рекьер начагъ хьайила вич масадалди эвез ийиз тежерди я. Уьгьуьяр хьайила хъчадикай чуькьвена хкуддай кьеж сивера экъуьрдай дарман хьиз кардик кутазва.

Вичик аскорбин кислота квай нетижада ада цингадиз акси эсер ийизва. Набататдин чилин винел жедай пайни туькьуьл материя лепидин квай дувулар фулан дарман хьиз, пешерикай чуькьвена хкуддай кьеж анемиядин дарман хьиз, гатанвай тумарикай авур порошок горчица алтаднавай мелгьемдин чкадал кардик кутазва.

Кьурурнавай гатай тумарикайни хъчарикай авур мазь халкьдин медицинада аллергия, хъутур хьайила ва хирер сагъ ийидайни бактерияр рекьидай дава хьиз кӀвалахарзавай тир.

Эфиопияда цӀуьлуьк пара гъери квай ягъадин набатат кӀвалахарзава. Адан гъери тӀуьниз (хуьреквилиз), экв гуниз, запунар авуниз виже къведайди я.

Африкадин кефердинни рагъэкъечӀдай пата цӀуьлуьк балкӀанриз, яцариз, девериз ем хьиз гузвайди я.

Литература

• Пряно-ароматические и пряно-вкусовые растения. Дудченко Л., Козьяков А., Кривенко В.
• Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 116—119. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4.

ЭлячӀунар

• Кресс-салат (посевной, садовый кресс, кир-салат, перечник, хренница, цицмат)
• Кресс-салат Архивация 9 ноябрь 2007 йисан.