|
[[Файл:Amazonrivermap.png|thumb|Амазонка вацӀ]]
'''Амазун''' ({{lang-es|Amazonas}}, {{lang-pt|Amazonas}}) — [[Кьиблепатан Америка|Кьибледин Америкада]] авай вацIвацӀ, дуьньядин виридалайни яргъи вацIвацӀ<ref>[http://izvestia.ru/news/428917 Известия - — Амазонка оказалась самой длинной рекой в мире]</ref>, гьакIнигьакӀни бассейндин кьадардал, цив ацIайвилелацӀайвилел ва вацIунвацӀун системадин яргъивилел гьалтайла дуьньядин виридалайни чIехичӀехи вацIвацӀ я.
[[Маранийун]] ва [[Укаяли]] вацIарвацӀар сад-садак какахьуналди арадал къвезава. Маранийун лугьудай кьилин агъавацIалайагъавацӀалай эгечIнаэгечӀна яргъивал 6992,06 км жезва, XX-лагьай виш йисан эхирда жагъанвай Апачета лугьудай кьиляй эгечIна –эгечӀна — 7000 кьван км я, Укаялидин кьиляй эгечIна –эгечӀна — 7000 км-дилай пара я.
Бассейндин майдан - — 7180 агъ. км² (масса малуматрив кьурвал, 6915 агъ. км²) я. И къалурзавай лишандал гьалтайла ам [[Ла-Плата (эстуарий)|Ла-Плата]] [[эстуарий]]дин (4140 агъ. км²) ва [[Конго (вацI)|Конго]] вацIунвацӀун (3700 агъ. км² кьван) бассейнрилай лап чIехичӀехи я.
2011-лагьай йисуз вири дуьньядин конкурсдин нетижада Амазун вацIвацӀ 7 дуьньядин тIебиатдин тӀебиатдин аламатдикай сад яз тестикьарна<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1147 BuenoLatina. Чудеса природы в Латинской Америке: Водопады Игуасу и Амазонка]</ref>.
Амазун вацIунвацӀун бассейндин чIехичӀехи пай [[Бразилия]]динди я, кьиблединни рагъакIидайрагъакӀидай патан ва рагъакIидайрагъакӀидай патан районар – — [[Боливия]]динбур, [[Эквадор]]динбурни [[Колумбия]]динбур я.
Гзаф пай Амазун арандай тIузтӀуз ва экватордин мукьув физавай вацIвацӀ субгьяркьуьвилин патаз авахьзава. Дуьньядин виридалайни чIехичӀехи делта арадал гъана (адан майдан 100 агъзурдилай пара км², гьакIнигьакӀни дельтадик дуньядин виридалайни чIехичӀехи вацIунвацӀун [[Маражу]] тIвартӀвар алай остров акатзава), Амазун вацIвацӀ [[Атлантик океан]]дик акахьзава.
Амазун вацIвацӀ хейлин агъавацIариагъавацӀари таъминарзава, абурукай 20-даз 1500 км-дилай пара яргъивал ава. Виридалайни чIехичӀехи агъавацIарагъавацӀар ибур я: эрчIиэрчӀи патай - — [[Журуа (вацI)|Журуа]], [[Пурус (вацI)|Пурус]], [[Мадейра (вацI)|Мадейра]], [[Тапажус (вацI)|Тапажус]], [[Шингу (вацI)|Шингу]], [[Тукантинс (вацI)|Тукантинс]]; чапла патай - — [[Путумаю (вацI)|Иса]], [[Жапура (вацI)|Жапура]], [[Риу-Негру (вацI)|Риу-Негру]].
Бразилиядин Миллетдин обсерваториядин Геофизикадин департаментдин малуматриз килигна, Амазун вацIнивацӀни физавай патаз, амма 4 агъзур метр авай деринда, накьвадин ятарив таъмин жезвай чилин кIаниккӀаник квай [[Гьамза (вацI)|Гьамза]] (Hamza) вацIвацӀ физава. Адан авахьун 3 агъзур м³/с кьван я.<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=1037 BuenoLatina. Бразилия: под Амазонкой обнаружена подземная река Хамза (Hamza)]</ref>.
Агъа авахьун авай чкада юкьван гьалдин харжи 220 агъ. м³/с кьван я (гьар сезондиз 70-дилай эгечIнаэгечӀна 300-дал кьван дегиш жезава). Юкьван гьалдин йисан авахьун 7000 км³ кьван я (вири дуьньядин вацIаринвацӀарин умуми йисан авахьуникай 15 % кьван я). КIевиКӀеви тир авахьун – — 1 миллиардилай пара тонн я. Океандин яд 1400 километрдал агъадилай виниз хкаж жезва, вацIунвацӀун сив авай чкада яд хкажунрихъ лап кьакьан лепеяр гала.
АгъавацIарихъАгъавацӀарихъ галаз Амазунди 25 агъзур километрдилай пара яргъивал авай къенепатан цин рекьерин система арадал гъизава. 4300 километр авай арада (Андрал кьван) Амазундин кьилин кьер гимияр къекъведайвал я. Манаус шегьердал кьван (ам вацIунвацӀун сивелай 1690 км яргъал чка кьунва) океандин гимийривай хкажизиз жезв<ref name=encarta>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761571466/Amazon_(river).html|title= Amazon (river)|publisher=Microsoft Encarta Online Encyclopedia|edition=2007|accessdate=12 August 2007|archiveurl=http://www.webcitation.org/5kwDrOAQJ|archivedate=31 October 2009|deadurl=yes}}{{dead link|date=September 2011}}</ref>.
Кьилин пуртар (агъидилай виниз килигна): [[Белен (Пара)|Белен]], [[Сантарен (Пара)|Сантарен]], [[Убидус (Пара)|Убидус]], [[Манаус]] (Бразилия), [[Икитус]] (Перу).
ВацIунВацӀун бассейндин майдан [[Австралия]]дин майдан кьванди я. Амазундин кеферпатанни кьиблепатан агъавацIараагъавацӀара йисан къене чара-чара вахтунда хкаж жезва, адан гъиляй Амазункадин юзун дуьзрин жезва, гьавиляй ам вири йисан къене цив ацIайацӀай яз ава. Хкаж хьайила, физ тежер уьленар арадал гъана, яд пара гегьенш тир чилерал акьалтзава.
== Баянар ==
| 