Нугъай чIал
Нугъай чIал (нугъай тили) — асул гьисабдалди Ставропольдин крайда, Дагъустанда, Къарачай-Черкесия Республикада, Астраханьдин вилаятда, Крым Республикада ва Чечняда уьмуьр ийизвай нугъай халкьдин хайи чIал я. Туьрк чIаларин группадин кыпчак чIаларин хзандин кыпчак-нугъай чIаларин хилек акатзава. И хилек гьакIни къаракъалпагъ ва казах чIаларни акатзава. И чIалар сад садаз пара мукьва я.
| Нугъай чIал | |
| Вичин тӀвар: |
Ногъай тили, Ногъайша |
|---|---|
| Уьлквеяр: |
|
| Официал статус: | |
| Рахазвайбурун кьадар: |
87 119 кас (2010 йис) |
| Классификация | |
| Категория: | |
| |
| Кхьинар: |
кирилл графика |
| ЧӀаларин кодар | |
| ГОСТ 7.75–97: |
ног 505 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
nog |
| ISO 639-3: |
nog |
2010 йисан малуматриз килигна, нугъай чIалал Урусатда 87 агъзур кас рахазвай. Дагъустан ва Къарачай-Черкесия Республикайра нугъай чIалак гьукуматдин чIалан статус гала.
И чIалал газетар акъатзава «Шоьл тавысы» (Чуьлерин ван) (Дагъустанда) ва «Ногай давысы» (Нугъайрин ван) (Къарачай-Черкесияда).
Татарстан Республикада авай «Турциядин ван» радиостанциядин редакцияда гьар гьафтеда нугъай чIалал «Нугайча нэсихэтлэр» (Нугъай чIалал несигьатар) тlвар алай радио-гунуг гузва.
Къене авайбур
НугъатарДуьзар хъувун
- къаранугъай нугъат (Дагъустан ва Чечня)
- къум (куьми) нугъат (Ставропольдин край)
- акнугъай ва я кубань нугъат (Къарачай-Черкесия)
- къарагаш нугъат (Астрахань вилаят)
Крым-татар чIалан степной (ва я кеферпатан) нугъатни гъакъикъатда нугъай чIалан нугъатрикай сад я. Бязи лингвистри фикирзава хьи, юртадин ва алабугат татаррин чIалар нугъай чIалан нугъатар я, гьа чIавузни муькуь алимрин фикирралди и кьве чIалар нугъай чIалан таъсирдик акатнай татар чIалан нугъатар я.
Нугъай чIал, къаракалпагъ чIал, казах чIал, гьакIни крым-татар чIалан степной нугъат ва узбек чIалан кыпчак нугъат — ибур вири туьрк чIаларин группадин кыпчак-нугъай подгруппадик акатзава. Вири кыпчак-нугъай чIалар ва нугъатар сад садаз акьван мукьва я хьи, дуьньядин чара-чара пипIера уьмуьр ийизвай и халкьари сада сад гъавурда акьазва. Ва алимрин фикирдалди, и чIалар дегь девирда авай ва тарихдин къене пай хьанвай са умуми чIалан нугъатар я.
Эдебиятдин нугъай чIал къранугъай нугъатдин бинедал арадал гъанва.
Нугъай эдебиятДуьзар хъувун
Нугъай чIалал са жерге шаирри ва прозаикри эсерар туькIуьрнавайди я. Абурукай виридалайни машгьурбур:
- Абдулжалилов Фазил Апасович (1913—1974)
- Джанибеков Абдулгьамид Шершенбиевич (1879—1955)
- Капаев Суюн Имамалиевич (1927—2001)
- Капаев Иса Суюнович (1949)
- Кумратова Келдихан Исаевна (1944)
- Темирбулатова Кадрия Оразбаевна (лакIаб Кадрия) (1949—1979)
ЭдебиятДуьзар хъувун
ЛитератураДуьзар хъувун
- Баскаков Н. А. Ногайский язык и его диалекты: Грамматика, тексты и словарь / Н. А. Баскаков; Отв. ред. проф. Н. К. Дмитриев; Институт языка и письменности АН СССР. — М.; Л.: Издательство Академии наук СССР, 1940. — 272 с. — 1 000 экз.
- Калмыкова С. А. Алфавит ногайского языка // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР / Отв. ред. д-р филол. наук Н. А. Баскаков; Институт языкознания АН СССР. — М.: Наука, 1972. — С. 118-125. — 240 с. — 2400 экз.