Инглис чӀал

(Ингилис чIал-кай рахкъурнава )

Инглис чӀал (ингл. English language) — инглис халкьдин хайи чӀал я. ЧӀехибританиядин[1], Америкадин Садхьанай Штатрин, Австралиядин, ЦӀийи Зеландиядин официал чӀал я. Ирландиядин, Канададин, Мальтадин, Индиядин, Пакистандин ва Азиядани Африкада гзаф уьлквейрин официал чӀаларикай сад я. Рахазвайбурун кьадардиз килигна, дуьньядин чӀаларин арада китай чӀалалай кьулухъ кьведлагьай чкадал ала. Лингвистика илимда инглис чӀалал рахазай ксариз англофонар лугьузвайди я. Француз чӀалакай менфят къачузвайбур пара авайвиляй, иллаки и термин Канадада гегьенш хьана.

Инглис чӀал
Вичин тӀвар:

English

Уьлквеяр:

Вири дуьньяда гегьенш хьанва

Официал статус:

ЧӀехибританиядин пайдах ЧӀехибритания
АСШ-дин пайдах АСШ
Канададин пайдах Канада
Австралиядин пайдах Австралия
ЦӀийи Зеландиядин пайдах ЦӀийи Зеландия
ва 75-лай пара уьлквеяр

Рахазвайбурун кьадар:

Хайи чӀал: 309—400 млн. кас
Кьведалагьай чӀал: 1 млрд. кас

Рейтинг:

хайи чӀал хьиз 3 чка, рахазвайбурун кьадардиз килигна 2 чка

Классификация
Категория:

Евразиядин чӀалар

Кхьинар:

латин

ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:

анг 45

ISO 639-1:

en

ISO 639-2:

eng

ISO 639-3:

eng


Инглис чӀал инд-европадин чӀаларин хзандин герман чӀаларин хилек акатзава. 2006 йисан малуматриз килигна инглис чӀал 360—400 миллион кас агьалидин хайи чӀал я, ва хайи чӀалан жигьетдай китай ва испан чӀаларилай гуьгъуьна дуьньяда кьведлагьай чка кьунва[2][3]. Амма инглис чӀалал рахазвайбурун кьадар, 2007 йисан малуматриз килигна, тахминан 1 миллиард кас я, ва и жигьетдай дуьньядин чӀаларин арада китай чӀалалай кьулухъ кьведлагьай чкадал ала. Садхьанвай Миллетрин Тешкилатда кардик квай ругуд официал чӀаларикай сад я.

Инглис чӀал халкьарин арадин алакъайра, дуьньядин савдавиле, бизнесда ва умуми крар кьиле тухунра дуьньядин виридалайни чӀехи метлеб авай чӀал я[4]. Идаз себебар, XIX виш йисара ЧӀехибританияди чара халкьарин чилер дяведалди кьунин рекьелди чпиз ана колонияяр туькӀуьрунин политика ва алай аямда АСШ-ди вири дуьньядиз къалурзавай зурба таъсир я[5]. XX виш йисан 30-й йисара Британиядин Империяди Чилин саки зур пай муьтӀуьгъарна дуьньядин вири континентрал чпиз колонияяр арадал гъанвай. Гьа империядин гъилик акатай чилерал уьмуьр ийизвай халкьарни къвез-къвез ассимиляция хьана рахуниз инглис чӀалал элячӀнай. Гьа и рекьелди вилик и чӀал дуьньяда гегьенш хьанвай.

Инглис чӀал аналитик чӀалариз талукь я. Яни, са мана къалурун патал куьмекзавай частицайрикай, интонациядикай, эвеззавай гафарикай менфят къачун чарасуз я ва цӀарафадин къене гафар анжах тайин тир къайдада акъвазна кӀанзава. ЦӀарафадин къене гафарин чкаяр дегишун виже къведач, тахьайтӀа цӀарафади вичин мана квадарда. Идаз акси яз, месела лезги чӀала цӀарафадин къене авай гафар гьи къайдада хьайитӀани акъвазайтӀа, цӀарафадин мана квахьдач. Инглис чӀалан лексикада гафарин саки 70 % чара чӀаларай атанвай гафар я. VII виш йисалай эгечӀна кхьинра латин графикадикай менфят къачузвайди я.

Инглис алфавит

дуьзар хъувун

26 гьарфарикай ибарат тир инглис чӀалан алфавит латин графикадал бинеламиш хьана.

A a B b C c D d E e F f G g H h
I i J j K k L l M m N n O o P p
Q q R r S s T t U u V v W w X x
Y y Z z

Алай аямдин инглис чӀалан гьарфар

дуьзар хъувун
гьарф тӀвар гьарфунин тӀварцӀин лугьунин тегьер (МФА) гьарфунин тӀвар лезгидал къейд
1 A a a [eɪ] эй
2 B b bee [biː] би
3 C c cee [siː] си
4 D d dee [diː] ди
5 E e e [iː] и
6 F f ef [ef] эф глагол хьиз eff кхьизвайди я
7 G g gee [dʒiː] джи
8 H h aitch [eɪtʃ] эйч haitch [heɪtʃ] Ирландиядани мукьвал-мукьвал Австралияда
9 I i i [aɪ] ай
10 J j jay [dʒeɪ] джей
11 K k kay [keɪ] кей
12 L l el [el] эл
13 M m em [em] эм
14 N n en [ɛn] эн
15 O o o [əʊ] оу
16 P p pee [piː] пи
17 Q q cue [kjuː] кйу
18 R r ar [ɑː] ар [ɑr] в кеферпатан-америкадин лугьунин тегьерда тахьайтӀа ахъа ванер вилик
19 S s ess [es] эс es-hook жуьредин сад-садав кьунукьра es- кхьизвайди я
20 T t tee [tiː] ти
21 U u u [juː] ю
22 V v vee [viː] ви
23 W w double-u ['dʌbljuː] дабл-ю
24 X x ex [eks] экс
25 Y y wy [waɪ] уай кьериз-цӀаруз wye кхьизвайди я
26 Z z zed, zee [zɛd, ziː] зед, зи zee — америкадин лугьунин тегьер

Гьарфарин мукьвал-мукьвалвал

дуьзар хъувун

Инглис чӀала виридалайни пара гьалтдай «E» гьарф я, гьа чӀавуз «Q» гьарф виридалайни кьериз гьалтдайди я. Агъадихъ инглис чӀала кӀвалахарзавай гьарфарин мукьвал-мукьвалвилерин сиягь ганва:

Буква E T A O I N S H R D L C U M W F G Y P B V K X J Z Q
Мукьвал-мукьвалвал, % 12,7 9,06 8,17 7,51 6,97 6,75 6,33 6,09 5,99 4,25 4,03 2,78 2,76 2,41 2,36 2,23 2,02 1,97 1,93 1,49 0,98 0,77 0,15 0,15 0,7 0,01
 
Инглис чӀалан чирвилин карта. Европадин Садвал

Адетдалди инглис чӀалан тарих агъадихъ ганвай девирриз чара ийизва:

ГьакӀни са чӀалан илимри кьилдин сифте кьилин цӀийи инглис девир чара ийизва[6].

Дегь чӀаван инглис девир

дуьзар хъувун

Гилан инглисрин сихилдин члу-бубаяр — англрин, саксрин, ютрин германрин тайифаяр — V-лагьай вишйисан юкьварра Британиядин островриз куьчна. Гьа чӀавуз абурун чӀал агъа германни фриз чӀалариз мукьва тир. Амма гуьгъуьнлай атай вичин вилик финин нетижада ам маса герман чӀаларикай яргъа къакъатна. Дегь чӀаван инглис девирдин къене англ-сакс чӀал (пара илимри дегь чӀаван инглисдиз ихьтин тӀвар гузва) лап тӀимил масакӀа хъижезвай тир, герман чӀаларин вилик финин цӀарцӀелай кьулухъ тавуна, гафаргандин гегьеншвал квачиз[7].

ЧӀехибританиядиз куьчнавай англарни саксар келтрихъ галаз — островдин дибдин агьалияр — лап кӀеви регьим авачир женгьина гьахьна. И келтрал хьанвай гьалтун дегь чӀаван инглис чӀалан структурадизни гафаргандиз чӀехи эсер авунач. Къенин йикъаралди амай дегь чӀаван инглис чӀалал кхьей затӀарикай са кьудкъад келт гаф малумриз жезва. Абурукай:

  • ибадатдихъ галаз галкӀанвай гафар: cromlech — кромлех (друидрин эцигунар), coronach — дегь чӀаван шотландиядин мейит кучудунин лугьунар;
  • дяведин кардихъ галаз галкӀанвай гафар: javelin — жида, pibroch — дяведин мани;
  • гьайванрин тӀварар: hog — вак.

Абурукай са гафари чӀала кӀеви чка кьуна, абур гилалди кӀвалахарзава, мисал патал: tory ‘консерватив партия иштиракхъан’ — ирланд чӀалал ‘къачагъ’ лагьай чӀал, clan — тайифа, whisky — эрекь. И гафарикай садбур гила виридуьньядин ирс я — виски, плед, клан. Акьван гъвечӀи келт чӀала дегь чӀаван инглис чӀалаз авунвай таъсирдин себеб, англривни саксрив гекъигна килигайла, келтрин мединиятдин гъвечӀивал я.

400 йисан къене Британиядин пай кьазвай римвийрин таъсирвал пара чӀехиди я. Латин гафар инглис чӀалаз са шумуд дережада гьахьна. Садлугьуниз, латин гафарин са пай герман чӀаларал рахадай кеферпатан континентдин Европадин агьалийри герман тайифайри Британиядиз куьчадалди къачунвай. Абурукай:

  • street — латин strata via гафуникай — ‘дуьз, къван тур рехъ’;
  • wall — латин vallum гафуникай — ‘цал’;
  • wine — латин vinum гафуникай — ‘чехир’.

Са пай мад — англарни саксар Британиядиз куьч хьайидалай кьулухъ. Мисал патал, чкайрин тӀварар:

  • Chester, Gloucester, Lancaster — латин castrum гафуникай — ‘дяведин лагерь’, тахьайтӀа
  • Lincoln, Colches — латин colonia гафуникай — ‘колония’,
  • Port-Smouth, Devonport — латин portus гафуникай — ‘гавань’ ва мсб.

Пара тӀуьнринни парталрин тӀварарни латин чӀалай къачунвайбур я:

  • butter — грекни латин butyrum — ‘гъери, чӀем’,
  • cheese — латин caseus — ‘ниси’,
  • pall — латин pallium — ‘плащ’;

ГьакӀни са шумуд набататрин тӀварар:

  • pear — латин pira — ‘чуьхвер’,
  • peach — латин persica — ‘шефтел’.

Мад са латин гафарин къат христианвал Британиядиз гьахьунин девирдиз талукь я. Ахьтин гафар са 150 кьван ава. И гафар дериндаказ чӀалаз гьахьна ва чӀалан галудиз тежер пай хьана, герман гафарихъ галаз сад хьиз. Сифтени сифте гьахьтин гафар клисадиз талукьбур я:

  • apostle — грек-латин apostolus — ‘апостол’,
  • bishop — грек-латин episcopus — ‘епископ’,
  • cloister — латин claustrum — ‘монастыр’.

Гьужумрин девирдани викингри вахтуналди тир Британия дяведалди къачунин чӀавуз (790—1042) инглис чӀалаз пара вирида кӀвалахарзавай скандинавиядин гафар гьахьна. Месэла, call — тӀвар гун, cast — вегьин, die — кьин, take — къачун, ugly — лап стӀур, ill — начагъ. Грамматикадин гафарни къачурди тир, мисал патал, both — окьведни, same — гьа гьама, they — абур, their — абурун ва мсб.

И девирдин эхирда лап чӀехи метлеб авай финиф — флексиядин рекьин — акъатиз гатӀумзава. Даниявийри кьунвай Англиядин чилера авай кьве чӀалал рахадайвили, мумкин я, са кьадар рол къугъвана. Вучиз лагьайтӀа чӀалан какадрун адетдин нетижаяр гъизва — грамматикадин къурулушдинни морфологиядин регьятрун. Хас тир лишан, флексияди гьа-гьа Британиядин кефер пата — «Даниядин къанунрин» регионда — квахьиз гатӀумзава.

Юкьван инглис девир

дуьзар хъувун

Инглис чӀалан вилик финин гуьгъуьнлай къведай девирди 1066—1485 йисарин арада авай чӀав кьунва. 1066-лагьай йисуз норманнрин феодалри авур гужалди гьахьунди дегь чӀаван инглис чӀалаз норманнизмар лугьудай лап чӀехи лексикадин къат гъанва. И норманнизмри чпин сифте кьил дяведалди Британия къачунвайбуру кӀвалахарзавай дегь чӀаван француз чӀалан норманн-француз нугъатдилай къачузва. Яргъал чӀаван къене норманн-француз чӀал клисадин, регьберринни ивни дережа авай классрин чӀал хьиз амукьзавай тир.

Амма уьлкведиз чпин чӀал дегиш тежер гьалда илитӀун патал норманнрин кьадар пара тушир. Къвез-къвез гъвечӀини юкьван дережа авай, чеб чӀехи пай англ-саксрикай тир, чилин иесийрихъ пара чӀехи метлеб жез гатӀумна. Норманн-француз чӀалан агъавилин чкадал къвез-къвез вичиз хас тир «чӀалан компромисс» туькӀуьр жезва. И «компромиссдин» нетижа чна инглис лугьудай чӀалаз мукьва тир чӀал арадал атун я.

Амма агъавал ийизвай классрин норманн-француз чӀал лап аставилелди кьулухъ чӀугвазвай тир. Анжах 1362-лагьай йисуз инглис чӀал суд авунин кардин арадиз кьабулнава, 1385-лагьай йисуз норманн-француз чӀалал тарс гунуг акьалтӀарна, адан чкадал инглис чӀал тайирна. 1483-лагьай йисалай инихъ парламентдин къанунарни инглисдал акъудиз гатӀумна.

Инглис чӀалан диб германдинди амукьнатӀани, ада вичин ибаратдик гьакьван пара француз гафар кутуна хьи, вич акахьай чӀал яз хьана. Дегь чӀаван француз гафарин гьахьун юкьван инглис девирдин эхирдалди давам жезвай тир, 1250-1400-лагьай йисарин арада вини кьилел кьван агакьзавай тир[8].

Асулдай авай германрин king — корол, queen — королева ва маса ихьтин гафар квачиз, гафарин лап чӀехи пай гьукумат идара авунин кардиз талукь я:

  • reign — пачагьвал авун, government — гьукумат ийидай идара, crown — таж, state — гьукумат ва мсб;

ЧӀехи мертеба авай ксарин тӀварарин чӀехи пай:

  • duke — герцог;
  • peer — пэр;

Дяведин кардиз талукь гафар:

  • army — кьушун,
  • peace — ислягьвал,
  • battle — ягъунар,
  • soldier — солдат,
  • general — генерал,
  • captain — капитан,
  • enemy — душун;

Суддин терминар:

  • judge — судья,
  • court — суд,
  • crime — тахсиркарвал;

Диндин терминар:

  • service — къуллугъ (клисада),
  • parish — са кешишди къуллугъзавай жемятар.

Яргъал чӀаван къене тухванвай кьве чӀалал рахадайвал хъсан къалурдай лишан — алишверишдизни промышленностдиз талукь гафар француздинбурун я, гьа чӀавуз гьакӀан гъилин устӀарвилин талукьбур — германринбур я. Садлагьайбур къалурдай мисалар: commerce — алишвериш, industry — промышленность, merchant — савдагар.

Агъадихъ ганвай гафари инглис чӀалан тарихдин кьетӀенвал хъсан къалурзава:

Гьайванрин тӀварар — германринбур:

Гьа чӀавуз и гьайванрин якӀарин тӀварар французринбур я:

  • beef — малдин як,
  • veal — кьерехд як,
  • mutton — хпен як,
  • pork — вакӀан як ва мсб.

И девирдин къене чӀалан грамматикадин къурулуш масакӀа хъижез мад давам жезва — тӀварцӀинни глаголрин акьалтӀунар сифте акахьуник акатзава, усал хъижезва, ахпа, и девирдин эхирдалди, михьиз квахьзава. Сифетра (прилагательноеда), гекъигунин дережа гьакӀан туькӀуьрунин къайдани сад хьиз, цӀийи аналитикадин туькӀуьрунин къайда, прилагательноедихъ more (мадни) и most (виридалайни пара) гафар гилиг хъувунин рекьелди жезвай, арадал атана.

И девирдин эхирдиз (14001483 йисар) лондон нугъатдин гъалибвал талукь я. И нугъат кьиблединни юкьван нугъатрин сад хьунинни вилик финин рекьелди арадал атана. Фонетикада ахъа тушир ванерин чӀехи юзун арадал атана.

1169-лагьай йисуз хьанвай, британвийрин са паюни ирландиядин Уэксфорд графвилин чилериз авунвай миграциядин нетижада, йола чӀал кьилди вилик физвай тир. Ам XIX-лагьай вишйисуз квахьна.

Инглис миллетдин чӀал кӀалубда тунин девир (XV—XVI вй.)

дуьзар хъувун

И девирда Англияда феодал системади чикӀиз ва товарринни пулунин рафтарвили зурбадаказ вилик физ гатӀумна. Гегьенш тир халкьарин арада авай англиядин аливеришдин нетижада XIV-лагьай вишйисуз Лондондикай уьлкведин юкь хьана, ва гьакӀни лондон нугъатдихъ пара чӀехи метлеб хьанва. Къвалав гвай нугъатрин кьилдин кьетӀенвилер къениз чӀугвана, адакай миллетдин чӀалан диб хьанва.

Миллет кӀалубда тунин зурба финифди миллетдин чӀал чукӀурунизни вилик финиз куьмек авуна, ва гьакӀни нугъатрин арада авай тафаватвилер акъудна абур вири саки сад хьиз авуна. Миллетдин чӀалан къайдаяр гегьеншрунин карда чӀехи роль Уильям Кекстонди къугъвана. Ада Англияда ктабар басма авун ишлемишиз адет авуна, адалди орфография кӀевириз куьмек авуна (къейд авуна кӀанда, гьа чӀавузни орфоградия лугьунин тегьердин къайдадив кьазвачир). Дегь чӀаварилай амай кхьей затӀарал буржуазиядин гуманизмдин вилик финин девир ва инглис халкьдин жув къанмишун кӀалубда тун эсер дуьздал акъатна. И девирдиз талукь тир чӀалал Англиядин гегьенш халкьдин арада авай рафтарвилерин таъсир эсер арадал акъатна — итал, грек, испаниядин чӀаларикай къачур гафарин цӀийи авахуьн гатӀум хьана.

Фонетикада чӀехи метлеб квай гьал дуьздал акъатна — «ахъа тушир ванерин чӀехи юзун» ва маса кьетӀенвилер, вири и дегишвилери орфографиядин ва орфоэпиядин арада авай чара хьун артухарна.

Морфологияда существительнийрин, сифетрин (прилагательныйрин), глаголрин акьалтӀунар галат (алат) хъижезва. ЦӀийи суффиксар авачир гафар туькӀуьрунин тегьер арадал акъатзава, кьилди сад тир паравилин кьадардин кӀалуб (-s) кӀеви жезва. Сифетри сад-садав кьунукьин кӀалубар михьиз квадарна, къуват авай ва авачир глаголрин категория регьят хъижезва. Синтаксистда гилан чӀаван инглис чӀалан дибвилин кьетӀен лишанар малум жезва.

ЦӀийи инглис чӀалан девир

дуьзар хъувун

Сводешан сиягь

дуьзар хъувун
Инглис чӀалан патахъай туькӀуьрнавай Сводешан сиягь
Инглис Лезги
1 I зун
2 you вун
3 he ам
4 we чун
5 you куьн
6 they абур
7 this и
8 that а
9 here ина
10 there ана
11 who вуж
12 what вуч
13 where гьина
14 when мус
15 how гьикӀ
16 not туш, та-(те-; ти-)
17 all вири
18 many парабур
19 some са шумуд
20 (a) few, some са тӀимилбур
21 other муькуь, маса
22 one сад, са
23 two кьвед, кьве
24 three пуд
25 four четыре
Инглис Лезги
26 five вад
27 great чӀехи
28 long яргъи
29 wide гьяркьуь
30 thick яцӀу
31 heavy залан
32 small гъвечӀи
33 short куьруь
34 narrow гуьтӀуь
35 thin кьелечӀ, шуькӀуь
36 woman паб
37 man итим
38 person, man инсан
39 child бицӀек
40 wife паб
41 husband гъуьл
42 mother диде
43 father буба
44 animal гьайван
45 fish гъед
46 bird нуькӀ
47 dog кицӀ
48 louse нет
49 snake гъуьлягъ
50 worm квак, шар
Инглис Лезги
51 tree тар
52 forest, wood там, рук
53 stick лаш (ланш), тӀвал
54 fruit емиш
55 seed тум
56 leaf пеш
57 root дувул
58 bark чкал
59 flower цуьк
60 grass хъач
61 rope еб
62 skin хам
63 meat як
64 blood иви
65 bone кӀараб
66 fat пи, макь
67 egg кака
68 horn карч
69 tail тум
70 feather цӀакул
71 hair чӀарар
72 head кьил
73 ear яб
74 eye вил
75 nose нер
Инглис Лезги
76 mouth сив
77 tooth сас, свах
78 tongue мез
79 nail кек
80 foot кӀвачин кӀан
81 leg кӀвач
82 knee мет
83 hand гъил
84 wing лув
85 stomach руфун
86 entrails къенер
87 neck хев
88 back далу
89 breast хур
90 heart рикӀ
91 liver лекь
92 drink хъун
93 eat тӀуьн
94 bite кӀасун
95 suck фитӀинун
96 spit тфу (цуькӀуьн) гун
97 barf экъуьчун
98 blow уф гун
99 breathe нефес къачун
100 laugh хъуьруьн

Орфографияни пунктуация

дуьзар хъувун

Инглис чӀалан нугъатар

дуьзар хъувун

Инглис чӀала пара нугъатар ава. АСШ-дилай ЧӀехибританияда абурун жуьреба-жуьревал чӀехиди я. XX-лагьай вишйисан юкьварал кьван АСШ-да юкьван атлантикадин нугъат (Mid-Atlantic) литературадин чӀалан диб тир. XX-лагьай вишйисан 50-лагьай йисарилай инихъ вине авай рол юкьван рагъакӀидайпатан (Mid-Western) нугъатдиз фена.

Кьилин макъала: Англияда чкӀанвай инглис чӀалан нугъатар

Шотландия, Вэльсни Ирландия

дуьзар хъувун
  • Lowland Scottish (кьулувилин Шотландия) — гьакӀни кьилдин чӀал яз гьисабзавайди я (Lowland Scots).
  • Edinburgh (Эдинбург) — гьакӀни чӀалан нугъат яз гьисабзавайди я Lowland Scots.
  • Belfast (Белфаст)
  • South Wales (Кьиблепатан Вэльс)
  • Йола — кьенвай чӀал, юкьван вишйисарин инглис чӀалакай чара хьана.

Кеферпатан Америка

дуьзар хъувун

Инглис чӀалан индиядин жуьре рахадайбур кьадардай дуьньяда виридалайни чӀехибурукай сад я. Ам, вичел атайла, нугъатриз чара жезва, абурукай виридалайни метлеб авайбур агъадихъ ганва:

  • Standard Indian English — Индиядин федерал МИА-ра кӀвалахарзава, саки Hinglish-див кьазва
  • Hinglish — дибвилин гьисабдалди и нугъатдал гьинди чӀалал чпин хайиди яз гьисабзавай агьалийри рахазва
  • Пенджабдин инглис чӀал
  • Ассамдин инглис чӀал
  • Тамилдин инглис чӀал

Табнугъатар

дуьзар хъувун
  1. Member Countries of Commonwealth: United Kingdom  (инг.). Official Cite of the Commonwealth. Ахтармишун 25 апрель 2014.
  2. Инглис чӀал Ethnologue сайтда (инг.)
  3. Summary by language size (инг.)
  4. Английский как универсальный международный язык  (урус). «Мир эсперанто». Ахтармишун 19 май 2015.
  5. Почему английский стал языком международного общения? Архивация 16 март 2015 йисан. (урус)
  6. e.g. Río-Rey, Carmen Subject control and coreference in Early Modern English free adjuncts and absolutes  (инг.) // Шаблон:Нп3 : journal. — Cambridge University Press, 2002. — Т. 6. — № 2. — С. 309—323.
  7. Graddol, David; Leith, Dick and Swann, Joan. English: History, Diversity and Change. — New York: Routledge, 1996. — P. 101. — ISBN 0415131189.
  8. William Bertrand Formation Langues | A BRIEF HISTORY OF THE ENGLISH LANGUAGE

ЭлячӀунар

дуьзар хъувун