Дели
 ШегьерДели хинди: दिल्ली пандж.: ਦਿੱਲੀ урду دِلّی ингл. Delhi | ||||||||
 Джама Масджид |
||||||||
| Координатар: | ||||||||
| Уьлкве: | Индия | |||||||
| ГалкӀдин территория | Дели | |||||||
| Регион: | Дели | |||||||
| Мэр | Канвар Сайн | |||||||
| Майдан: | 1483 км² | |||||||
| ЯШЧ кьакьанвал: | 300 | |||||||
| Гьава: | тропикрин муссонрин | |||||||
| Агьали: | 11 007 835 кас. (2011) | |||||||
| Къалинвал: | 11 297 кас./км² | |||||||
| Агломерация: | 16 314 838 | |||||||
| Динар: | индуизм (82 %), ислам (11,7 %), сикхизм (4 %), джайнизм (1,1 %), хашпара дин (0,9 %) | |||||||
| Сятдин чӀул: | UTC+5:30 | |||||||
| Телефондин код: | +91 11 | |||||||
| Почтунин индекс: | 110 xxx | |||||||
| Автомобилдин код: | DL-xx | |||||||
| Сайт: | http://delhi.gov.in | |||||||
 Commons: | Delhi | |||||||
Де́ли (хинди: दिल्ली, пандж.: ਦਿੱਲੀ, урду دِلّی, ингл. Delhi) — чӀехивилел гьалтайла Индиядин кьведлагьай шегьер я (Мумбаидин гуьгъуьна), адав галкӀин территориядин (Миллетдин кьилин шегьердин округ Дели) статус гва[1]. Ана 11 млн кьван кас яшамишзава, кьилин шегьердин округда — 16,3 млн кьван кас[2][3]. Делидин урбанизациядин тӀебиат агъадихъ галайдакай ибарат я — анлай анихъ къвезмай чӀехи хьун кьилин шегьердин сергьятрин къеце пата авай (маса территорияридин) шегьерар кутун арадал гъизва. 2015-лагьай йисан гьалдив кьурвал, агьалийрин сан-гьисаб вини кьил 25 млн кьван кас хьана кӀанда.[4] Индиядин кефердин пата, Джамна вацӀун къерехал мукь (чка) кьунва.
1991-лагьай йисуз Индиядин Конституциядик кутунвай 69-лагьай дуьзар хъувунив кьурвал, миллетдин кьилин шегьердин территориядини адан шегьердин округди Милледин кьилин шегьердин вилаятдин статус къачунва. Гила адак агъадихъ галай патав гвай шегьерар акатзава: Гургаон, Нойда, Гъазиабад, Фаридабад, Негьарпар (ЧӀехи Фаридабад), ЧӀехи Нойда, Сонипат, Панипат, Карнал, Рогьтак, Бгьивани, Ревари, Багъпат, Мератгь, Алвар, Бгьаратпур ва мсб.
ГалкӀдин территориядин сиясатдин гьал Индиядин вилаятдин сиясатдин къурулуш хьтинди я. Адав чпин къанунар акъуддай система, Лап кьилин суд, кьилиз акъуддай министррин шурани адан кьиле акъвазнавай кьилин министр гва. Нью-Дели федерал гьуькуьмвилинни мукьдин (чкадин) вич-вичи идара авунин кьиле тухуник ква, гьакӀни ам Дели МКьШТ-дин кьилин шегьер я.
Делида 6-лагьай виш йисалай ийинихъ инсанар гьамиша яшамишзава.[5] Вичин тарихдин чӀехи паюнин къене ада жуьреба-жуьре пачагьвилеринни империярин кьилин шегьер хьиз къулугъ ийизвай тир. Ам са шумудра кьунва, тарашнава ва цӀийи кьилелай ахцигнава, кьетӀендаказ юкьван виш йисарра. Алай чӀаван Дели са шумуд вири кьилин шегьердин вилаят тирвал чукӀурнавай шегьеррикай ибарат тир кӀватӀал я.
Дели — пара миллетрин шегьер, чара-чара медениятар сад садак акахьнавай мукь (чка). Гьар халкьди шегьердин экономикада вичин рол къугъвазвайди я.
Этимология дуьзар хъувун
Шегьердин тӀвар «Дели» Дагьлиз (урду دہلیز; урусдал — сергьят, атӀун) лугьудай фарс гафуникай арадал атанва, маса версиядив килигайвал — Морьян, Раджи Дхайллу королдин тӀварцӀикай. Делидин агьалийриз деливияр лугьузва. ГьакӀни шегьердин тӀвар Диллиуоалей (урду دلی والے) лугьудай уммадин тӀварцӀихъ галаз алакъалу ийизва (умуьрдин хас тир къайда авай уммаяр я, ихьтин жемятар патав гвай хуьреррани пакистандин шегьерра амукьнава).
Административ паюн дуьзар хъувун
1483 км² вири майдан авай миллетдин кьилин шегьердин территория Дели пуд кьилдин «норматив шегьердиз» тахьайтӀа «шегьердин корпорациядиз» чара ийизва. Абуруз кьилдин органри идара ийизва: Муниципал корпорация Дели (1397,3 км²), Муниципал комитет Нью-Дели (42,7 км²) ва Дяведин шура Дели (43 км²)[6].
Округар дуьзар хъувун
1997-лагьай йисалай инихъ Миллетдин кьилин шегьердин территория Дели 9 округдиз (ингл. districts) чара ийизва. Абур вири чипел атайла 3 райондиз (ингл. subdistricts) чара ийизва. Гьар округдин кьиле кьилиз акъуддай комиссар (ингл. deputy commissioner) акъвазнава, гьар райондин кьиле — райондин магистрат (ингл. subdivision magistrate). Агъадихъ округрин сиягь ганва.
| № | Округ | Майдан, км² |
Агьалияр, кас. (2011)[7] |
Къалинвал, кас./км² |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Юкьван Дели | 25 | 578 671 | 23146,84 |
| 2 | Кеферпатан Дели | 59 | 883 418 | 14973,19 |
| 3 | Кьиблепатан Дели | 250 | 2 733 752 | 10935,01 |
| 4 | РагъэкъечӀдайпатан Дели | 64 | 1 707 725 | 26683,20 |
| 5 | Кефердинни рагъэкъечӀдайпатан Дели | 60 | 2 240 749 | 37345,82 |
| 6 | Кьиблединни рагъакӀидайпатан Дели | 421 | 2 292 363 | 5445,04 |
| 7 | Нью-Дели | 35 | 133 713 | 3820,37 |
| 8 | Кефердинни рагъакӀидайпатан Дели | 440 | 3 651 261 | 8298,32 |
| 9 | РагъакӀидайпатан Дели | 129 | 2 531 583 | 19624,67 |
| Вири | 1483,0 | 16 753 235 | 11296,85 |
Миллетдин кьилин шегьердин вилаят дуьзар хъувун
Дели агломерация идара авун гьакӀни адан проблемаяр гьялун патал 1985-лагьай йисуз сад тир регьбервал ийизвай шура авай Миллетдин кьилин шегьердин вилаят туькӀуьрнава (ингл. National Capital Region, NCR)[8].
Агломерациядин виридан майдан 33 578 км², 2001-лагьай йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, 13,7 млн кас, 2007-лагьай йисан къиметрив килигайвал — 16 862 735. Миллетдин кьилин шегьердин территория Дели квачиз, Миллетдин кьилин шегьердин вилаятдик агъадихъ ганвай округар ква[9][10]:
- Штат Раджастхан (7829 км²)
- Штат Уттар-Прадеш (10 853 км²)
- Штат Харьяна (13 413 км²)
Гургаон, Фаридабад, Ноида ва Гъазиабад кьилин шегьердин вилаятдин виридалайни чӀехи шегьерар я.
Стхавилин шегьерар дуьзар хъувун
— Сеул
— Чикаго
— Лондон
— Сидней
— Куала-Лумпур
— Москва
— Токио
— Улан-Батор- — Санкт-Петербург
.svg){kind=small}
Партнервилин шегьерарни вилаятар:
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ The Constitution (Sixty-Ninth Amendment) Act, 1991. Ministry of Law and Justice, Government of India. Ахтармишун 23 ноябрь 2014.
- ↑ Urban agglomerations/cities having population 1 million and above (PDF). Provisional population totals, census of India 2011. Registrar General & Census Commissioner, India (2011). Ахтармишун 26 январь 2012.
- ↑ Habib Irfan. The agrarian system of Mughal India, 1556–1707. — Oxford University Press, 1999. — ISBN 978-0-19-562329-1.
- Royal Asiatic Society (1834). «Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland» (Cambridge University Press). “... also Dehli or Dilli, not Delhi...”
- Karamchandani, L.T (1968). «India, the beautiful» (Sita Publication). “... According to available evidence the present Delhi, spelt in Hindustani as Dehli or Dilli, derived its name from King ...”
- (1994) «The National geographical journal of India, Volume 40» (National Geographical Society of India). “... The name which remained the most popular is "Dilli" with variation in its pronunciation as Dilli, Dehli, or Delhi ...”
- ↑ http://www.un.org/en/development/desa/news/population/world-urbanization-prospects-2014.html
- ↑ Asher Catherine B. Chapter 9:Delhi walled: Changing Boundaries // City Walls / James D. Tracy. — Cambridge University Press, 2000. — P. 247–281. — ISBN 978-0-521-65221-6.
- ↑ Introduction. THE NEW DELHI MUNICIPAL COUNCIL ACT, 1994. New Delhi Municipal Council. Архивация 31 май 2012. Ахтармишун 3 июль 2007.
- ↑ District Census 2011. Census2011.co.in (2011). Ахтармишун 30 сентябрь 2011.
- ↑ NCR - National Capital Region India. India Housing. Архивация 12 май 2008.(кьейи элячӀун)
- ↑ Coverage. National Capital Region.
- ↑ Map. National Capital Region.
ЭлячӀунар дуьзар хъувун
- Официал сайт (инг.)