Агъул чӀал
Агъул чӀал (агъу. aгъул чӀал) — агъул халкьдин хайи чӀал. Нах-Дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадик акатзава. ЧӀал асул гьисабдалди Дагъустандин Агъул ва са кьадар Кьурагь районра гегьенш я. Агъул чӀалал рахазвайбурун кьадар — 29,3 агъзур кас я (2010 йис). 1990 йисуз Ш. А. Мазанаеван, С. Н. Гасанован ва И. А. Мазанаевадин санал куьмекдалди, урус чӀалан алфавитдин бинедал алаз агъул чӀалан алфавит туькӀуьрнай. ЧӀал вад нугъатриз пай жезва: тпиг нугъат, керен нугъат, кушан нугъат, буркихан нугъат ва фите нугъат.
| Агъул чӀал | |
| Вичин тӀвар: |
aгъул чӀал |
|---|---|
| Уьлквеяр: | |
| Регионар: | |
| Официал статус: |
|
| Рахазвайбурун кьадар: |
29 287 кас [1] |
| Классификация | |
| Категория: | |
| |
| Кхьинар: | |
| ЧӀаларин кодар | |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
— |
| ISO 639-3: |
agx |
 6-й номердив къейднавай рангуналди агъул чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава | |
Агъул чӀалал Дагъустанда «Вести Агула» (Агъулдин Хабарар) газета акъатзава.
Агъул чӀалал рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал
дуьзар хъувун2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда агъул чӀалал рахазвайбурун кьадар 29 287 кас тир. Им вири агъулрин 83 % пай я.
Агъул чӀал Дагъустан Республикадин Агъул (92,53 %) ва Кьурагь районра (7%) гегьенш хьанва.
ЧӀалан гьалар
дуьзар хъувунАгъул чӀалаз виридалайни мукьва чӀалар лезги ва табасаран чӀалар тирди гьисабзавайди я. Совет береда агъул хуьрера тарсар лезги чӀалал тухузвайвиляй гила кьуьзуьбурун саки виридаз лезги чӀал чизва, амма жегьилриз ваъ. Кьурагь районда лезгийрихъ галаз къуншивиле уьмуьр гьалзавай агъулриз лезги чӀал чизва.
Нугъатар
дуьзар хъувунГилан агъул чӀала вад асул нугъатар ава: тпиг, керен, кушан, буркихан ва фите нугъатар. Агъул чӀалан литературадин чӀал тпиг нугъатдин фонетикадинни - грамматикадин системадал бинеламиш хьанва.
Агъул чӀалан нугъатар:
Агъул алфавит
дуьзар хъувун| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | ГӀ гӀ | Д д |
| Дж дж | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к |
| Кк кк | Къ къ | Кь кь | КӀ кӀ | Л л | М м | Н н | О о |
| П п | Пп пп | ПӀ пӀ | Р р | С с | Т т | Тт тт | ТӀ тӀ |
| У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Хъ хъ | Хь хь | ХӀ хӀ | Ц ц |
| ЦӀ цӀ | Ч ч | Чч чч | ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ | ъ | Ӏ |
| ы | ь | Э э | Ю ю | Я я |
Библиография
дуьзар хъувунГрамматикадикай кӀвалахар
дуьзар хъувун- Гасанова С. Н. Синтаксис словосочетания агульского языка. Махачкала, 2012.
- Дирр А. М. Агульский язык // Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа. Вып. XXXVII. Тифлис, 1907.
- Магометов А. А. Агульский язык: Исследования и тексты. Тбилиси, 1970.
- Мерданова С. Р. Морфология и грамматическая семантика агульского языка. (На материале хпюкского говора.) М., 2004.
- Сулейманов Н. Д. Сравнительно-историческое исследование диалектов агульского языка. Махачкала, 1993.
- Тарланов З. К. Агулы: их язык и история. Петрозаводск, 1994.
- Шаумян Р. М. Грамматический очерк агульского языка (с текстами и словарем). М.—Л., 1941.
Лексикадикай кӀвалахар
дуьзар хъувун- Сулейманов Н. Д. Глагольная фразеология агульского языка. Махачкала, 2002.
- Гасанова С. Н. Сравнительный анализ соматических фразеологических единиц восточно-лезгинских языков. Махачкала, 2000.
Гафарганар
дуьзар хъувун- Рамазанов М. Р. Агульско-русский словарь. Махачкала, 2010.
- Сулейманов Н. Д. Агульско-русский (диалектологический) словарь. Махачкала, 2003.
- Гасанова С. Н. Краткий фразеологический словарь агульского языка. Махачкала, 2008.
- Гасанова С. Н., Самедов Д. С. Краткий словарь агульско-арчинских фразеологических соответствий. Махачкала, 2009.
- Мазанаев Ш.А. Русско-агульский словарь.-Махачкала:Издательство ДГУ,2012.
Фольклёр
дуьзар хъувун- Мазанаев Ш. А., Базиева З. М. Песенное творчество агулов. Махачкала: Изд-во ДГУ, 2011.
- Тарланов З. К. 100 агульских пословиц с переводами на русский язык и толкованиями. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2000.
- Тарланов З. К. Агульские песни и пословицы. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2003.
Агъул чӀалан литературадикай улубар
дуьзар хъувун- Мазанаев Ш. А. Агульская литература. Махачкала: Дагкнигоиздат, 2008.
- Мазанаев Ш. А. Агульская литература. Становление и развитие. Махачкала: ИПЦ ДГУ, 2007.