Абилрин АбутӀалиб Абилан хва
Абилрин АбутӀалиб Абилан хва (1920 йисуз, ЧӀехи Гъетягъ[1] — 2012 йисан апрелдиз[2]) — советрин гьукуматдин ва Урусатдин тарихдин илимдал кӀвалахзавай алим я.
Абилрин АбутӀалиб Абилан хва | |
|---|---|
| Дидедиз хьайи чӀав | 1920 йисан |
| Дидедиз хьайи чка | Гъетегъар |
| Кьиникьин чӀав | 2012 йисан |
| Кьиникьин чка | Магьачкъала |
| Гьукумат | ССРГ ва Урусат |
| Илимдин хел | тарих |
| КӀвалахдай чка | Дагъустандин гьукуматдин университет |
| Альма-матер | Дагъустандин гьукуматдин педагогикадин университет ва Дагъустандин гьукуматдин университет |
| Илимдин дережа | Тарихдин илимрин доктор |
| Илимдин тӀвар | профессор |
| Пишкешарни премияр | Орден Зегьметдин Яру Пайдах, Орден Халкьарин дуствал, заслуженный деятель науки РСФСР ва заслуженный работник высшей школы Российской Федерации |
Дагъустандин гьукуматдин университет бине эцигай кас ва адан садлагьай ректор[2].
РСФСР-дин илимдин лайихлу кас, Урусатдин чӀехи мектбдин лайихлу кӀвалахдай кас, профессор, тарихрин илимрин доктор я.
Уьмуьрдин кьиса
дуьзар хъувун1920 йисуз Куьредин округда (исятда СтӀал Сулейманан район) ЧӀехи Гъетягърин хуьре дидедиз хьана[1].
Адан буба Абил Гюкюлан хва Абилрин хзан хуьн паталди Бакуда нафт акъудзавай чкайриз фена.1929 йисуз бубади АбутӀалиб мектебдик кутуна.1936 йисуз ада ирид йисан мектеб келна куьтягьна, гьа йисуз Дербентдин хуьруьн майишатдин техникумдиз экечӀна.
Хъсан къиметриз килигна, муаллимрин кӀватӀалди АбутӀалиб Москвадин Тимерязеван тӀварцихъ галай хуьруьн майишатдин академиядиз ракъурна. Анжах дяве башламиш хьайи виляй кӀелун куьтягьиз хьанач, гьавиляй ам Дагъустандиз хтана СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Педагогикадин институтдик экечӀзава (гилан Дагъустандин гьукуматдин университет).1943 йисуз ада заочно кӀелна куьтягьзава[3].
Карьера
дуьзар хъувун1943 йисан майдин вацра ам Кьасумхуьруьн ВКПб-дин агитациядин ва пропаганданин хлен кьиле акъвазна.1944 йисан сентябрдиз ам ВЛКСМ-дин обкомдин агитациядин ва пропаганданин патай секретарь яз эцигна. 1945 йисан июндиз ам ЦК ВКПб-дихъ галай Лап ЧӀехи партиядин мектебдиз кӀелиз ракъурна, ада ана пуд йисуз кьван кӀелна. 1948 йисуз Дагъустандин комсомолдин обкомдин садлагьай секретарь яз хкяна[4]. 1949 йисан октябрдин вацра ам пландин ва финансрин хлен кьиле акъвазна, 1950 йисуз — хуьруьн майишатдин хлен заведиш хьана[4].
1952 йисуз жемятрин илимрин Академияда кӀелна ва лап хъсан къиметар аваз куьтягьна. «Дагъустандин халкьарин культура вилик тухузвай асул тир суалар» темадай диссертация хвена. Ам ЦК КПСС-дихъ галай марксизмадин ва ленинизмадин Институтда Дагъустандин филиалда тарихдин хлел заведиш яз эцигна, ахпа адан директорни хьана[4].
1954 йисуз Дагъустандин педагогикадин институтдин директор хьана. 1957 йисуз адакай Дагъустандин гьукуматдин В. И. Ленинан тӀварунихъ галай университет авуна[4].
1960 йисуз тарихрин илимрин доктор тӀвар къачуна. Дагъустандин культурадин тарих ахтармишиз сифте Абилова башламишна.
35 йисан къене ам ДАССР-дин Верховны Советдин депутат яз хкянава, гьамиша кӀвалахзавай халкьдин чирвилин ва культурадин комиссиядин кьиле авай тир[4]. Пенсиядиз фидалди 1987 йисуз, Абилова 30 йисуз ДГУ-да кӀвалахна[4]. Вири уьмуьр ам дамах гвачир са гьавадин университетдин кӀвале яшамиш хьана.
Дагъустандин илимдик ва культурадик кутур
дуьзар хъувунАбилов пединститут университетдиз дегишардайла тешкил авур кас тир. Университет акъагъайдалай кьулухъ, республикадин ва шегьердин статус акваз-акваз винел фена, виридан культурадин дережа хкаж хьана. ДГУ арадал гъизвай вахтунда, Абилован анжах 37 йис тир. Ада гзаф фикир гузвай илимрин педагогикадин кадриз тербия гуз ва цӀийи кӀелдай чкадин техникадин бине туькӀуьриз.
1957 йисуз университетда 146 муаллимри кӀвалахзавай, абурукай — 35 илимрин кандидатар ва анжах са кас доктор, профессор тир. 1967 йисуз муалимрин кьадар пуд сеферда хкаж хьана, абурун арада 11 доктор ва 125 илимрин кандидатар. 1987 йисуз университетда 46 профессор ва 300-далай гзаф илимрин кандидат авай тир. Абилован гъилик галаз 30 касди диссертацияр кхьена ва хъсандиз хвена. Абилова ша лагьана жегьил университетдиз маса еке кӀелдай чкайрай кьетӀен чӀехи пешекарар къвез лекцияр кӀелна. Адан дикъет тир лайихлу алимрин арада алакъаяр туькӀуьриз[3].
Виридалай хъсандиз университет куьтягьай студентар асул вузрин аспирантурариз ракъурна, акьуллу муалимриз чпин ахтармишунин кӀвалахар куьтягьун паталди яратмишдай йикъар гузвай. Абилова вири шартӀар авуна илимдин акьалтунар хкаж хьун паталди[3].
Абилова кӀвалахзавай вахтунда, ДГУ-ди вичин къене республикадин ва вири региондин илимдин мумкинвилер кӀватӀна. Ректорди гзаф къуват эцигна университет вилик фин паталди, Магьачкъала гъвечӀи чкадикай университетдин шегьер хьана. Ада эцигнавай кӀелдай идарайри, спортдин дараматди, планетарийди, муаллимар яшамиш жедай кӀвалери Магьачкъала кьилин шегьердиз ухшар авуна. Пенсиядиз фидалди адан еке мурад агалкьун хьана: илимдин ктабхана эцигна куьтяхьна, Кефердин Къавкъазда еке ктабханарикай сад я[3].
Абилова пара жемятдин кӀвалах тухузвай «СССР-Цейлон», «СССР-Индия» дуствилин кӀватӀалрин вице-президент тир, са шумуд сеферда гьа уьлквейриз фена, гьа патарай атай делегацияр вичин кӀвале рикӀ ачухна кьабулна. Еке кӀвалах тухвана Дагъустандин жегьилриз тербия гуз[4].
Пишкешар
дуьзар хъувун- РСФСР-дин илимдин лайихлу кас.
- Дагъустандин илимдин лайихлу кас.
- РФ-дин лап чӀехи мектебдин лайихлу кас.
- Пуд Зегьметдин Яру Пайдахдин орден.
- Халкьарин Дуствилин Орден.
- РФ-дин президентдин гилигнавай ва уьмуьрдин эхирдалди дуланжагъдин таъминвал авур буйругъ.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ 1,0 1,1 Список кандидатов и докторов наук, выходцев из сулейман-стальского района, дополняется новыми именами (урус). Сайт Сулейман-Стальского района (14 декабрь 2019). Ахтармишун 14 декабрь 2019.
- ↑ 2,0 2,1 Скончался первый ректор Дагестанского государственного университета Абуталиб Абилов (урус). ДГУ (14 декабрь 2019). Ахтармишун 14 декабрь 2019.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Профессор наших профессоров» (урус). Федеральная лезгинская национально-культурная автономия (15 декабрь 2019). Ахтармишун 15 декабрь 2019.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 В Дагестане скончался Абуталиб Абилович Абилов - первый ректор ДГУ (урус). "Вестник Кавказа" (14 декабрь 2019). Ахтармишун 14 декабрь 2019.