КъирицӀ чӀал: различия между версиями

'''КъирицIКъирицӀ чIалчӀал''' — [[КъирицIар|къирицIкъирицӀ]] халкьдин хайи чIалчӀал. [[Нах-Дагъустан чIалар]]ин хзандин [[лезги чIалар]]ин группадин кьибле патан лезги чIаларикчӀаларик акатзава. Анжах хзандин къене рахазвай чIалчӀал хьиз [[Азербайжан]]дин [[Къуба район|Къуба]], [[Исмаиллы район|Исмаиллы]] ва [[Хъачмаз район]]рин са шумуд хуьрера гегьенш я. И чIалалчӀалал рахазвайбурун кьадар, чара-чара малуматрив кьурвал 5 - — 8 агъзур кас я.

КъирицIКъирицӀ чIалазчӀалаз виридалайни мукьва  — [[ергуьж чIал|ергуьж]], [[гьапут чIал|гьапут]], [[жек чIал|жекжекни]]ни [[элик чIал|элик]] чIаларар я. Лингвистикадин алимри и кьуд чIалчӀал къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан нугъатар тирди лугьузва. Амма им гьакъикъатдив кьазвай кар туш. И чIаларинчӀаларин векилри сада-сад са жизви кьванни гъавурда акьазвайтIаниакьазвайтӀани ибур дегь [[Алпан (гьукумат)|алпаналпандин]]дин кьилдин мукьва чIаларчӀалар я.

Дуьньядин [[терг жезвай чIалар]]ин сиягьдик ква <ref>[http://www.helsinki.fi/~tasalmin/chris.html Published in: Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211–280211—280.]</ref><ref name="slsKrytz">[http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-006.pdf The sociolinguistic situation of the Kryz in Azerbaijan]</ref>.

== Рахазвайбурун кьадар ва чIаланчӀалан ареал ==

«Этнолог» журналдин [[1975 йис]]ан малуматрив кьурвал, къирицIкъирицӀ чIалалчӀалал рахазвайбурун кьадар 6 000 кас тир <ref name="Ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bdk Ethnologue entry for Budukh]</ref>.

КъирицIКъирицӀ чIалчӀал [[Азербайжан]]дин [[Къуба район|Къуба]] ва [[Хъачмаз район]]рин са шумуд хуьре гегьенш я.

==ЧIалан ЧӀалан гьалар ==

П.  В.  Котляревскийди малумат гузвайвал, [[XIX виш йис]]ан 80 - — й йисарал къведалди лезгийрин [[Муьшкуьр магьал]]да къирицIринкъирицӀрин 61 уба арадал атанай. И убайра 6 137 касди уьмуьр гьалзавай <ref>Котляревский П. В.  Экономический быт государственных крестьян северной части Кубинского уезда. Материалы т. И, ч. И. Тифлис, 1886; 2-й Сборник сведений о Кавказе. t.V. Тифлис, 1879.</ref>. Гуьгъуьнлай, [[2001 йис]]уз кьиле тухвай социолингвистикадин чирна-жугъурунри къалурнавай хьи, [[Къуба район]]да къирицIкъирицӀ чIалалчӀалал рахазвайбурун кьадар тахминан 1 - — 2 агъзур кас тIимилтӀимил хьанвай <ref name="Kryz">[http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-006.pdf John M. Clifton, Janfer Mak, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, and Calvin Tiessen. The Sociolinguistic Situation of the Kryz in Azerbaijan (SIL International 2005)]</ref>.

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада къирицIкъирицӀ чIалчӀал терг хьунин кичIевиликкичӀевилик ква. Мектебра къирицIкъирицӀ чIалалчӀалал тарсар гузвач, аялриз «Дидед чIалчӀал» тарсуна азербайжан чIалничӀални литература чирзава.

КъирицIринКъирицӀрин Къуба ва Хачмаз районра 26 кьван хуьрер авайтIаниавайтӀани, къирицIкъирицӀ чIалалчӀалал Къуба районда авай анжах 2-3 хуьрера рахазва. Амай хуьрера къирицIкъирицӀ эгьлияр хайи чIалчӀал квадарна гьатта кIваленикӀвалени хзандин арада азербайжан чIалалчӀалал рахазва. [[Хъачмаз район]]да пара кьадарда авай, азербайжанарикай, лезгийрикай, хъирицIрикайхъирицӀрикай ва будугърикай ибарат тир акахьай агьалияр авай хуьрерин алакъадин чIал чӀал — азербайжан чIалчӀал я.

Кхьинра къирицIрикъирицӀри азербайжан чIалакайчӀалакай менфят къачузвайди я.

==ЧIалан ЧӀалан лексикадикай ==

Будугъ чIалавчӀалав гекъигайла къирицIкъирицӀ чIалачӀала вичин асул гафар мадни пара хвенва. КъирицIвиКъирицӀви алим, филологиядин илимрин кандидат, [[Бакудин Славян Университет]]дин доцент [[Вели Хидиров]]а лугъузвайвал, алай чIавузчӀавуз къирицIкъирицӀ чIалачӀала тахминан 4 агьзур кьван асул къирицIкъирицӀ гафар ама. Бес будугъ чIалазчӀалаз виридалайни мукьва тир къирицIкъирицӀ чIалавайчӀалавай и гафар хуьз гьикIгьикӀ алакьна? Кьилин себебар къирицIрихъкъирицӀрихъ мадни пара хуьрер хьун ва абуру лезги чIалакайчӀалакай мадни гегьеншдиз менфят къачун я <ref>Дешериев Ю. Д.  Будухский язык//Языки народов СССР. ТАУ. М., 1967.</ref>

Алай чIавузчӀавуз Къуба ва Хачмаз районра абурун 30 - — дав агакьна хуьрер ама. И хуьрера къирицIкъирицӀ чIалакайчӀалакай тIимилтӀимил менфят къачузва. Пара хуьрерин агьалияр

азербайжан чIалалдичӀалалди, бязи хуьрерин агьалияр лагьайтIалагьайтӀа, лезгидалди рахазва. [[XX виш йис]]ан юкьвара къирицIкъирицӀ чIалалдичӀалалди 6000 кас рахазвайтIа рахазвайтӀа

<ref>Саадиев Ш. М.  Крызский язык//Языки народов СССР. Т. IV. М.у 1967. ч. 627</ref> гила абурун кьадар генани тIимилтӀимил хьанва.

Тарихдин чешмейра къалурнавайвал, будугъар, хинелугъар, жекар, эликар, гьапутар хьиз, къирицIарникъирицӀарни лезгияр тир ва абур вири виликан виш йисара лезги

чIалалдичӀалалди рахазвай <ref>Гербер Г. И.  Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. - — История, география и этнография

ЧIаланЧӀалан илимди фадлай субутнавай месэла гила масакIамасакӀа къелемдиз гуз алахъзавай ксариз бязи вакъиайрикай менфят къачуз кIанзавакӀанзава. Малум тирвал советрин девирда маса лезги чIаларчӀалар хьиз, къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан кьилелни чIехичӀехи мусибатар атана. И чIалчӀал маса чIаларайчӀаларай, иллаки азербайжан чIалайчӀалай гзафни-гзаф гафар къачуз мажбур хьана. Гьа и кар себеб яз чIалачӀала вишералди асул къирицIкъирицӀ гафар амукьнач ва бязи ксари къирицIкъирицӀ чIалчӀал маса чIалчӀал хьиз къелемдиз гуз алахъна. Гьа инал лугьун хьи, къирицIкъирицӀ чIалчӀал лезги чIаларинчӀаларин группадик акатзавайди винидихъ тIварартӀварар кьур алимрилай гьейри алай девирдин къецепатан уьлквейрин алимрини, месела, урусрин алим М.  Е.  Алексеева, французрин алим Ж. Отьеди ва масабуруни чпин илимдин кIвалахракӀвалахра бинелудаказ тестикьарзава.

Ж. Отьеди къирицIкъирицӀ чIалайчӀалай хвейи докторвилин диссертацияда къирицIкъирицӀ чIалчӀал лезги чIаларинчӀаларин группадик акатзавай чIехичӀехи чIаларикайчӀаларикай тирди къалурнава.

ЧIаланЧӀалан материал къирицIаркъирицӀар лезги халкьарикай тирди субутзавай виридалайни кьетIенкьетӀен, асул кар алай делил я. Гьа и фикир бине яз къачуна лезги ва къирицIкъирицӀ чIаларинчӀаларин умуми лексикадик акатзавай гафариз вил вегьен. Агъадихъ чна и чIаларачӀалара сад хьиз менфят къачузвай вишералди гафарикай са кьадарбур кIелдайбурувкӀелдайбурув агакьарзава.

=== Лезги ва къирицIкъирицӀ чIаларинчӀаларин умуми лексикадиз талукь тир гафар ===

! зун

И сиягьда лезги ва къирицIкъирицӀ чIаларинчӀаларин умуми лексикадиз талукь 270 гаф гьатнава. Амма ихьтин гафар мадни пара ава. И гафар чна вич къирицIвикъирицӀви тир чIаланчӀалан алим, Бакудин Славян Университетдин доцент Вели Хидировахъ галаз санал къелемдиз къачуна. Ада лугьузвайвал, исятда къирицIкъирицӀ чIалачӀала лезги ва къирицIкъирицӀ чIаларинчӀаларин умуми лексикадиз талукь 500 - 600500—600 гаф хьунухь герек я. Алимди гьакIнигьакӀни къирицIкъирицӀ чIалазчӀалаз маса чIаларайчӀаларай, иллаки азербайжан чIалайчӀалай гзафни-гзаф гафар атанвайди ва и процесс къени давам жезвайди къейд ийизва. Гьеле яхцIуряхцӀур йис идалай вилик и фикирдал атай лезги алим, филологиядин илимрин доктор [[Шемседдин Саадиев]]а кхьенай: "КъирицI«КъирицӀ чIаланчӀалан лексика лезги чIаларинчӀаларин группадин лексикадик акатзава. Идахъ галаз санал, маса мукьва чIаларачӀалара хьиз, къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан лексикадани араб, фарс ва туьрк чIаларайчӀаларай атай гафари хейлин чка кьазва. И чIалачӀала гьакIнигьакӀни [[тат чIал]]ай атай гафар дуьшуьш жезва. Им мус ятIаниятӀани са кьадар [[татар|тат]] агьалияр къирицIвийриккъирицӀвийрик акахьунин нетижа я жеди. КъирицIКъирицӀ чIалачӀала виридалайни пара гафар къачузвай чешме азербайжан чIалчӀал я." »<ref>Саадиев Ш. М.  Крызский язык. Б кн.: Языки Дагестана. Махачкала-Москва. 2000. ч. 511.</ref>. Гьакъикъатдани икIикӀ я. Эхиримжи 50 - — 60 йисуз къирицIкъирицӀ чIалазчӀалаз азербайжан чIалайчӀалай лап пара гафар атанва. Азербайжан чIаланчӀалан гафари къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан къайдадин числительнияр, союзар ва наречияр тамамвилелди арадай акъуднава. Гьавиляй къирицIвийрикъирицӀвийри алай вахтунда къайдадин числительнияр анжах азербайжан чIалалдичӀалалди лугъузва. Месела: биринджи "«сад лагьай"», икинджи "«кьвед лагьай"», уьчуьнджуь "«пуд лагьай"», дуьрдуьнжуь "«кьуд лагьай"», бешинджи "«вад лагьай"», алтынджы "«ругуд лагьай"» ва икIикӀ мад. КъирицIвиКъирицӀви алим Вели Хидирова лугьузвайвал, эхиримжи 60 - — 70 йисуз къирицIкъирицӀ чIалачӀала лезги чIаланчӀалан цIуруцӀуру къатариз талукь цIудралдицӀудралди гафарни квадарнава. Мисал яз ''“ахъа”«ахъа»'', ''“вак”«вак»'', ''“ван”«ван»'', ''“къав”«къав»'', ''“кьезил”«кьезил»'', ''“кьенер”«кьенер»'', ''“кIанчI”«кӀанчӀ»'', ''“патахь”«патахь»'', ''“пурар”«пурар»'', ''“ракь”«ракь»'', ''“чар”«чар»'', ''“чам”«чам»'', ''“чIав”«чӀав»'', ''“чIул”«чӀул»'', ''“чIиж”«чӀиж»'', ''“хъел”«хъел»'', ''“цуьк”«цуьк»'', ''“цIар”«цӀар»'', ''“экв”«экв»'', тIимилтӀимил ва маса гафар къалуриз жеда. Алай чIавузчӀавуз будугъ чIалачӀала хьиз, къирицIкъирицӀ чIаланичӀалани асул къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан гафар тIимилтӀимил туькIуьртуькӀуьр жезва. Гафар арадал гъизвай суффиксар ''“«-чи”чи»'', ''“«-ваьл//иваьл”иваьл»'', ''“«-лаьгIаь”лаьгIаь»'', ''“«-сузаь”сузаь»'' гила саки бегьер квачиз хьанва. Абурукай маса чIаларайчӀаларай атанвай гафарикай цIийибурцӀийибур туькIуьрдайлатуькӀуьрдайла кьериз-цIарузцӀаруз менфят къачузва: ''“наьхирчи”«наьхирчи»'', ''“адмиваьл”«адмиваьл»'', ''“чаытиниваьл”«чаытиниваьл»'', ''“абурсузаь”«абурсузаь»'' ва икIикӀ мад. КъирицIКъирицӀ чIаланчӀалан гафарикай цIийицӀийи гафар ва гафарин формаяр арадал гъизвай асул къирицIкъирицӀ суффиксрин бегьерлувал квахьнавайвиляй маса чIаларайчӀаларай гафар къачун адетдин кардиз элкъвенва. Къачунвай гафари къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан тахминан 60 - — 65  % процент туькIуьрзаватуькӀуьрзава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, жегьилриз гзафни-гзаф асул къирицIкъирицӀ гафар чизмач. И гафарикай са кьадарбур анжах яшлубурун меце ама. В. Хидирова къейд ийизвайвал, асул къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан фонд туькIуьрнавайтуькӀуьрнавай лексемрин чIехичӀехи пай амач ва абур арадал хкун мумкин туш.

Муькуь лезги чIаларивчӀаларив гекъигайла къирицIкъирицӀ чIалчӀал са кьадар вилик фенвай вокализмдив, яни ахъа ванерин системадив, [[абруптив]]рин тIимилвиливтӀимилвилив ва ахъа тушир ванерин лабиал вариантар авачирвилив тафаватлу я. ЧIаланЧӀалан грамматикада, лексикада ва фонетикада азербайжан чIаланчӀалан гзаф къуватлу таъсир акваз жеда.

==ЧIал ЧӀал чирунин тарих ==

ЧIаланЧӀалан делилрал атайла, гьеле сифте яз [[XIX виш йис]]ан эхирра ва XX виш йис сифте кьилера "«Жек чIал"чӀал» тIвартӀвар алаз къирицIкъирицӀ чIалакайчӀалакай малуматар гайи машгьур алимар А. Дирра ва Р. Эркерта къирицIкъирицӀ чIалчӀал лезги чIаларинчӀаларин группадик акатзавач лагьанвач. Абурулай алатайла [[1937 йис]]уз Р.  М.  Шаумяна будугъ чIалчӀал хьиз, къирицIкъирицӀ чIалничӀални лезги чIалазчӀалаз лап ухшар я лагьанва <ref>Шаумян Р. М.  Яфетические языки Шахдагской подгруппы. - — Языки и мышление. М. - — Л..у №  10. ч. 163- 164163—164.</ref>. [[XX виш йис]]ан юкьвара сифте яз къирицIкъирицӀ чIалчӀал илимдин рекьяй чириз эгечIайэгечӀай, къирицIкъирицӀ чIалайчӀалай филологиядин илимрин кандидатвилин ва докторвилин диссертацияр хвейи машгьур лезги алим [[Шемседдин Саадиев]]а ва къирицIвикъирицӀви алим [[Вели Хидиров]]а чпин къимет авай чирна-жугъурунра къирицIкъирицӀ чIалчӀал лезги чIаларинчӀаларин группадик акатзавайди мад гъилера субутна <ref>Саадиев Ш. М.  Крызский язык//Языки народов СССР, т. IV М.у 1967</ref><ref>Саадиев Ш. М.  Склонение имен существительных в крызском языке. Канд. диссертация. М., 1953</ref><ref>Хидиров В. С.  Основные грамматические категории глагола в крызском языке (в сравнении с соответствующими категориями глаголов в лезгинском и хиналугском языках). Канд. диссертация. М.у 1963.</ref>.

«Жек чIалакайчӀалакай» (гилан къирицIкъирицӀ чIалчӀал) акьван дикъет таганвай малуматар [[Адольф Дирр|А. ДиррДирран]]ан кIвалархакӀваларха ава <ref>Dirr A. Einfuehrung in das Studium der kaukasischen Sprachen. Leipzig, 1928</ref>. Немецви этнограф [[Эркерт Родриг Федорович|Р. ЭркертЭркерта]]а къавкъаздин чIаларчӀалар сад-садав гекъигнавай гафарганда «жек чIаланчӀалан» 535 гаф ва 60 фразаяр гъанвай, ва гьакIнигьакӀни чIаланчӀалан грамматикадин характеристикадикай куьруь малуматар ганвай <ref>Erckert R. «Die Sprachen des Kaukasischen Stammes». — Wien-1895 — s. 296—298</ref>. КъирицIКъирицӀ чIаланчӀалан гафарикай гъвечIигъвечӀи материал Р.  М.  Шаумяна гузва. Гьа адан паталай [[1940 йис]]уз къирицIкъирицӀ чIаланчӀалан грамматикадин туькIуьртуькӀуьр хьунин тегьердикай сифте тир малуматар гъанвай <ref>Шаумян Р. М. Яфетические языки «шахдагской подгруппы» (предварительное сообщение). — Язык и мышление, т. X. М. — Л., 1940</ref>.

КъирицIКъирицӀ чIаланчӀалан грамматикадин туькIуьртуькӀуьр хьунин тегьердикайни лексикадикай там чирна-жугъурунар [[1972 йис]]уз Ш.  М.  Саадиева вичин диссертацияда авунай.

Къавкъаз чирзавай жегьил французви алим Жиль Отьеди [[2004 йис]]уз [[Париж VII Университет]]да къирицIкъирицӀ чIланчӀлан гьалар къалуруникай докторвилин диссертация хвенай <ref>[http://www.echo-az.com/archive/2004_07/869/kultura01.shtml Французский ученый интересуется Азербайджаном: В течение пяти лет он изучал крызский язык, теперь собирается переключиться на будухский]</ref>. [[2009 йис]]уз [[Париж]]да француз чIалалчӀалал [[элик чIал]]ан грамматика басмадай акъатнай.

==ГьакIни ГьакӀни килиг ==