Къумукьар: различия между версиями
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Тегар: Мобил аппаратдай дуьзар хъувун. Мобил жуьредай дуьзар хъувун. |
гъ clean up using AWB |
||
ЦӀар 54:
}}
'''Къумукьар''' ({{lang-kum|къумукълар}}) — Дагъустандин халкьарикай сад. [[Туьрк халкьар]]ин группадик акатзава. Абурун хайи чIал – [[къумукъ чIал]] я. Векилрин кьадардиз килигна Дагъустанда пудлагьай чкадал ала. Дагъустандилай гъейри къумукьар кIватIидаказ [[Кеферпатан Осетия]]да ва [[Чечня]]да уьмуьр тухузва.
Диндал гьалтайла къумукьар суни-мусурманар я.
==Чеб авай чилерни кьадар==
[[2010 йис]]ан малуматриз килигна [[Урусат]]да 503,1 агъзур къумукьар авай, абурукай 431,7 агъзур кас [[Дагъустан]]дал къвезвай.
Къумукьрин хайи макан – Дагъустандин суварин ценерив гвай юкьван патан ва [[Каспи гьуьл]]уьн кьерел алай районар я. И чилериз адет тирвал – Къумукьрин кьулувал лугьуда.
ЦӀар 81:
* [[Кизилюрт]]: 5 412 кас (11,87 %)
* [[Кизляр]]: 2 753 кас (5,51 % )
* [[Къайтагъ район]]: 2 626 кас (8,37 %)
'''Кеферпатан Осетияда:'''
ЦӀар 90:
'''Чечняда:'''
{{Main|Терекдин къумукьар}}
[[2010 йис]]ан малуматриз килигна, Чечняда 12 221 къумукьар авай.
* [[Гудермес район]]: 4 066 кас (5,21 %)
ЦӀар 171:
П. К. Услара ктабда кхьейвал, [[XIX виш йис]]уз Кеферпатан Къавкъазда аранда уьмуьр тухузвай туьрк агьалидиз чкадинбуру къумукъ лугьузвай <ref name="Услар">Услар П.К. Этнография Кавказа. Языкознание. 4. Лакский язык. Тифлис, 1890, с. 2.</ref>.
[[Дагъустан]]да, [[Чечня]]да ва [[Ингушетия]]да ''къумукъ'' анжах къумукъ миллетдин векилриз лугьузвай. Б. А. Алборова ''къумукь'' гаф туьрк чIаларин ''кум'' (лезг. "къум") гафуникай арадал атанвайди гиман ийизва.
Вичин нубатда, тарихдар алим Я. А. Фёдорова VIII—XIX виш йисариз талукь тир гъиливкхьинар делил яз кьуна тестикьарна хьи, «гъумик — къумык — къумух» гафар Дагъустандин бинедин, юкьван виш йисарин девирдин топонимар я <ref>{{книга
ЦӀар 194:
}}</ref>.
Дагъустандин маса халкьари къумукьриз чара-чара тIварар ганвайди я: даргийри – диркъаланти, аварри — лъарагIал, яхулри — арнисса, годоберийри — гъумакиди, каратайри — лъарагIабди, ахвахри — лъагIидо, багвалри — гьаргIиди,
|автор =
|заглавие = Языки народов СССР: в 5-ти томах. Тюркские языки
ЦӀар 206:
==Тарих==
Алимрин арада къумукьрин арадал атунин патахъай сад садав кьазвай делилар ва там малуматар авач. Къумукьар дегь кыпчакрихъ галаз алакъалу ийизвай С. М. Броневскийди къумукьар Дагъустанда ХII-ХIII виш йисара арадал атанвайди гиман авунай.
И. Клапротан версиядив кьурвал, къумукьар Дагъустандиз хазаррихъ галаз атанай ва гуьгъуьнлайни ина амукьнай.
ТIвар-ван авай тюрколог ва рагъэкъэчIдай пад чирзавай алим В. В. Бартольда икI лагьанай: ''«туьрквериз элкъвенай лезгийрикай къумукъ миллет арадал атанай»'', ада ''лезгияр'' льугьунивди Дагъустандин вири сувун халкьар фикирда кьазва.
Советрин ЧIехи Энциклопедиядин чинриз, машгьур этнограф ва кавказовед Сакинат Гьажиеван зегьметрин бинедаллаз ихьтин макъала акъатнай:
''«Къумукь халкьдин арадал атунин рекье Дагъустандин бинедин халкьари ва къеце патай атанвай туьрк халкьари, иллаки кыпчакри иштиракнай. Чкадин миллетри туьрк чIал кьабулна къумукьриз элкъвенай»''.
Къумукъ миллет тамамдаказ XII виш йисуз арадал атанай.
Къумукьрин чилерал тарихдин къене са шумуд гьукуматар арадал къвез терг жезвай. Абурукай виридалайни къувалтуди Тарки шамхалвал тир.
Брокгаузенан ва Ефронан энциклопедиядин малуматриз килигна, XIX — XX виш йисарин арада Дагъустанда 32 087 къумукьар авай. «Урусатдин Империядин миллетри сиягь» ктабда 1891 йисуз акъатай малуматдив кьурвал, Дагъустандин ва Терекдин вилаятра вири санлай 108 800 кьадарда аваз къумукьри уьмуьр тухузвай. 1921 йисуз къумукьар Дагъустандин АССР-дик акатнай. 1926 йисуз СССР-да сифте яз кьиле фейи агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа 94 549 къумукьар авайди малум хьанай.
1989 йисуз йисуз Дагъустанда Къумукь Халкьдин Гьерекат «Тенглик» (Садвал) тIвар алай халкьдин жемиятдинни-сиясатдин гьерекат тешкилнай. Абурун кьилин къаст къумукь халкьдиз чилерин автономия туькIуьрун тир. Гьа чIавуз СССР-да авай къумукьрин кьадар 281.933-дав агакьнай. 1990 йисуз «Тенглик» тешкилатди кьиле тухвай I-й кIватIалда Урусатдин къене Къумукь Республика туькIуьрунин декларация кьабулнай.1991 йисан 27 январьдиз хьайи къумукьрин кьведлагьай кIватIалда халкьдиз регьбервал ийидай орган — Милли Межлис тешкилнай.
ЦӀар 232:
Къумукьар, [[туьрк чIалар]]ин группадик квай [[кыпчак чIалар]]ин хзандик акатзавай – [[къумукь чIал]]алди рахазва.
ЧIала кьуд нугъат ава ибур, къайтагъ, терек, буйнакск ва хасавюрт нугъатар я, эхиримжи кьве нугъатдин бинедал литературадин чIал арадал атанвайди я.
Къумукь чIалаз фад заманарилай чпин кхьинар ва девлетлу литературани фольклор авай. [[1929 йис]]алди кхьинра араб гьарфаралди туькIуьрнавай [[ажам]] алфавитдикай менфят къачузвай, гуьгъуьнлай абуруз латин алфавит теклифнай, [[1938 йис]]алайни гилан кирилл графикадин алфавит кардик ква.
Къумукь чIалаз виридалайри мукьва чIалар [[крым-татар чIал]], [[къарачай-балкъар чIал]] ва [[караим чIал]]ар я.
ЦӀар 256:
Къумукьрихъ пара девлету фольклор ква. Абурун рикIел пара кьадар сивяй-сивиз атанвай эсерар ама, ибур кьегьалвилин, тарихдин ва уьмуьрдикай манияр, халкьдин махар, лирлияр я.
Революциядилай вилик девирда къумукъ литература крым-татаррин ва татар литературайрин таъсирдик квай, 1917 йисалайни
Къумукь литературадин вирибурулайни сейли ксарикай сад [[Ирчи Казак]] тир.
ЦӀар 264:
== ЭлячӀунар ==
{{Туьрк халкьар}}
[[Категория:Дагъустандин халкьар]]
| |||