|
Америкадин Садхьанвай Штатар 1776-лагьай йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цӀипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783-лагьай йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтӀ хьана. 1787-лагьай йисуз [[АСШдин Конституция]] кьабул хьана, 1791-лагьай йисуз — [[Ихтийрикай Билль (АСШ)|Ихтийрикай Билль]], ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860-лагьай йисарра лукӀар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведин гатӀумун гъана. Кефердин штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукӀвал тухун къадагъа гъана. ГьакӀни кефердин штатрин гъалибвили уьлкведин садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).
1823-лагьай йисуз малумарнавай [[Монродин доктрина]]див кьурвал, лап [[Садлагьай дуьньядин дяве]]далди кьван АСШдин къецепатан политикадин активвал [[Кеферпатан Америка|Кеферпатан]], [[Юкьван Америка|Юкьван]] ва [[Кьблепатан Америка|Кьиблепатан]] [[Америка]]дин чилерал хуьдай интересралди бесарзавай тир. Садлагьай дуьньядин дяве акьалтIарайдалайакьалтӀарайдалай кьулухъ Садхьанвай Штатрин [[АСШдин Конгресс|Конгрессди]] халкьдин арада авай тешкилатриз (мисал патал, [[Миллетрин Лига]]диз) гьахьдай разивал гузвачир. Ахьтин позицияди вири дуьньядин политикада АСШдин рольдин сергьят эцигзавай тир. Амма [[Гитлераз акси тир коалиция]]да авур иштираквили вири дуьньядин аренадал Америкадин таъсир хейлин артухарна, XX-лагьай вишйисан кьведлагьай паюнилай инихъ АСШ [[Капитализм|капитализмдин дестедин]] хвехуьниз элкъвена. 1945-лагьай йисуз Америка садлагьай «хвехуьнин» уьлкве хьана. 1946-лагьай йисалай лап 1990-лагьай йисаралди Советрин ГалкӀдиз вири акатнавай аксивал авунин гьалда авай тир.
Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7 трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23 % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я.<ref>{{cite web |url=http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |title=ВВП США |archiveurl=http://archive.is/20120918/http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |archivedate=2012-09-18}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=72&pr1.y=17&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a= |publisher=International Monetary Fund |title=World Economic Outlook Database: United States |accessdate=2014-01-29}}</ref><ref name="IMF GDP">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14|publisher=International Monetary Fund|title=World Economic Outlook Database|month=September|year=2011|accessdate=2011-09-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG3OB8C|archivedate=2013-06-22}}</ref><ref name="IMF GDP" />.
АСШ — [[Садхьанвай Миллетрин Тешкилат]]дин ва [[Кеферпатан Атлантикадин Икьрар|Кеферпатан Атлантикадин Альансдин]] диб эцигай гьукумат я, [[СМТдин Хата авачирвилин Совет]]да абурув гьамишан чка гва.
АСШдив къудратар авай [[АСШдин яракьламишнавай къуватар|яракьламишнавай къуватар]] гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чӀехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чӀехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава.<ref name="Nuclear Weapons">{{cite web |url=http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |title=Status of Nuclear Weapons States and Their Nuclear Capabilities |archiveurl=http://archive.is/20120523/http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |archivedate=2012-05-23}}{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=299409 США опубликовали данные о численности своих и российских ядерных вооружений]</ref>.
Планетадал виридалайни чӀехи экономикадин, политикадин, мединиятдин (культурадин), дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир [[АкьалтIдай гьукумат|акьалтӀай гьукумат]] хьиз гьисабзава.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm United States of America country profile] // [[BBC News]], 10 January 2012</ref><ref>К''рис Паттен (Chris Patten)'' [http://rus.ruvr.ru/_print/4735112.html Не переоценивает ли Китай свои возможности?] // «Project Syndicate»/[[Голос России]], 21.02.2010 г.</ref><ref name="RT">{{cite web|author=Седрик Мун (Cedric Moon).|date=31 января 2010|url=http://inosmi.ru/video/20100131/157897261.html|title=Конец сверхдержавы|publisher=[[ИноСМИ.ру]]/[[Russia Today]]|accessdate=2012-12-02}}</ref>.
== Уьлкведин тӀвар ==
* 1799 — [[Урусни американ компания]]дин диб эцигна — [[Урусат]]ди комплексдаказ [[Аляска]] кӀвалахариз гатӀумна.
* 1800 — АСШ-рин кьилин шегьер [[Филадельфия]]дай [[Вашингтон]]диз тухвана.
* 1803 — [[Луизианадин маса къачун]] — Наполеондин Франциядивай Кеферпатан Америкада авай франк чилер маса къачун, адан нетижада уьлкведин чилер кьведра чIехичӀехи хъхьанва.
* 1804 — [[Ситка|НовоархангельскНовоархангельскдин]]дин диб эцигна — Урус Америкадин къвезмай кьилин шегьер.
* 1812 — [[Форт-Росса]]дин диб эцигна — Америкада тухванвай урусатдин экспансиядин виридалайни кьиблепатан тIинкIтӀинкӀ
* 1812—1815 — [[инглисни американ дяве]].
* 1816—1817 — Гьавайийрал [[Елизаветадин къала (Гьавайи)|Урусатдин къалакъаладин]]дин диб эцигна.
* 1818 — [[ЧIехи Британия]]дихъ галаз икьрар кутIуннакутӀунна. Ада АСШ-рин ва британиядик квай Миссисипи бассейнда авай чилерин арада авай сергьятар тайинарзавай тир. Икьрардин нетижада Садхьанвай Штатрик [[Миннесота]]динни [[Кеферпатан Дакота]]дин чилерин пай акатна.
* 1819, 21 эхен — АСШ-рин 5 млн доллардай [[Флорида]] маса къачунихъай Адамс-Онис икьрар тестикьарна.
* 1820 — [[Миссуридин компромисс]], адан куьмекдалди къанницIудкъанницӀуд йисан къене Кеферпатанни Кьиблепатан арада авай баланс хуьзмай тир.
* 1823 — Первое изложение Доктрины Монро как основополагающей внешнеполитической концепции США.
* 1828 — [[АСШ-рин Демократиядин партия]]дин диб эцигна.
* 1830, 28 тIул тӀул — АСШ-рин рагъэкъечIдайпатанрагъэкъечӀдайпатан къерехда яшамишзавай индианар рагъакIидайрагъакӀидай патаз къезмай [[Оклахома]]диз депортация авунихъай АСШ-рин конгрессди къанун кьабулнава.
* 1841 — [[Форт-Росса]] маса гун, Джон Саттердиз - — АСШ-рин агьалидиз.
* 1845, 29 фундукI фундукӀ — Республика Техас штат хьиз АСШ-рихъ гилигнава.
* 1846 — ЧIехибританиядихъЧӀехибританиядихъ галаз кутIуннавайкутӀуннавай икьрардив килигайвал, [[Орегон Территория]] гилигнава - — гилан Садхьанвай Штатрин кефердинни рагъакIидайрагъакӀидай пад.
* 1846—1848 — [[Американни мексикан дяве]].
* 1846—1848 — мормонар Иллинойсдай Ютадиз куьч хьанва - — АСШ-рин рагъакIидайрагъакӀидай пата хьанвай парабурун иштираквилелди ийизвай ва виридалайни тешкил тир куьчхьунин гьерекатрий сад тирди.
* 1848—1855 — [[Къизилдин цIай Калифорнияда]], ада американ РагъакIидайРагъакӀидай пата инглис чIалалчӀалал рахазавайбуруз масанай куьч хьана ацукьариз куьмек гана.
*
* 1853 — [[Гадсденан маса къачун]] — Садхьанвай Штатри гилан [[Аризона]]ни [[Нью-Мексико]] штатрин чилерин паяр маса къачуна. Кьиблединни рагъакIидайпатанрагъакӀидайпатан гьукуматдин сергьят акьалтIдайакьалтӀдай эцигун. Окончательное установление юго-западной государственной границы.
* 1854 — [[АСШ-рин Республикадин партия]]дин диб эцигна.
* 1854, 30 тIул тӀул — [[АСШ-рин Конгресс|америкадин Конгрессди]] [[Канзас-Небраска къанун|Канзас-Небраска Акт]] кьабулнава. Ам кьабулунин нетижада кеферпатан фермайрин штатрин ва кьиблепатан лукIарлукӀар авай штатрин арада авай барабарвал чIурчӀур хьанва.
* 1854—1856 — [[Гражданвилин дяве Канзасда]], ам [[Гражданвилин дяве АСШ-ра|Гражданвилин дяведяведин]]дин репетиция тир.
* 1857—1858 — Мормонринни федерал гьакиматдин арада Ютада хьанвай дяве.
* 1859 — [[Вирджиния|Виргинияда]] хьанвай [[ЛукIвал АСШ-ра|лукIвилинлукӀвилин]] аксина тир [[Джон Браун (аболиционист)|Джон БраунБраунан]]ан къарагъун.
* 1860—1861 — [[Америкадин Конфедератив Штатар|ЛукIвилинЛукӀвилин штатри]] ГалкIдинГалкӀдин ибаратдикай [[сецессия]] авуна.
* 1861—1865 — [[АСШ-ра хьанвай Гражданвилин дяве|Гражданвилин война]].
* 1867 — [[Урусат Империя]]дивай Аляска маса къачун.
* 1898 — Испаниядинни америкадин дяве, адан нетижада АСШ-ри [[Филиппинар]], [[Гьавайияр]], [[Пуэрто-Рико]] ва маса чилер къачуна. [[Куба]] 1959-лагьай йисуз хьанвай [[Кубадин инкъилаб]]дал кьван АСШ-рин гъилик акатна.
* 1913, 23 фундукI фундукӀ — [[Федерал резерв система|Федерал резерв системадин (ФРС)]] диб эцигна.
== АСШдин административ паюн ==
== ЭлячӀунар ==
* [http://www.usa.gov/ U.S. government’s official web portal] {{ref-en}}
{{1000}}
{{Кеферпатан Америкадин гьукуматар}}
| 