Лезги халичачивал

Лезги халичачивал — лезги халкьдиз хас тир халичачивал, лезгийрин медениятдин дегь чӀаварин са пай я. Къавкъаздин вири халкьари хьиз, лезгийрини шумудни са виш йисар я халичаяр храз. Къавкъаздин халичаяр жуьредиз, региондиз, чешнедиз ва лишандиз килигна са шумуд чкадал пай жезва. Лезги халичаяр лезгияр яшамиш жезвай чкайра — Къубада , Ширванда , Дербентда ва масанра генани пара гьалтда.

Дегь чӀаварилай инихъ гзаф чешнейрикайни символрикай шумудни са халкьари менфят къачуна ва гьавиляй алай вахтунда са кьадар лезги чешнеяр тайинарун четин хьанва. Асул лезги чешнейрикай лезги гъед, «С»-диз ухшар чешне, рагъ, гъилиз ухшар цуьк къалурзавай чешнеяр, капӀун патал хранвай рухарин чешнеяр мисал яз къалуриз жеда. Ибур инсанри майишатдай къачунвай чешнеяр я. Чешнеяр гамунин устӀарди ва художникди садалайни аслу тушиз чпи хкязавай. Лезги гамарин арада «сумаг» генани чешнелу я. Ам анжах лезги халкьдиз махсус гам я. Алай вахтунда лезгийрин къадим халичайрин чешнеяр гьам дуьньядин музейра, гьамни кьилди ксарин коллекцийра гьалтзава.

ЧӀичӀ авай халичаяр

ЧӀичӀ авай халичайрин адетдин мотивра набататрин, гьайванрин, инсандин, зегьметдин алатрин геометриядин суьретар акваз жеда. И вири гиширар (нехишар) — лишанрин жуьреба-жуьре алем я, халичачивилин медениятдин чӀал я, ва и чӀалан куьмекдалди халича храдай дишегьли устӀарар элкъвена къваларив гвай алем, тӀебият суьретдалди къалурзава, чпин гьиссерни гуьгьуьл къалурзава. Виликди халичайрин винел гьайванринни инсандин суьретрив магиядин мана авай ва и магиядин мана дегь чӀаварин ибадатрихъни адетарихъ галаз алакъалу тир. Амма къвез-къвез, тӀимил-тӀимил а магиядин мана квахьнай ва и гиширар анжах чӀагурун патал тир къилих гъиз эгечӀнай. Лугьуз кӀанзава я хьи, чӀичӀ авай халичайрин вири жуьреяр шикилдин къилихдиз килиг тавуна са композициядин принципдалди туькӀуьрзава, яни халича кьве асул компонентдикай ибарат я — юкьван майдандикайни аламдикай. Има композициядиз агалнавайвал гъизва.

Кьиблепатан Лезгистандин халичачивал

Кьиблепатан Лезгистанда халичачивал гьеле буьруьнж ий ийса машгъул хьанай (чи эрадал 2-й агъзуратдин эхир — 1-й азъзуратдин кьил). Археологиядин эгъуьнрин нетижада Мингечевирда катакомбрин куьчуькнавай чкайрай 1-3-й виш ийсариз талукь тир рухаринни халичайрин амукьаяр жагъанва. Кьиблепатан Лезгистанда халичачивалин виликфиникай Геродот, Клавдий Элиан, Ксенофонт ва маса дегь чӀаван тарихчийри малуматар гъизва. Гьа и вири фактар фикирда кьуна лугьуз жеда хьи, и региондин халичачивилин медениятдин гзаф къадим тарих ава. Сасанидрин девирда Кьиблепатан Лезгистандин халичачивилин сенет мадни вилик фенай, ипекдикай, къизилдинни гимишдин гъаларикай лап иер халичаяр храдай. 6-й виш ийсай эгечӀна тарихдинни эдебиятдин чшмейра лезги заличайрикай гзаф гегьенш ва мас авай малуматар жагъуриз жеда: алпанви Моисей Къаганкъатвацви (7-й виш ийс), араб авторар тир аль-Истахри, Масуди, Аль-Мукаддаси, Табари, ибн-Хаукаль (9-10 -й виш ийсар), фламанддин сиягьатчини монах Рубрук (13-й виш ийсар), венециадин сиягьатчи Марко Поло (13-й виш ийс) ва масабдур. И авторар лезги халичайрин иервилер пара гьейран хьанай. 13-й виш йисай эгечӀна ва 14-й виш йисан къене Кьиблепатан Лезгистандин халичаяр гзаф кьадарда къецепатан улквейриз тухудай. Гзаф европадин тӀвар-ван авай суьретчийри чпин шикилра лезги халичайрин тегьерер кхьидай.

Кеферпатан Лезгистандин халичачивал

Къадим заманайрилай гамар хурун лезги халкьдиз адет хьанвай кар тир. Виликдай дишегьли аялдиз лап мажбури яз гамар храз чирзавай. Гьатта гъуьлуьз фидайла, ада вичин гъилел хранвай гам, халича тухун адетдизни элкъвенвай. ЧичӀедин халичаяр хурунин кӀвалахдиз Советрин девирда еке къимет гана. Дагъларин уьлкведин кьиблепатан вири районра гамар храдай хейлин фабрикаярни комбинатар кардик кутуна ва нетижада бейкарвилин вилик пад кьадай мумкинвал хьана. Хейлин дишегьлийри и пешедал машгъул яз гьалал зегьметдалди фу къазанмишна. Лезгийрин гамарин тӀвар-ван неинки Дагъустандани чи къудратлу уьлкведа, гьакӀни вири дуьньядиз машгьур хьана. 1939-йисуз Парижда ачухай Виридуьньядин художественный выставкада лезгийрин чичӀедин халичайриз еке къимет ганай. Абур къизилдин медалдиз ва сад лагьай дережадин дипломдиз лайихлу хьанай. Къизилдин гъилер квай чи дидейри, вахари, рушари, сусари лезгийрин тӀвар, меденият вири алемдиз раижна. Идалай гуьгъуьниз къецепатан уьлквейрай лезгийрин чичӀедин халичайриз гзаф муьштерияр пайда хьана, агъзурралди заказар къвез гатӀумна

ЭлячӀунар

• Дербентдин халичаяр
• Ширвандин халичаяр
• Къубадин халичаяр
• Лезги сумагар Архивация 15 октябрь 2015 йисан.
• Гамар