Межидов Къияс Межидан хва
Межидов Къияс Межидан хва (1911—1974) — тӀвар-ван авай лезги шаир, кхьираг, драматург, Дагъустандин халкьдин кхьираг.
Межидов Къияс Межидан хва | |
|---|---|
| Дидедиз хьайи чӀав | 1911 йисан 22 март |
| Дидедиз хьайи чка | Ахцегь |
| Кьиникьин чӀав | 1974 йисан |
| Кьиникьин чка | Магьачкъала |
| Гьукумат | Урусатдин империя ва ССРГ |
| Пеше | зари, драматург, переводчик ва прозаик |
| Пишкешар | Орден «Лайихлувилин Лишан» |
Уьмуьрдин рехъ
дуьзар хъувунКъияс Межидов 1911 йисуз Самур магьалдин Ахцегьрин хуьре фяле Межидан хизанда дидедиз хьана. Ада сифтедай хайи хуьре кӀелна, гуьгъуьнлай Бакуда юкьван мектебни ругуд вацран муаллимвилин курсар акьалтӀна. Къияс Межидова пара чӀавуз Кьиблепатан Дагъустанда муаллимвални Магьачкъалада журналиствал авуна, цӀуд йисалай пара лезги районра прокурорвилени судьявиле кӀвалахна.
1954 йисуз Къияс Межидов, сагъвилин гьалариз килигна пенсиядиз экъечӀна ва михьиз эдебиятдин кӀвалахрал машгъул хьана. 1974 йисуз ам яргъал чӀугур залан начагъдик рагьметдиз фена.
ТуькӀуьрунар
дуьзар хъувунКхьирагдин сифте туькӀуьрунир тежрибаяр «ЦӀийи дуьнья» газетдихъ галаз алакъалу я. Адан цӀудралди шиирарни «Масан» поэма, «Партизандин хзан», «ЧӀехи бубаяр» пьесаяр литература кӀанибурун рикӀел гилани алама. Дяведилай гуьгъуьнин йисара Къияс Межидова гьикаяяр кхьиз эгечӀна.
Адан алакьунар прозада майдандиз акъатна. Хайи халкьдин уьмуьр дериндай чирун патал лезгийрин фольклор ва эдебият, урус халкьдин ва азербайжандин харусенятдин культурадин тежриба чир хьун тӀимил тир. Халкьдин юкьва хьун, жемятди яд хъвазвай булахрай яд хъун, чан алай ва алачир тӀебиат чирун, халкь къекъвезвай жигъиррай камар къачун герек хьана.
Къияс Межидов лезги хуьрера къекъвена. Адан рикӀ бахтлу уьмуьрдикай, лезги чилин чӀагайвиликай, тӀебиатдин девлетлувиликай, колхозбанрикай харусенятдин эсерар кхьинин ашкъидив ацӀанай. Гьа са чӀавуз жегьил кхьирагди хайи халкьдин фольклор, ашукьрин манияр кӀватӀна.
1950 йисар Къияс Межидов патал гъалабур (бегьерлубур) хьана. Адан гьа чӀавуз чапдай акъатай «Дагълара», «Зи гъвечӀи дустариз», «Лувар квай дустар», «КӀвачерик лувар квай Алуш», «Дагъларин аялар» тӀварар алай гьикаяйрин кӀватӀалар, «Стхаяр», «Дагълар юзазва» повестар, Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал туькӀуьрай «Ашукь Сайд» драма кӀелдайбуру хушвилелди кьабулна.
Кхьирагдин гьикаяйрин мэселаяр жуьреба-жуьрединбур я. Ада тӀебиатдикайни инсанрикай, кӀиливиликайни дигекӀиливиликай, зегьметдикайни кьегьалвиликай кхьизва. Къияс Межидован эсеррин дибда авай вакъиаяр уьмуьрдай къачунвайбур я, кьилин кьегьалар чаз гьамиша аквазвай лапагбанар, рукухъанар, гъуьрчехъанар ва кӀелдайбур я.
«Къашкъа духтур»
дуьзар хъувун1963 йисуз «Къашкъа духтур» роман акъатайдалай гуьгъуьниз, Къияс Межидован тӀвар чкӀайди малум хьана. Эсерда 1895—1919 йисара лезгийрин арада уьмуьр авур ва абурун шадвилерани пашманвилера иштиракай урус халкьдин хцикай, жегьил духтур Антон Никифорович Ефимовакай, лап кӀанивилелди ихтилат ийизва.
Вичин уьмуьр сувави зегьметхъанрин рекье эцигай урус духтурдин образдикай, кьадар-кьисметдикай Къияс Межидова пара йисара кьатӀунар ийиз хьанай. Ада архиврин материалар мукьуфдивди чирна. А. Н. Ефимов хъсандиз чидай ксарихъ галаз рахана. Ахпа чӀехи рикӀни ахъа гуьгьуьл авай инсанкӀилидин образ устадвилелди туькӀуьрна.
А. Ефимован къаматдалди кхьирагди урусни лезги халкьдин дуствилин темани ахъайна. Сувавийрин рикӀерик дуствилин гьиссер кутурбур Урусатдин кӀвенкӀведар интеллигенциядин векилар тирди роман кӀелзайбуруз ахъадаказ аквазва. Кьилин кьегьалдихъ галаз санал кхьирагди гьакӀан сувавийрин образарни ганва. Абурун арада Гьажимурадни Къази Мегьамед, Алванни Жават кьетӀендиз къейд авуниз лайихлубур хьанва.
Романда, зегьметхъанрин образар хьиз, пачагьдин чиновникрин, чкадин фекьи-фахрайрин гьакъикъи къаматарни ганва. Абурун образрини эсердин кьилин мана ахъагъиз куьмекзава.
Эсеррин мана-метлеб
дуьзар хъувунКъияс Межидов инсанрални тӀебиатдал рикӀ ацукьай кхьираг я. Адахъ, кхьирагдихъ хьиз, вичиз хас къайдаяр ва харусенятдин рангар ава. Кхьирагди вичин эсерра хайи тӀебиатдикай чӀехи устадвилелди, рикӀ гваз ихтилатни ийизва.
Интересрин чкӀайвал, къарагъарзавай месэлайрин важиблувал, тӀебиатдин рангар, гьалар лап хъсандиз чир хьун, фольклордикай хийир къачун, кӀелдайдан фикир желбдайвал кхьин Къ. Меджидован кхьирагвилин лишанар яз гьисабиз жеда.
Адан туькӀуьрунрин асул-метлеб, кьилин мана инсанрин, халкьарин дуствал ва сад-садаз рекье чан эцигайвал, жемиятдин къуватдихъ агъунвал я. И фикирар адан эхиримжи йисара теснифай «Дагъларин деринрин булахар» романдиз, чӀехи шаир СтӀал Сулейманакай кхьенвай «РикӀин хиялралди яшамиш хьана зун» повестдизни маса эсерриз хас я.
Къияс Межидован романар, повестар, гьикаяяр урус чӀалалди кьилдин ктабар яз ва гьакӀни литературадин журналра Москвадани акъуднава.
Пишкешар
дуьзар хъувунКъияс Меджидов «Дагъустандин халкьдин кхьираг» тӀварцӀиз, СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Республикадин гьукуматдин премиядиз лайихлу хьана.
- «Дагъустандин халкьдин кхьираг»;
- СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Республикадин гьукуматдин премия.
Литература
дуьзар хъувун- Литературы народов России: XX в.: словарь / Н. С. Надъярных. — М.: Наука, 2005. — С. 190. — 365 с. — 1100 экз. — ISBN 5-02-010208-3.
- Дагъустандин литература: Учебник-хрестоматия. 11кл. — Дагъустан Республикадин Образованиядин минестерстводи тестикьарна. — Махачкала: Издательство НИИ педагогики, 2003. — 336с.