Википедия

Интернет

Интернет (ингл. Internet) — дуьнедин компьютердин сетдин система я. IP протоколда ва IP-пакетда туькӀуьрун. Интернет World Wide Web-да физикадин къулава бине.

Интернетдин карта. Агъадихъ авай рангар кардик кутунва:      мичӀи-вили: net, ca, us      къацу: com, org      яру: mil, gov, edu      хъипи: jp, cn, tw, au, de      фичӀм: uk, it, pl, fr      къизилдин: br, kr, nl      лацу: малум туш

Зурба система я — 2012 йисан 2,1 млрд интернетдин ишлемишунар артухрун[1].

Тарих

дуьзар хъувун

1987 ийсуз Америкадин Садхаьнвай Штатрин Хуьнуьхин Министерстводин гьисабнай хьи, дяве хьайи чӀавуз Америкадиз ихтибар ийиз жедай малуматар ракъуруннин система герек жеда. АСШ-рин перспектив хуьнуьхин илимдинни-ахтармишунрин хъсандиз чирна туькӀуьрунрин агенстводи (DARPA)) и макьсаддиз компьютердин сеть туькӀуьриз теклифнавай. Ихьтин сетдин туькӀуьрун Лос-Анжелесда авай Калифорниядин университетдиз, Стэнфорддин ахтармишунрин юкьваз (меркездиз), Ютадин Университетдиз ва Санта-Барбарада авай Калифорния штатдин Университетдиз тапшурмишнай. Компьютердин сетдин тӀвар ARPANET (англ. Advanced Research Projects Agency Network) эцигнай, ва 1969-й ийсуз и проектдин цӀарацӀе и сеть а къалурнавай кьуд илимдин идараяр сад авунай. Вири кӀвалахар Америкадин Садхаьнвай Штатрин Хуьнуьхин Министерстводин патай пулуналди таъмин ийизавайди тир. Гуьгъуьнлай ARPANET сеть активдаказ чӀехи жез гатӀунай ва вилик фенай, адакай илимдин ччара-ччара хилерин алимар менфят къачуз эгечӀнай.

ARPANET-дин садлагьай сервер 1969 ийсан сентябрдин 2-даз Калифорниядин университетда (Лос-Анджелес) эцигнай . Компьютер Honeywell DP-516 компьютердин оператив память 24 Кб тир [2].


1969-й ийсан 29 октябрдиз 1969 года сятдин 21:00 между двумя первыми узлами сети ARPANET сетдин сад-садан арада 640 км яргъавал авай кьве садлагьай тӀваларин арада - Лос-Анжелесдин Калифорниядин университетда (UCLA) ва в Стэнфорддин ахтармишунрин институтда (SRI) — алакъадин сеанс кьиле тухванай. Садалагьай сенсдиз пуд символ - «LOG» - ракъуриз алакьнавай. «LOG» гаф «LOGON» хьана кӀанзавай, амма ахпа система кӀвалахнавачир. КӀвалахунин режимдиз система гьа юкъуз, сятдин 22:30 хкуна ва гуьгъуьнин алахъун агалкьунар авайди тир. А югъ интернет арадиз атун югъ хьиз къабулиз жеда. [3]

1971-й йисуз сетдин куьмекдалди электрондин пучта ракъурун патал садлагьай компьютердин программа туькӀуьрнай. И программа гьасятда гзаф тӀвар-ван къазанмишнай.

1973-й йисуз сетдиз трансатлантик телефон кабельдин кьумекдалди ЧӀехибританиядай ва Норвегиядай садлагьай къецепатан тешкилатар гилигнавай, сеть халкьаринарадин хьанай.

В 1984-й йисуз домен тӀварарин система туькӀуьрнай (ингл. Domain Name System, DNS).

1989-й йсиуз Европада,Хвехуьнин ахтармишунрин Европадин советдин цлара (ЦЕРН) родилась концепция Виридуьньядин хуьшрекандин муг концепция арадиз атанай. А концепция британиядин гзаф тӀвар-ван авай алим Тим Бернерс-Ли теклифнай, гьа алимди кьве ийсан къене HTTP протокол, HTML чӀални URI идентификаторара туькӀуьрнай.

1990-й йисцз телефондин цӀар кьумекдалди Интернетдиз садлагьай гьахьун авунай ("зенг авун", ингл. dialup access).

АлайчӀава Интернетдиз алакъадин путникар, радио-каналар, кабелдин телевидение, телефон, сотдин алакъа, хсуси оптикни-чӀунин цӀарар ва я электропровод куьмекдалди гьатиз жеда.

ЧӀалар

дуьзар хъувун

Интернетда авай веб-сайтрин ва веб-ччинрин чӀехи пай ингилис чӀал асул чӀал хьиз кардик кутазва. W3Techs патай тухвай ахтармишунрин нетижада малум хьанай хьи, 2011-й йисан декабрдиз вири сайтрин 56%-лай гзаф ингилис чӀал кардик кутунай. Маса гегеншдиз менфят къачузвай чӀалар ибур я: немецкий, урус, япон, испан, чин, француз, италиян, португал. Урус чӀал лагьайтӀа, ам кардик кутунлай пуд лагьай чкада авайди я.

 
Веб-сайтрин чӀалр (процентра)[4]
 
Интернетдин чӀалариз килигна ишлемишчийрин процент[5]

2011-й йисан декабрдиз талукь интернетда чӀаларин кардик кутунин гекъигунар [6][7].

ЧӀал Процент
ингилис 56,6
немец 6,5
урус 4,8
япон 4,7
испан 4,6
чин 4,5
француз 3,9
италиян 2,1
португал 2,0
поляк 1,4
араб 1,3
голланд 1,1
туьрк 1,1
швед 0,7
фарс 0,7
чехиядин 0,5
румын 0,4
корей 0,3
грел 0,3
венгер 0,3
тай 0,3
вьетнам 0,3
даниядин 0,3
индонезий 0,3
фин 0,2
норвегиядин (нюнорск) 0,2
болгар 0,2
словак 0,2
иврит 0,1
хорват 0,1
литов 0,1
серб 0,1
каталон 0,1
словен 0,1
украинадин 0,1
норвегиядин (букмол) 0,1

Браузерар

дуьзар хъувун
Асул макъала: Браузер

Браузер — веб-ччнриз килигун патал компьютердин программа я.

Браузеррин кьадар тӀимил туш. Абурун арада виридалайни тӀвар-ван авайбур Google Chrome, Opera, Mozilla Firefox, Internet Explorer ва Safari я.

 
Урусатдин браузердин статистика

Протоколар

дуьзар хъувун

Инал протокол — сетда авай чӀавуз компьютерар патай ганайбур дегишрун патал кардик кутазвай чӀал я. Ччара-ччара компьютерар сад-садахъ галаз алакъада хьун патал абур са «чӀала» рахана кӀанда, яни са протокол кардик кутуна кӀанда. Яни лугьуз жеда хьи, протокол — компьютердин сетдин тӀвалар арада авай ганайбурун ракъурунин къайдаяр я. Интернетдин протоколрин системадиз «TCP/IP протоколрин стек» лугьуда.

Виридалайни гегьенш чкӀанвай интернет-протоколар (алфавитдин къайдада):

OSI дережа OSI дережадив тахминан кьадай протоколар
Практикадин метлеб авай BGP, DNS, FTP, HTTP, HTTPS, IMAP, LDAP, POP3, SNMP, SMTP, SSH, Telnet, XMPP (Jabber)
Сеансдин/Къалурунар SSL, TLS
Улакьдин (транспортдин) TCP, UDP
Сетдин EIGRP, ICMP, IGMP, IP, IS-IS, OSPF, RIP
Каналдин Arcnet, ATM, Ethernet, Frame relay, HDLC, PPP, L2TP, SLIP, Token ring

Мадни стандартизация тавунвай, амма Интернетда гегьеншдиз кардик кутазвай са кьадар протоколар авайди я:

Асул гьисабдалди и протоколар файларни текстдн малуматар дегишрун патал герек я, ва абурун бинеда файлар дегишардай сетар эцигнава.

Сервисар

дуьзар хъувун

Алай чӀава интернетда вири ресурсрин спектрихъ галаз кӀвалахун патал гзаф кьадардин сервисар авайди я. Абурулай гзаф тӀвар-ван авабур ибур я:

  • электрондин пучта (E-mail), инсанрин арада электрондин чарар ракъурун патал;
  • телеконференцияр, ва я цӀийвилерин кӀеретӀар (Usenet), гзафинсанрин арада малуматар чкӀурун патал;
  • FTP сервис, ччара-ччара файлр хуьн ва рахкъурун патал;
  • Telnetсервис, терминал режимда яргъа авай компьютер идара авун патал;
  • World Wide Web (WWW, W3) - гипертекстдин (гипермедиа) система, ччарар-ччарар сетдин ресурсар сад тир малуматрин генгвилиз интеграция авун патал;
  • DNS сервис, тӀвалар адресация авун мнемоник тӀварар кардик кутун патал домендин тӀварарин система;
  • IRC сервис, гьакъикъи вахтунда текстдин чар дестек авун патал (chat);
  • Селдин мультимедиа.

Къуллугъар

дуьзар хъувун

АлайчӀава Интернетдин виридалайни тӀвар-ван авай къуллугъар агъадихъ галайбур я:

Баянар

дуьзар хъувун
  1. ↑ РИА Новости Число пользователей интернета в мире превысило 2 миллиарда.  (урус). Ахтармишун 2012 йисуз 13 июлдиз.
  2. ↑ Hobbes' Internet Timeline 10.1 by Robert H’obbes' Zakon
  3. ↑ Денис Борн. Интернету — 40 лет. Как всё начиналось…. 3DNews (30 октябрь 2009). Ахтармишун 2 декабрь 2009.
  4. ↑ Usage of content languages for websites. W3Techs.com. Ахтармишун 30 декабрь 2011.
  5. ↑ "Number of Internet Users by Language"
  6. ↑ Usage of content languages for websites  (инг.). W3Techs.com. Архивация 31 март 2012. Ахтармишун 30 декабрь 2011.
  7. ↑ Historical trends in the usage of content languages for websites  (инг.). W3Techs.com. Архивация 31 март 2012. Ахтармишун 6 январь 2011.

ЭлячӀунар

дуьзар хъувун
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Интернет&oldid=89860" я