Эсперанто

Эсперанто
Уьлквеяр:	—
Рахазвайбурун кьадар:	200-2000 агъ
Классриз ччара хьун
Статус:	—
—
Кхьинар:	латин хатӀ
ЧӀалан кодар
ГОСТ 7.75–97:	эсп 845
ISO 639-1:	eo
ISO 639-2:	epo
ISO 639-3:	epo

Эспера́нто (Esperanto) — виридалайни гзаф рахазвайбурун кьадар авай тӀебии тушир чӀал. И чӀал варшавави окулист Лазарь (Людвиг) Маркович Заменгоф патай 1887 ийсуз 10-йсан кӀвалахдин нетижа яз арадиз гъанай. Эсперанто чӀалал садлагьай басма авур ктабдин тӀвар «Lingvo internacia. Antaŭparolo kaj plena lernolibro» («Халкьаринарадин чӀал. Сифте гафни тамам тарсарган») тир. Заменгофдин псевдоним — Эсперанто («Умудзавайди») — са куьруь вахтунда гьа чӀалан тӀвар хьанай.

Эсперанто чӀалал рахазвай инсанриз эсперантистар, гьакӀни эсперантофонар лугьуда. Алай чӀава жуьреба-жуьре гьсабралди эсперанто чӀалал рахадайбурун инсанрин кбадар виш агъзурдалай са шумуд миллион кьван я.

Алфавит

Алфавит эсперантодин арадиз гъана латин алфавитдал. Алфавитда 28 гьарф ава: A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z, гьабур мана ава 28 ванциз — вад ачух, кьве пай ачух ни 21 ачух тушир.

Эсперантодин везифаярни кетӀенвилер

Эсперанто гьар са савад авай инсандин вичин хайи чӀалакай кьвед лагьай чӀал хьиз, яни халкьаринарадин чӀал яз арадиз гъанвайди я. Нейтрал ва чирун жигьетдай четинтушир тир чӀал кардик кутун дуьньядин чӀаларинарадин контактар мадни цӀийи дережадиз гъин мумкин я. Амма лагьана кӀанда хьи, эсперанто чӀал тамам нейтрал чӀал туш, вучиз лагьайтӀа, адан дибда гзаф роман дувулар авайди я. Гьинд-евпропадин тушир гафарни адахъ практикадин жигьетдай авайди туш.

Тарих

Людвиг Заменгоф Белостокда, къенин Польшадин территорияда, гьа чӀавуз и чка Урусатдин империядин са пай тир. И шегьерда урусар, белорусар, полякар, чувудар, немцер яшамиш жедай. Ччар-ччара миллетринвекилрин арада фад-фад душманвал авай тир. ГъвечӀи чӀавалай Заменгофди вири инсанриз абурун арада душманвални къайивал арадал хкудун патал сад тир, умуми чӀал гуз кӀандай. И идеядиз ада вичин вири уьмуьр серфна. Вичин проектдал ада цӀуд ийсалайни гзаф кӀвалахна.

Ва 1887-й йисан 26 июлдиз Варшавада урус чӀалал «Международный язык. Предисловие и полный учебник.» тӀвар алай чӀехитушир брошюра арадиз атанай. Автордини «д-р Эсперанто» псевдонимдин къулухъ чуьнуьхнй. Гуьгъуьнлай чӀалан садвал хуьн, цӀийи гафар тестикь авун ва гьужетавай суалар гьялун патал Эсперантодин Академия туькӀуьрнай, 1905-й йисуз 1-й Дуьньядин эсперантодин конгресс кьиле фенай.

Фонология

Ахъатуширбур

23 ахъатушир сес авайди я:

	Пузаринни- пузарин		Губно- зубные		Альвеоляр		Пост- альвеоляр		Палатал		Веляр		Глоттал
Неринбур	m				n
Хъиткьинрунин	p	b			t	d					k	ɡ
Аффрикатар					t͡s	d͡z	t͡ʃ	d͡ʒ
Фрикатив			f	v	s	z	ʃ	ʒ			x		h
Зурзудайбур					r
Аппроксимантар					l				j

Ахъаяйбур

	Кьулухъ патан жергедин	Кьулухъ патан жергедин
Вини патан хкаж хьунинбур	i	u
Юкьван хкаж хьунинбур	e	o
Агъа патан кхаж хьунинбур	a

Гафарган

Лазарус Заменгьоф.

Эсперантодин юбилейдин эмблема.

Эсперанто патал Сводешдин сиягь

№	Эсперанто	Лезги
1	mi	зун
2	ci (vi)	вун
3	li	ам
4	ni	чун
5	vi	куьн
6	ili	абур
7	tiu ĉi	и
8	tiu	а
9	tie ĉi	инал
10	tie	анал
11	kiu	вуж
12	kio	вуч
13	kie	гьина
14	kiam	мус
15	kiel	гькӀ
16	ne	туш
17	ĉio, ĉiuj	вири
18	multaj, pluraj	гзафбур
19	kelkaj, kelke	са шумуд
20	nemultaj, nepluraj	са тӀимил
21	alia	маса, муькуь
22	unu	сад
23	du	кьвед
24	tri	пуд
25	kvar	кьуд
26	kvin	вад
27	granda	чӀехи, еке
28	longa	яргъи
29	larĝa	гьяркьуь
30	dika	яцӀу
31	peza	залан
32	malgranda	гъвечӀи
33	mallonga (kurta)	куьруь
34	mallarĝa	гуьтӀуь
35	maldika	шуькуь
36	virino	паб, дишегьли
37	viro	кас, итим
38	homo	кас
39	infano	аял
40	edzino	паб
41	edzo	гъуьл
42	patrino	диде, бах
43	patro	буба, дах
44	besto	гьайван, ничхир
45	fiŝo	гъед
46	birdo	къуш, луван ничхир
47	hundo	кицӀ
48	pediko	нетӀ
49	serpento	гъулягъ
50	vermo	квак
51	arbo	ттар
52	arbaro	рук, там
53	bastono	кьал, кӀарас
54	frukto	емиш
55	semo	тум
56	folio	пеш
57	radiko	пун
58	ŝelo	чкал
59	floro	цуьк
60	herbo	хъач, векь
61	ŝnuro	еб
62	haŭto	хам, кьеркь
63	viando	як
64	sango	иви
65	osto	кӀараб
66	graso	пий
67	ovo	кака
68	korno	карч
69	vosto	ттум
70	plumo	цакӀул
71	haroj	чӀарар
72	kapo	кьил
73	orelo	яб
74	okulo	вил
75	nazo	нер
76	buŝo	сив
77	dento	свах, сар
78	lango	мез
79	ungo	кек
80	piedo	кур
81	gambo	кӀвач
82	genuo	мет
83	mano	кап
84	flugilo	лув
85	ventro	руфун
86	tripo	ратар
87	gorĝo	тӀуьд, гардан
88	dorso	кьаскьан
89	brusto	хур
90	koro	рикӀ
91	hepato	лекь
92	trinki	хъун
93	manĝi	тӀуьн
94	mordi	саралай авун, кӀус гун
95	suĉi	фитӀинун
96	kraĉi	цуькӀуьн
97	vomi	экъуьчун
98	blovi	уф гун
99	spiri	нефес чӀугун
100	ridi	хъуьруьн

ЭлячӀунар

Чирун

• lernu! — пулгалачиз эсперантодилай онлайн-курс Архивация 24 июнь 2011 йисан. (къад чӀалал)
• пучтаталди эсперантодал дистанцион курсар
• Kurso de Esperanto — эспераето чӀал жува чирун патал пулгалачиз мультимедиядин компьютердин программа ва адан бинедаллаз эсперантодин онлайн-курс
• Эсперантодикай малумат: тарсарганар, гафарганар, манияр, фильмар, караоке, программаяр и маса гзаф шейэр
• Борис Колкер. Эсперанто чӀалал тарсарган. Асул курс
• Борис Колкер. Эсперанто 16 йикъан къене. Экспресс-курс
• Эсперантодин мисалда мнемотехникадалди эсперанто чӀал чирун Архивация 21 июль 2013 йисан. — чӀехибурни мектебда кӀелзавайбур патал
• Эсперантодин гьакӀ грамматика, гзаф мисалрихъ галаз Архивация 21 август 2010 йисан.
• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Эсперанто