Шапсугъар

Шапсугъар адигъ. Адыгэ, Шапсыгъ
Вири санлай кьадар
3 900 кас (2010 йис)
Гегьенш хьанвай ареал
Урусат 3 882
ЧӀал
Адигъ чӀалан шапсугъ нугъат, туьрк чӀал
Дин
Ислам, суни мусурманар
Арадал атун
Зихар , Меотар , Касогар, Каскар
Расадин жуьре
Европеоид раса
Акатзава
Адигъ халкьар
Мукьва халкьар
абазаяр, вири адигъ халкьар, абхазар
Ареалдин карта

Шапсугъар (адигъ. адыгэ, шапсыгъ, урус. Шапсуги) — адигърин тайифайрикай сад. Дегь чӀавуз шапсугъар адигъ миллетдин виридалайни чӀехи тайифайрикай сад тир. Исятда абур гъвечӀи кьадарда Адигъея Республикадинни Краснодар вилаятдин хуьрера уьмуьр ийизва.

Адигъ чӀалан шапсугъ нугъатдал рахазвайди я.

Шапсугъар адигъ миллетдин субэтнос гьисабзавайтӀани, Урусат Федерациядин къанунра абур официал кьилдин гъвечӀи миллет хьиз къейд авунвайди я.

ТӀварцӀикай

Шапсугъ гаф дегь чӀавуз Шапсхо вацӀун кӀама уьмуьр гьалай пуд чӀехи сихилрин тӀварарин садалай арадал атанвайди малум я.

Садлагьай сеферда шапсугърин тӀвар XVIII виш йисан 20-йисариз талукь тир туьркверин хроникайра кьунвай ва адигъ миллетрин Крым ханвилихъ галаз дяведиз талукь я. 1724 йисуз Пшад вацӀун кьерел хьайи женгина адигъри чпел вигьин авур крымдин татарар кукӀварна Девлет-Гирей хан есирда кьунай.

1743 йисуз талукь урус документра, абаза халкьдин патав уьмуьр тухузвай ва кьетӀен чӀал авай шапсе халкьдикай малуматар гьалтзава.

Кьадар ва чеб авай чкаяр

Шапсугъар Урусатдин Краснодар крайдин Туапсе районда, Сочи шегьердин Лазарев районда, ва гьакӀни Адигъея Республикада уьмуьр тухузва. Идалайни гъейри абур Турция, Сирия, Израиль ва Иордания уьльквейра авай адигъ диаспорадик ква. Агьалияр сиягьриз къачудайла гзаф пай шапсугъри чеб адигъар ва я черкесар хьиз къейдзава. Советрин береда шапсугъар кьилдин миллет хьиз сиягьриз гьич къачузвачир ва 1926 йисуз абурун кьадар тахминан 4 агъзур кас тир.

2002 йисуз Урусатда 3 200 шапсугъ къейд авунай, 2010 йисуз 3 900 кас. Амма, Адигъеяда авай шапсугъар сиягьра адигъар хьиз къелемдиз гузвайвиляй абурун гьакъикъи кьадар 4 агъзуралай пара я.

Тарих

Адигъ миллетрин, абурун къене шапсугъарни кваз, дегь ва девлетлу тарихдикай хабар чаз археологиядин имаратар тир Майкоп, Меон ва Дольмен медениятри гузва. Чи йикъарив агакьай тарихдин метлеб авай и кьери имаратри Адигъеядин музейрин къиметлу фонд туькӀуьрзава.

Вилик девирда шапсугъар адигъ этносдин чӀехи тайифадикай сад тир. Абурун кьадар са шумуд виш агъзурав агакьзавай.

Абур ЧӀулав гьуьлуьн кьерел, Джубга ва Шахе вацӀарин арада авай гегьенш чилерал (и чилериз ГъвечӀи Шапсугъ лугьудай) ва Къавкъаздин цӀиргъинин кеферпатан хушарал алай тамун сувара, Антхир, Абин, Афипс, Вулан, Шебш вацӀарин кӀамара (ЧӀехи Шапсугъияда) гегьенш хьанвай.

Крымдин ханвилихъ галаз дяведа шапсугъри къати иштирак авурди я.

Тарихдин хроникайра гьатай малуматрикай малум хьанай хьи, дегь Шапсугъияди къецепетан савдавал агалкьунралди кьиле тухузвай, иллаки гимийралди ЧӀулав гьуьляйтӀуз Турциядихъ галаз.

19 виш йисуз акъатай Брокгаузан ва Эфронан Энциклопедиядин гафарганда шапсугърикай икӀ кхьенай:

«Шапсугъар — Къавкъаздин Кьилин ЦӀиргъини кьве патани гегьенш хьанвай, кефер пата Адагум ва Супс вацӀарин арада, кьибле пата Пшадо ва Шахе вацӀарин арада уьмуьр тухузвай къуватлу черкес тайифа я.

XVIII виш йисан садлагьай паюна шапсугъар мусурманвилиз элкъвенай ва къуншидал алай христиан натухай тайифадин винел вигьинар авуна абурун хашариз цӀай яна курнай. Идан нетижада и кьве тайивадин адара 20 йис яргъи хьанвай дяве гатӀумнай. Натухаяр шапсугъ чилериз атана абурун мискӀинриз цӀаяр янай. Анападин пачагьри и кьве халкь меслятдал хкиз алакьунрилай кьулухъ эхирни чпин къастунив агакьнай.

Шапсугърин кьилел пачагьар авачир. Халкь дворянриз, азад уьзденриз, лежберриз ва лукӀариз пай хьанвай. Халкь жемиятрикай (псухо) ва сихилрикай (хабль) ибарат тир ва абуруз регьбервал миллетди хкягъай кавхайри ва кьуьзуь эгьлийри ийизвай. Фад заманайрилай халкьдин винел гьакимвал девлетлу ксари, дворянри ийизвай, амма вахтар финивай дворянрин гъахъсузвилерикай тух хайи кесиб эгьлийри женг чӀугунивди ва халкьдин кӀватӀалра тӀалаб авунивди дворянрин залум нуфусдикай азад хьанай ва дворянрихъ галай ихтиярар абурун гъилерай акъуднай.

Кесиб къатарин эгьлийрин ва дворянрин арада и женг яргъал йисара физвай, эхирни 1790-й йисара Шеретлуковар дворян сихилди, шапсугъ жемиятрикай садан гъилик галай савдагаррин караван тарашна зулумар авурдалай кьулухъ и кьве патарин арада кӀеви къалар гьатнай. Кьисас къахчун паталди жемятди Шеретлуковрикай сад гатана, векъи гафаралди экъуьгъна ва дидедин хатурда кягънай, ахпа адан мулкар, мал девлетар тарашна ва къеледа авай руш есирда кьуна хъфенай. И крар шапсугъ дворян несилрин тарихда хьайи чӀехи гьуьрметсузвал хьиз кьабулнай ва и кьве къатар сад садаз душманар хьанай.

Шеретлуковри и кардин кьисас ивидив чуьхуьз кьетӀъ авунай. Абур Шапсугъиядай бзедухрин чилериз куьч хьанай ва 1793 йисуз Петербургдиз депутация ракъурнай. Абуру шапсугърихъ галаз дяведа императрица II-й Екатеринадивай чпиз куьмек яз казакар тӀалабнай. 1796 йисуз бзедухар, абурук пуд виш казакар ва са туп кваз, Бзиюк вацӀун кьерел хьайи шапсугърихъ галаз женгина гъалиб хьанай. И женгинилай кьулухъ гьеле яргъал йисара шапсугърини бзедухри сад-садан иви кӀвадарзавай ва мулкар тарашзавай. Эхирда Шеретлуковар чпин миллетдихъ галаз меслятдал хтана ватандиз элкъвенай.

Бзиюк женгина шапсугъар кӀаник акатайтӀани абур чпин къастунив агакьнай. Дворянрин ихтиярриз сергьятар тунай, амма халкьдин арада абуру чпин гьуьрмет ва нуфус гьеле хвенай. Месела, кьинвай дворяндин эвездай 30 кьил лапаг, уьздендин чкадал 28 кьил лапаг вугузвай.

Дворянрин гьукум гъилерай акъатзавайди акур уьзденар абурун муьтӀуьгъвиликай хкъечӀнай ва гьисаба кьазвачир.

Пара пай дворян сихилар Шапсугъиядай хъфенай, садбур къунши чидериз, муькуьбурни урусрин патав. Ватанда амукьай дворянри чпин мулкарин саки вири квадарнай. Анжах гзаф викӀегь, акьуллу ва гьахълу дворян сихилри миллетдин арада чпин авторитет хвенай.

И жуьредин демократиядин инкъилаб, амма иви квачиз, шапсугърин къуншияр тир натухайриз ва абадзехризни хьанай.

Крарин ва ихтияррин чӀехи пай халкьдин гъилик акатнай. Метлеблу крар, жемиятдин игьтияжар ва дуван хьтин важиб меселаяр халкьдин кӀватӀалра гьялзавай. Гьа кӀватӀалра агьалидин аслу къатарилай (лукӀарилай) гъейри вирида иштиракзавай. Са кьадар геж, кӀватӀалар анжах чара-чара жемиятрин векилрикай ва депутатрикай ибарат тир.

Гьар жемиятдиз регьбервал чкадин кӀватӀалри ийизвай. Шапсугъ уьлкведин ватандашрин ва къанунрин тегьер пуд дибрал бинеламиш хьанай: 1) Мулкунин ихтияррал; 2) Гьар са касдивай вичин кьилдин яракь гваз экъуьнин ихтиярдал; 3) Сихилрин ва мукьвавилин алакъайрал. Миресри сад садаз куьмек гана кӀанзавай, сада садан паталай ивидин кьисасар къачуна кӀанзавай.

Сифте вахтара дуванхана анжах адетрин къанунралди кӀвалахзавай, гуьгъуьнлай, урусрихъ галаз душманвилин ва ислам динди миллетдин арада лап кӀеви чка кьунин себебралди, дуванханадин кардик Шариатдин къанунарни кутунай.

Шапсугъринни урусрин арада дяве дуьз 1863 йисалди давам хьанай. Дяве акьалтӀайла урусри шапсугъриз Кубаньдин арандиз куьч жез ва я Турциядиз акъатиз теклифнай, шапсугъри эхиримжиди хкяна вири сад хьиз ватан туна хъфенай, вучиз лагьайтӀа душман урусрин арада гуьгъуьнин уьмуьр тухуз чпин намусдив кутугарзавачир. Амма къейд авуна кӀанда хьи, бязи шапсугъ сихилар урусри Турциядиз мажбурдалди дугурнай.»

Къавкъаздин дяве чӀавуз шапсугъар урусрин вирибурулайни кӀеви душманар тир. Абур Имам Шамила туькӀуьрнай межлисдик 1859 йисалди квай. 1860 йисуз шапсугъар, абадзехар, убыхар ва натухаяр сад авунай межлис тешкилнай. 1864 йисуз муькуь адигъ халкьарихъ галаз шапсугъар Турциядиз акъуднай. Къавкъазда вирини-вири 5 агъзур шапсугъар амукьнай, абурун хуьрериз славян, эрмени ва грек агьалияр куьч жез ацукьзавай.

1924 йисуз Краснодар крайда Шапсугъ милли район туькӀуьрнай, юкь — Туапсе шегьер тир. 1945 йисуз райондин тӀвар Лазарев райондиз дегишарнай.

1990 йисуз кьиле фейи шапсугъ халкьдин садлагьай съезддал Шапсугъ милли район гуьнгуьна кухтунин кьарар кьабулнай. Амма гьукуматди и кардиз дестек ганачир.

ЧӀал

Шапсугъар адигъ чӀаларин шапсугъ нугъатдал рахазва. Абурун арада хакучи лугьудай тайифа чӀалан жигьетдай тафаватлу я.

Турцияда авай шапсугърин чӀехи пай туьрквериз элкъвена ва туьрк чӀалал рахазва.

Шапсугъ хуьрер

Шапсугъри уьмуьр тухузвай хуьрер:

Краснодар вилаятда:

• Туапсе районда: Агуй-Шапсугъ, ЧӀехи Псеушхо, ГъвечӀи Псеушхо, Псебе, пгт Новомихайловский, Псебе, Цыпка, Георгиевское, Небуг.

• Сочи окгугдин Лазарев районда: Хаджико, Калеж, Лыготх, Наджиго, ЧӀехи Кичмай, ГъвечӀи Кичмай, Тхагапш, Ахинтам, Хатлапе, Шахе, Шхафит.

Адигъея Республикада:

• Тахтамукай районда: Афипсип, Панахес, Псейтук, Хаштук.

Лыготх хуьре шапсугърин медениятдиз талукь музей ава.

Лазаревское посёлокда 1991 йисалай «Шапсугия» тӀвар алай газет акъатзава.

ТӀвар-ван авай ксар

• Тугужуко Кызбэч — XIX виш йисуз, Къавкъаздин дяведа виридалайни нуфус авай адигъ кьушундин регьберрикай сад тир.

• Ачмизов Айдамир Ахмедович — Советрин Союздин Кьегьал .

• Совмен Хазрет Меджидович — 2002—2007 йисара Адигъея Республикадин президент.

• Коблев Якуб Камболетович — СССР-дин лайихлу тренер.

• Шхалахов Валентин Ибрагимович — СССР-дин дзю-до спортдин лайихлу тренер.

• Напсо Кушук Заидович — Сочи шегьердин Къанунар акъудзавай КӀватӀалдин депутат, Сочидин Жемиятдин палатадин член, Урусатдин лайихлу имарат эцигзавай устӀар.

• Чуц Абубачир Батербиевич — Советрин Союздин кьегьал.

• Тхагушев Исмаил Халалович — Советрин Союздин кьегьал.

• Бирбас Натхо — Израильдин кӀватӀал командадин футболист.

Литература

• Адыгская (Черкесская) энциклопедия. Москва, 2006
• Шапсуги // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.