Чингисхан

Чингис Хан (монг. Чингис хаан [tʃiŋɡɪs χaːŋ], вичин тӀвар — Тэмуджин, Темучжин, Темучин; тахм. 1155 йис ва я 1162 йис — 25 август 1227) — пайи-паяр хьанвай монголрин тайифаяр сад авуна, инсаниятдин тарихда виридалайни зурба гьукуматрикай сад тир Монголрин империядин бине кутур кас, адан садлагьай ва чӀехи хан. Китайдиз, Юкьван Азиядиз, Къавкъаздиз ва РагъэкъечӀдай Европадиз монголрин дяведин финар тешкилнавай кьушундин кьил. И финифар инсанрин зурба телефвилер галаз кьиле физвай, иллаки ислягь жемятрин арада.

Чингисхан
ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ, ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ ва Чингис хаан
Хьайила ганвай тӀвар	ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ ва Тэмүжин
Дидедиз хьайи чӀав	1162 йисан 31 май
Дидедиз хьайи чка	Делюн-Болдок
Кьиникьин чӀав	1227 йисан 18 август (65 йис.) или 1227 йисан 25 август (65 йис.)
Кьиникьин чка	Иньчуань
Гьукумат	Монгол империя
Пеше	полководец, вождь племени ва монарх
Буба	Есугей
Диде	Оэлун
Гъуьл-пабвал	Бортэ, Хулан, Гурбесу, Есуй, Есугэн, Чахэ, Princess Qiguo, Хадаан ва Ибаха-беки
Мукьвади	Джучи, Чагатай, Угэдэй, Толуй, Улучи, Алагай, Тумэлун, Чечейген, Алталун, Ил-Алти, Ходжин-Бэги, Кюльхан, Chawuer ва Shuerche
Автограф
Викигьамбарда авай шикилар

Вичин уьмуьрдин эхирра, Монголрин империядин чилери Юкьван Азиядинни Китайдин чӀехи пай кьунвай. 1227 йисуз Чингисхан кьейила кьулухъ империядин ирсдарар, чингизидар лугьудай, адан садлайгьай паб тир Бортэдин итимрин хилен несилар хьанвай. Ам Монголиядин тийижир чкадал кучуднавай, ам кучудай чка гилани дуьз малум туш.

Несилдин тӀварар

Монголрин «Чинебан кьисадив» кьурвал, Чингисханан улу-буба Гоа-Маралархъ галаз къавум хьана Бурхан-Халдун сувун патав галай Хэнтэедиз кучь хьанвай Бортэ-Чино тир. Фарс алим-тарихдар Рашид ад-Дина вичин тарихдин улубра гиман авурвал, Бортэ-Чино Хэнтэедиз VIII виш йисан юкьвара кучь хьанвай. Бортэ-Чинодикай 9-10 несилра Бата-Цагаан, Тамачи, Хоричар, Ууджим Буурал, Сали-Хаджау, Еке Нюдэн, Сим-Сочи, Харчу дидедиз ханвай.

Несилдин 10-лагьай хиле, гуьгъуьнлай вичиз Монголжин-гоа паб гъанвай, Боржигидай-Мэргэн дидедиз ханвай. Рашид ад-Дина кхьизвайвал, Чингис-Ханан улу диде бурятрин хилекай сад тир, Алан-гоади бине кутунвай Хори несилдай тир.

Гъуьл кьейила кьулухъ Алан-гоади ханвай, расу чӀарарни цаву вилер авай пуд рухваяр, гилан монгол халкьдин бине эцигай ксар тирди гьисабзава. Алан-гоадин вадлагьай, виридалайни гъвечӀи хва тир Бодончар Борджигинар сихилдин бине эцигай кас тир.

Уьмуьрдикай

Чингизхан Онон вацӀун къерехдал алай Делюн-Болдок тӀвар алай чкадал, Борджигинар сихилдай тир Есугей-багатуран ва Олхонутар сихилдай тир адан паб Оэлунан хзанда дидедиз ханвай. Есугея вичин паб Оэлун меркитар тайифадикай тир Еке-Чиледудикай къакъуднавай. Гададин тӀвар Есугея гъалибвал къачуна есир кьунвай татаррин регьбер Тэмуджин-Угеян гьуьрметдай эцигнай.

Асул чешмейри чара-чара малуматар гузвайвиляй, Тэмуджинан хайи йис гилани дуьз малум туш. Чингизхана уьмур гьалзавай береда авай тек сад тир тарихдар Мэн-да бэй-лудин тарихдин кхьинриз ва Рашид ад-Дина монголрин ханрин архиврай кӀватӀнавай малуматрай авур гьисабунриз килигна, Тэмуджин 1155 йисуз ханвай.

Тарихдин асул вакъиаяр

Улан-Батордин аэропортда Чингисханан тимтал

• 1155 йис — Тэмуджин дидедиз хайи йис (литературада гьакӀни 1162 ва 1167 йисар тирди къалурнава).
• 1184 йис (тахминан) — Меркитри Тэмуджинан паб Бортэ есир кьунвай.
• 1184/85 йис (тахминан) — Джамуха ва Тогърул ханан куьмердалди Бортэ есирдай азад авунай. ЧӀехи Джучи хва дидедиз ханвай.
• 1185/86 йис (тахминан) — Тэмуджинан кьведлагьай хва — Чагатай дидедиз ханвай.
• 1186 йисан октябрь — Пудлагьай Угэдэй хва дидедиз ханвай.
• 1186 йис — Тэмуджина садлагьай улус (гьукумат) туькӀуьрнавай, гьакӀни Джамухадихъ галаз женгина кӀаник акатнай.
• 1190 йис (тахминан) — Кьудлагьай Толуй хва дидедиз ханвай.
• 1196 йис — Тэмуджинан, Тогърул ханан ва Цзинь династиядин кьушунрин сад хьанвай къуватар татаррин тайифайрал дяведалди физва.
• 1199 йис 
• 1200 йис 
• 1202 йис 
• 1203 йис 
• 1203 йисан зул 
• 1204 йисан гад 
• 1204 йисан зул 
• 1205 йисан гатфар 
• 1205 йис 
• 1206 йис
• 1207 — 1210 йисан 
• 1215 йис 
• 1219-1223 йисан 
• 1223 йис 
• 1226 йисан гатфар
• 1227 йисан зул

Литература

Урус чӀалал

Чешмеяр

• Чингисхан // Брокгауздин ва Ефрондин Энциклопедиядин гафарган: 86 томар (82 т. ва 4 доп.). — Санкт-Петербург, 1890—1907.  (урус)
• Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9.
• Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
• Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
• Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Чингисхан