Там

Там (къуб. Рук) — тарарин набататри кьунвай Чилин са пай. Тамари къураматдин пудай са пай кьунвайди я, Чилин винел тамарин вири санлай майдан — 38 млн км² я^[1]. И тамарин зонадин зур пай тропик тамариз талукь я, вири майдандин кьудай са пай Чилин Кефер пата чка кьунвайди я.

Вири дуьньяда тамариз къвезвай майдан тахминан 40 миллион км² туькӀуьрзава. Абурукай 8,8 млн км² Урусатдиз къвезва^[2], 4,78 млн км² Бразилиядиз, 3,10 млн км² Канададиз ва 3,03 км² АСШдин паюниз къвезва.

Эхиримжи 200 йисан къене тамарин майдан кьве сефердилай пара тӀимил хьанвай.

Урусатдин Федерацияда тек сад тир субтропикдин лиана тарарин там, Кьибле Дагъустандин — Самурдин там я. Адаз фад-фад Лезгистандин гевгьерни лугьуда. И тама гийин, мегъуьн, макъун, лацу къавах, гъверши, кӀерец, цуцун, ичин, чуьхверрин, кицик, чумал, шуьмягъ тарар, канаб ва гзаф муькуь набатарар экъечӀзава.

Тамун структура

Набататрин биологиядин кьетӀенвилерикай, абурун яшарикай ва тайин тир физикадинни — географиядин гьаларилай аслу яз, тамара набататар са шумуд гьавайрикай ибарат жезва. Гьаваяр — им набататрин органрин чуькуьндаказ кӀватӀ хьанвай ва хъсандиз акваз жедай сергьятдин горизонт я. Гьаваяр сад ва я са шумуд жуьре набататрикай арадал къвезвайди я. Тамара жезвай гьавайрин жуьреяр:

Тамун перде — тарарин хилер алай паяр сад — садахъ чуькьуьндиз агуд хьанвай чка.
Тамун юкьва авай кӀачӀичӀвал — валарикай ва кӀачӀичӀрикай ибарат я.
Векьер ва векьни — валарин гьава.
Хьирхьамар ва хьахьар.
Тамун чил — кьуранвай пешер, цацар хьтин пешер, цӀамар, набататрин кьурана терг хьанвай дувулар ва маса амукьаяр авай къат.

Аруш жезвай ва акахьзавай набататрикай, ва эпифитрикай ибарат тир, гьаваяр авачир набататарни гьалтзава.^[3]

Там тарихдин фактор хьиз

Тамарин аваз хьун ва тахьун гзаф вахтара тарихдин процессрин финифиз ва халкьарин кьисметдиз арада масад авачир таъсир гузвай. Са бязи алимрин фикирралди, тамара уьмуьр гьалзавай сифтегьан девирдин инсанрин уьмуьр, инсаниятдин тарихдин къене тамарин куьмекдалди кьиле физвай ва инсаниятдин жемиятдин асул кьетӀен лишанрикай тир зегьметдин паюнин бине тир. Вучиз лагьайтӀа тӀебиатдин няметар кӀватӀунин кӀвалах папарин, гъуьрчехъанвал ва гетерхъанвал хьтин четин кӀвалахар итимринди тир. Адалай кьулухъан алатрин ва затӀар гьасил авунин такьатрин вилик фин, лежбервал ва малдарвал чирна менфят къачунин нетижаяр я. Им акӀ лагьай чӀал я хьи, инсан тамарин аслувиликай къвез — къвез хкечӀзавай^[4].

Там географиядин фактор хьиз

Тамари гьавадиз, климатдиз ва чилин вине ва са тӀимил кӀаник пата физвай процессриз виле аквадай таъсир гузва. Тамун тӀебиатдин гуьгъуьнин компонентрихъ галаз алакъа ава:

ТӀебиатда кислороддин элкъуьнда виридалайни активдаказ иштирак ийизва. Тамарин зурба массадин куьмекдалди, абурун фотосинтезди ва ва тарарин нефес къачуни атмосферада авай газрин составдиз, абурун герек тир кьадардиз ва тайин тир барабарвилиз зурба эсер гузва. Ракъинин энергия тамарин уьмуьр гьалуниз къуллугъзавай кьилин чешме я. Ракъинин энергиядин куьмекдалди тамара, дуьньядин гьайванрин ва набататрин алемдин уьмуьр хуьниз лазим тир кислород гьасилуниз мумкинвал гузвай, фотосинтез процесс кьиле физва.
Гидросфера. Тамар тӀебиатда физвай цин элкъуьниз арада масад авачиз иштирак ийизва ва и тегьердив гидросферадихъ галаз алакъайра ава. Таму вацӀари накьвадин ятар чӀехи вирериз тухуникай хуьзва. ВацӀаринни вирерин кьерейриз тамар тарашхъанвилелди агудун, абурун чӀехи мусибатдин кьери хьуниз гъизва, квелди мукьув галай хуьрер ва инсанри уьмуьр гьалзавай муькуь чкаяр цивди таъминарунин ери усаларзава ва хуьруьн майишатдин мулкарин мублагьвал нагьакьанарзава.
ХъуьтӀуьн береда тамарин пердедик цурун тавуна яргъалди амукьзавай живери, чукӀурунар гъизвай гатфарин яд акьалтунрин вилик пад атӀузва.
Атмосфера. Таму атмосферадин процессриз гузвай метлеб авай таъсир зурба я. Къати гарарикай хуьзвай тамун зулар цунин практика малум я, квелди гьакӀни живерин маргъалрин арадал атунин вилик пад атӀуниз куьмек гузва ва тумар цуниз виже къведай накьвадин мублагъ къат пехъи гарари гуьцӀна тухуникай хуьзва.
Гьайванрин алем. Там — пара кьадарда гьайванрин жуьрейри уьмуьр гьалзавай чка я. Гзаф вахтара гьайванрини, вичел атайла, тамара санитариядин роль къугъвазвайди я.
Инсан. Тамариз инсандин сагъвилизни уьмуьр гьалуниз гзаф зурба метлеб ава. Инсандин уьмуьрдини, вичин нубатда, тамариз, гзаф вахтара абур чилин винелай терг хьуниз гъизвай, таъсир гузва.
Литосфера. Литосферадин вини патан къатарин состав, абур алай чкайра тамар хуьникай аслу я^[5].

Тамун инсандин уьмуьрда авай метлеб

ЦӀуру заманда икӀ лугьузвай: «Тамун патав уьмуьр гьалун — гишин тахьун», «Там — пачагьдилайни девлет аваз я», «Таму тек са жанавур ваъ, гьакӀни чӀехи итимни тӀуьн гунивди тухарда».

Инсанди тамар хуьруьн майишатдин гуьгъуьнин асул хилера кардик кутазва:

Недай затӀарин чешме (емишар, къарникъузар, ничхирар, вирт ва мсб.).
Энергиядин чешме (кӀарасар).
КӀвалер эцигунин хам мал.
ЗатӀар гьасилунин хам-мал (мес. чар гьасилунин кеспиятда).
ТӀебиатдин процессар къайдада твадай тӀебии алат.

Гьайиф къведай кар ам я хьи, къе атӀузвай тамарин майдандин кьадар, абурун тӀебиатдин гуьнгуьна хутунин кьадардилай са шумудра пара я.

Идав алакъа аваз, цивилизация вилик фенвай уьлквейра и проблемадиз пара дикъет гузвайди я. Ахьтин уьлквейра татар цунин ва бязи тамара хуьруьн майишатдин крар кьиле тухуниз эхтияр тагунин рекьелди тамарин къенен кьадар гзафарзава. Идан куьмекдалди а районра тамарин тӀебиатдин цӀийиз гьасил хъхьунин процесс къайдадиз къвезва. ГьакӀни, са бязи уьлквейра инсандин гъил кягь тавур гъвечӀи кьадардин тамун чкаярни авайди я, Германияда ихьтин тамариз «урвальд» лугьузвайди я — сифтегьан уьмуьрдин ва я дегь там. Ана гьатта цацар хьтин пешерин татарни (мес. муьтквер тар) 400 йисарал кьван уьмуьр гьална амукьзавайди я.

Таму инсандин сагъвилиз гузвай метлеб

Тамариз гигиенадинни — санитаривилин ва сагърунин пара зурба метлеб ава. ТӀебиатдин тамар авай гьавада 300 — елай пара жуьреба — жуьре химиядин галкӀунар ава. Тамари атмосферадин и кьацӀурунар, кьетӀендаказ газ хьтинбур, активдаказ дибдай масакӀа авуна цӀийи кислород гьасилзавайди я. КьацӀай газар кислороддиз элкъуьрдай виридалай хъсан алакьунар авай тамар — цацар хьтин пешер алай тарарин тамар (нарат тар, муьтквер тар, цӀирицӀ тар), ва гьакӀни гъулцин тараринни верхьи тарарин са бязи жуьреяр я.

Там — углероддин гьамбархана я

Чилин винел углероддин виридалайни асул гьамбарханайрикай сад — там я. Чилин атмосферада углекислотадин газдин шикилда 800 гигатонн кьван углерод ава. ЧӀехи пай тамари туькӀуьрзавай, Чилин набататра 550 гигатонн кьван углерод ква^[6]. И углерод атмосферадиз акъатайтӀа парникдин эффектдин къуват мадни пара жеда ва им дуьньядин глобал чими хьунин себеб жеда.