Рим: различия между версиями

|тӀвар=Рим

|статус= Кьилин шегьер

|ЯШЧдин статус =

|уьлкве = Италия

 

=== Рим ЦӀийи чӀавуз ===

1798 йисан эхендиз (февральдиз) франциядин кьушунри Бертье кьилел алаз Рим кьунвай. Бертьеди [[Рим республика]] малумарнай. Абуру [[VI Пий буба]]дивай диндин тушир гьукумдикай элкъуьн тӀалабнай. Пия ваъ лагьанай, ва гьавиляй ам Римдай аъудна чукурнай, са тӀимил чӀавалай гъурбатда ам регьметдиз фенай. Французри Римдай къимет авай затӀар ва харусенятдин эсерар хутахзавай. Гуьгъуьнлай, Римдиз вичин кьушунар галаз австриядин генерал [[Мак Карл]] гьахьзава ва адан чуькьуьнин таъсирдай французар шегьердай къакъатиз мажбур жезва. [[1798 йис]]ан 26 цӀехуьлдиз (ноябрьдиз) шегьер неополитан король [[Фердинанд I]] паталай кьунвай. [[Монархия]]ядин аксина авайбурун чӀехи пайдиз кьиникьалди жаза ганвай. [[1799 йис]]ан марадиз (сентябрьдиз) неополитанри Рим тунвай, ва [[1800 йис]]уз цӀийи [[VII Пий буба]] гьукумдиз атанвай.

 

Рим гьегьенш жезвай ва вилик физвай чилериз геологиядин къетӀен туькӀуьрун хас я: гьар патай, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай Лацио вулканди ва Албан сувари, кеферни рагъакӀидай патай Монти Сабатини вулкандин регионди, элкъвена кьунвайвиляй, винел шегьерди чка кьунвай кӀунтӀарин чӀехи пай вулкандин жинсерикай арадал атанвайди я.

 

 

Сейсмиквал: 3 зона (агъа дережадин сейсмиквал)<ref>{{cite book |last1=Ravaglioli |first1=Armando |title=Roma anno 2750 ab Urbe condita |publisher=Tascabili Economici Newton |year=1997 |location=Рим |language=it |isbn=88-8183-670-X}}</ref>.

Италиядин маса патара хьиз Римдин асул дин [[рим-католицизм]] я. Виш йисарин къене Рим и диндин ва зияратдин чӀехи метлеб авай юкь тир. Римдиз християнар къведалди, [[дегь-римдин дин]] инин асул дин тир. Гьа чӀавуз римэгьлияр [[римвийрин гъуцар|гъуцариз]] агъазавай. Абурун виридалай асул гъуц — Юпитер тир, метлебвиляй гуьгъуьнин гъуцар: дяведин гъуц Марс, Римдин бине кутунвай гъуцар Ромула ва Рем стхаяр тир ва мсб. ГьакӀни Рим са шумуд чинебан ибадатар арадал гъанвай къул тир, абурукай сад [[Митрардин Мистерияр|митраизм]] ибадат я. Са кьадар геж римдиз христианар къвез эгечӀнай, ч.э 313 йисуз ина Пак Пётрдин базилика эцигна, Рим [[хашпара дин]]дин шегьердиз элкъвенай.

 

Римда 900 кьван клисаяр ава, шегьердин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата виридалай асул собор [[Латеран базилика]] ава. И соборда [[Рим Папа]]дин кафедра чка кьунва. ГьакӀни шегьерда гуьгъуьнин базиликар хкягъиз жеда: [[базилика Санта-Мария]], [[Пак Павелдин базилика]], [[Сан-Клементе базилика]], [[Сан-Карло базилика]] ва [[Жезу клиса]]. Римдин кӀаник дегь чӀавалай амукьнавай [[катакомбая]]рни ава. Уьлкведин виридалай чӀехи метлеб авай диндин мектебар Римда ава, Латеран Пападин университет, Пападин Библейский университет, Григориан Пападин университет ва Пападин рагъэкъечӀдай патан университет.

Рим шегьердин къене авай [[Ватикан]]дик Пак Пётрдин базилика, Апостолрин кӀвалер, Сикстинск капелла, са шумуд музеяр ва маса дараматар акатзава. Вилик, 1929-й йисал кьван и район римдин [[Борго]] [[риона]]дик акатзавай. [[846 йис]]уз [[сарацинар|сарацинри]] Рим шегьер тарашнавайвиляй, [[IV Лев]] пападин къарардив, Рим шегьердикай чара авун паталай, Ватикандал [[Леонадин цал]] элкъуьрна кӀевирнай. [[1929 йис]]ан Латеран икьрар къабулнай италия гьукуматди, Леонадин цлан сергьятра авай Ватикандиз чара гьукумат статус ганвай.

 

 

=== Муькуь иер чкаяр ===

[[Файл:RomTreviBrunnenNahansicht1995.jpg|thumb|[[Треви фонтан]] («Fontana di Trevi»), 1995]]

Къадагъа алаз хуьзвай чкаяр ва виридаз талукь тир паркар Римдин майдандин чӀехи чӀук кьунва. Европадин шегьеррин арада, къацу набататар цанвай виридалай чӀехи чка Римда ава<ref>{{cite web|url=http://www.romaperkyoto.org/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=52|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080204030918/http://www.romaperkyoto.org/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=52|archivedate=2008-й йисан 4 февралдиз|title=Green Areas |publisher=RomaPerKyoto.org |accessdate=9 November 2008}}</ref>. Вилик, шегьердин и къацу пата аристократрин кӀвалер, дараматар ва багъар авай, ва гуьгъуьнин XIX-й виш йисан дараматар эцигунин «бум» хьайила гьа дараматрин ва паркарин чӀехи пай чкӀурнай. Амайбурун арада мадни виле аквадай паркар Вилла Боргезе, Вилла Ада ва Вилла Дориа Памфили я.

Рим, вичин пара кьадардин, гьар жуьредин стильра, классикдилай юкьван виш йисарин, бароккодилай неоклассицизм стильра туькӀуьрнавай иер фонтанрив вири дуьньядиз тӀвар акъудна. Кьве агъзур йис кьван и фонтанри римдин майданар чӀагурзава ва шегьер хъвадай цив таъминарзава. Ч. э. 98-й йисара [[Рим империя]]дин чӀавуз, римдин консул, италиядин кардал алахънавайди ва [[кхьизвайди]] [[Секст Юлий Фронтин]]диз ''«аквариумрин куратор»'' лакӀаб ганвай, ам Рим шегьердин цин къаюм тир, ада 39 гьейбат авай фонтандиз ва 591 виридаз талукь тир гьавизриз яд гузвай кӀуьд цин гунгара туькӀуьрнай, идалайни гъейри и гунгарилай яд императордин кӀвалериз, гьамамриз ва девлет авай ксарин виллайриз физвай<ref>Frontin, Les Aqueducs de la ville de Rome, translation and commentary by Pierre Grimal, Société d'édition Les Belles Lettres, Paris, 1944.</ref>. XVII—XVIII-й виш йисарин эхирда римдин папайри чкӀанвай ва виже текъвер гьалдиз атанвай фонтанар гуьнгуьна хутунай ва цӀийи фонтанар эцигиз эгечӀнай. Римдин фонтанар, [[Пауль Рубенс]]ан шикилар хьиз цӀийи [[барокко]] стиль къалурзавай. Абур, эмоцияр ва юзунин гьиссер квай аллергоик фигурайрив ацӀанвай, ва килигзавайбурун рикӀериз чӀехи эсер ийизвай. Фонтанрин скульптураяр асул элемент хьанвай, ва яд и скульптурайриз руьгь ва иер къамат кутун паталай менфятдик квай. Абур, барокко стильдин бахчаяр хьиз, уьлкведин аквадай гьалдин къалурун, вичихъ агъайнавал ва кьуват авай гьукум къалурзавай лишанар хьиз тир<ref>''Italian Gardens, a Cultural History'', Helen Attlee. Francis Lincoln Limited, London 2006.</ref>.

[[Файл:Vierstroemebrunnen Piazza Navona Rom.jpg|thumb|left|170px|[[Пьяцца Навона]]да авай [[Агоналис обелиск]]]]

 

==== Рахазвай статуяяр ====

 

=== Административ паюнар ===

1972-й йисалай Рим 19 (сифте 20) мунитипалитет тӀвар авай ''municipi'' административ районриз ччара хьанвай<ref>1992-й йисан ''Comune'' — ''Fiumicino'' цӀийи тӀвар эцигун.</ref>. Гьар муниципалитетдин вичин президент ва кьуд члендикай ибарат тир совет авай, абур гьар вад йисуз муниципалитет — эгьлийри хкягъзавай.

 

 

Римда зурба ва хъсан таъсирзавай, ччара-ччара девирриз талукь тир, живописьрин, скульптурайрин, фонтанрин, мозайкайрин, фрескайрин ва шикилрин коллекцияяр ава. Металлрин расун, металлдин пулунин атӀун, багьа затӀар, филдин кӀарабар, шуьшеяр, хъенчӀин затӀар къазмишунин крар римдин харусенятдин гьеле «гъвечӀи» пай тир<ref>{{cite journal |doi=10.1017/S0009840X00221331 |last=Toynbee |first=J. M. C. |year=1971 |month=December |title=Roman Art |journal=The Classical Review |volume=21 |issue=3 |pages=439–442 |accessdate=11 December 2007 |jstor=708631}}</ref>. Са тӀимил геж, Флоренциядилай кьулухъ Рим [[Реннессанс]] девирдин чӀехи юкь хьана, вучиз лагьайтӀа папайри, базиликаяр, пачагьрин кӀвалер, майданар ва чӀагай дараматар эцигун паталай зурба пулай харжнай. Гьа чӀавуз Рим Европада Ренессанс харусенятдин юкь хьанвай ва [[Париж]], [[Венеция]] хьтин культурадин юкьварив ва чӀехи шегьррив гекъигиз жедай. Рим, [[Бернини]], [[Караваджо]], [[Карраччи]], [[Борромини]] ва [[Кортона]] хьтин кьетӀен чӀехи чӀугваррин ва архитекторрин кӀвал я. [[XVIII вишйис]]ан эхирда ва [[XIX вишйис]]ан сифте кьилера, шегьер [[Гранд-Тур]]дин юкь хьанвай<ref>{{cite web |title=Grand Tour of Europe: The Travels of 17th & 18th Century Twenty-Somethings |author=Matt Rosenberg |publisher=About.com |url=http://geography.about.com/od/historyofgeography/a/grandtour.htm |accessdate=3 February 2010}}</ref>, иниз, дегь чӀаван культура, архитектура, философия ва харусенят акун паталай англиядин ва европадин чӀехи девлетар авай аристократар сиягьатар ийизвай.

 

Римда гилан заманадин харусенятдин ва архитектурадин суьрсетарни тӀимил туш. 2010-й йисуз Римда, иракви архитектор [[Загьа Гьадид]] паталай туькӀуьрнавай, гилан чӀаван харусенятдин ва архитектурадин, [[MAXXI — XXI-й виш йисан харусенятрин халкьдин музей]] тӀвал алай, галереяррин комплекс эцигнай. Комплексдик, культурадиз талукь тир отдел, илимдинни — чирна — жугъурунрин крар кьиле тухузвай лаборатория акатзава<ref>{{cite web|url=http://www.maxxi.beniculturali.it/english/ |title=Maxxi_Museo Nazionale Delle Arti Del Xxi Secolo |publisher=Maxxi.beniculturali.it |accessdate=25 March 2010}}</ref>.

 

== Спорт ==

Италиядин маса регионра хьиз, Римдани виридалай кӀвенкӀве аваз физвай ва халкьдиз пара кӀани спортдин жуьре — [[футбол]] я. 1934-й йисан ва 1990-й йисан [[футболдай дуьньядин чемпионат]]ар гьа Римда кьиле тухванвай. Эхиримжиди чемпионат, [[Италиядин Серия А|Серия А]] дивизиондин [[Рома (футболдин клуб)|Рома]] ва [[Лацио (футболдин клуб)|Лацио]] клубрин кӀвал тир, [[Олимпиядин майдан]]да хьанвай. И командайра къугъвазвай футболистар шегьерда хайибур я ва адет яз, [[Франческо Тотти]] ва [[Даниэле Де Росси]] футболистар хьиз машгьур жезва. [[Атлетико]] виликан клуб тир, Садлагьай дивизионда къугъвазвай, адан кӀвалин майдан [[Стадио Фламинио]] тир.

 

[[Категория:Европадин уьлквейрин кьилин шегьерар]]

[[Категория:Италиядин шегьерар]]