|
#REDIRECT[[Я Губин/0.9049523239955306]]
{{ЧӀал2
|тӀвар = Будугъ чIал
|вичин тӀвар = Будад мез
|уьлквеяр = {{Азербайжандин пайдах}} [[Азербайжан]]
|регионар = [[Къуба район]], [[Хъачмаз район]]
|карта = Кеферпатан Къавкъаздин чIалар лез.svg
|картадин алцум =295px
|къул = 8-й номердив къейднавай рангуналди будугъ чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава
|официал чӀал =
|Къайдада твазвай тешкилат =
|рахазвайбурун кьадар = 1000 кас
|рейтинг =
|статус =
|терг хьана =
|категория = [[Евразиядин чIалар]]
|классификация =
*[[Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан]]
:* [[Нах-дагъустан чIалар]]ин хзан
::* [[Лезги чIалар]]ин хел
:::* Кьибле патан лезги чIалар
|кхьинар = [[кириллица]]
|ГОСТ 7.75–97 =
|ISO1 = —
|ISO2 = —
|ISO3 = bdk
}}
'''Будугъ чIал''' — [[Будугъар|будугъ ]] халкьдин хайи чIал. [[Нах-Дагъустан чIалар]]ин хзандин [[лезги чIалар]]ин группадин кьибле патан лезги чIаларик акатзава. Анжах хзандин къене рахазвай чIал хьиз [[Азербайжан]]дин [[Къуба район|Къуба]] ва [[Хъачмаз район]]рин са шумуд хуьрера гегьенш я, асул гьисабдалди [[Будугъ]], [[Далыкъая]], [[ПIирусти]], [[Ялаванж]] ва маса хуьрера. Будугъ чӀалал рахазвайбурун кьадар — 1 агъзур кас тир ([[1990 йис]]).
ЧӀалаз нугъатар авач, адаз виридалайни мукьва чIал [[къирицI чIал]] я.
Дуьньядин [[терг жезвай чIалар]]ин сиягьдик ква <ref>[http://www.helsinki.fi/~tasalmin/chris.html Published in: Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211–280.]</ref><ref name="slsoBudukh">[http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-013.pdf The sociolinguistic situation of the Budukh in Azerbaijan]</ref>.
==Рахазвайбурун кьадар ва чIалан ареал==
«Этнолог» журналдин [[1990 йис]]ан малуматрив кьурвал, будугъ чIалал рахазвайбурун кьадар 1000 кас тир <ref name="Ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bdk Ethnologue entry for Budukh]</ref>.
Будугъ чIал [[Азербайжан]]дин [[Къуба район|Къуба]] ва [[Хъачмаз район]]рин тахминан 12 хуьре гегьенш я, ибур: [[Будугъ]], [[Къарадагъ Будугъ]], [[Будугълу]], [[Агъязи Будугъ]] (Азизуба), [[Будугълу]], [[Велиуба]], [[Къырхларуба]], [[Рамазан хъишлах]], [[Кьасумтала хъишлах]], [[Къаракъыз]], [[Къаракъыз хъишлах]], [[Гуьне Будугъ]] (Къарабулах), [[Далыкъая]], [[ПIирусти]], [[Ялаванж]] хуьрер я.
==ЧIалан гьалар==
Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна цIапариз элкъуьрунин политикадин нетижада будугъ чIал терг хьунин кичIевилик ква. Мектебра будугъ чIалал тарсар гузвач, аялриз «Дидед чIал» тарсуна цIап чIални литература чирзава.
Винихъай тIварар кьунвай хуьрерин гзафбуруна будугъ эгьлияр хайи чIал квадарна цIап чIалал рахазва. [[Хъачмаз район]]да пара кьадарда авай, цIапарикай, лезгийрикай, къирицIрикай ва будугърикай ибарат тир акахьай агьалияр авай хуьрерин алакъадин чIал — цIап чIал я.
==Лингвистикадин характеристика==
Будугъ чIала 9 (10) ахъа тир ва 34 (37) ахъа тушир ванерин фонемаяр ава. ЧIалаз кьуд жинсинин грамматикадин система хас я, ибур: итим, паб, гьайван ва чан авачир затI я. Гзафвилин кьадар ''-ри'' паюни къалурзава. Ругуд кьилин падежар ава, абурук комитатив ва посессив кваз. Маса чешмейрив кьурвал и ругуд падежрилай гъейри, будугъ чIала чка къалурзавай мад 4 - 6 падежар ава.
== Алфавит ==
Кхьинра будугъри цIап чIалакай менфят къачузвайди я.
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гх гх
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ГI гI
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кх кх
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КI кI
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПI пI
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТI тI
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Уь уь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХI хI
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦI цI
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧI чI
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Iь Iь
|}
== Литература ==
=== Грамматикадин очеркар ===
* [[Дешериев|Дешериев Ю. Д.]] Будухский язык // Языки народов СССР. Т. 4. М., [[1967]].
* Alekseev M. Budukh // Indigenous languages of the Caucasus. V. 4, P. 2. Delmar; N.Y., [[1994]].
* Шейхов Э. М. Будухский язык // Языки мира: Кавказские языки. М., [[1999]].
* [[Талибов, Букар Бекирович|Талибов Б. Б.]] Будухский язык. М.: Academia, [[2007]]. — 324 с. ISBN 978-5-87444-266-8
=== ЧIалан гьалар ===
* Clifton J. et al. The sociolinguistic situation of the Budukh in Azerbaijan // Studies in languages of Azerbaijan. SIL International, [[2002]]. Vol. 1.
=== Гафарганар ===
* Мейланова У. А. Будухско-русский словарь. М., [[1984]].
== Баянар ==
{{Баянар}}
== ЭлячӀунар ==
* [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bdk/ Будухский язык] на [[Ethnologue]]
* [http://www.sil.org/silesr/2005/silesr2005-013.pdf John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Janfer Mak, and Calvin Tiessen. The Sociolinguistic Situation of the Budukh in Azerbaijan. SIL International, 2005]
{{Шаблон:Нах-Дагъустан чIалар}}
[[Категория:Алфавитдиз килигна чӀалар]]
[[Категория:Азербайжандин чIалар]]
[[Категория:Нах-дагъустан чӀалар]]
[[Категория:Лезги чӀалар]]
[[Категория:Будугъ чIал]]
| 