Плазма (грек.: πλάσμα чӀалай «раснавай», «кӀалубдиз тунвай») — са кьадар ва я тамамдаказ ионизация хьанвай, нейтрал атомрикайни (ва я молекулрикай) заряд квай кӀусарикай (ионрикайни электронрикай) туькӀуьр хьанвай газ. Плазмадин лап чӀехи метлеб авай кьетӀенвилерикай адан квазинейтралвал я, имни акӀ лагьай чӀал я хьи, ам туькӀуьрзавай заряд квай нулдикай виниз ва агъуз тир кӀусарин къенен кьадардин къалинвилер саки чеб-чпиз барабар жезва. Плазмадиз гагь-гагь веществодин кьудлагьай (газдикай, жимивидикай кӀевидикай къулухъ) агрегат гьални лугьуда.

Плазмадин лампа

Плазмадин формаяр

дуьзар хъувун

Алай чӀаван чирвилериз килигна, каинатдин веществодин виридалайни гзаф паюнин фазадин гьал (массадиз килигна саки 99,9 %) плазма я[1]/

Плазмадин виридалайни жуьрединбур формаяр
ТӀебии тушир рекьелди туькӀуьрнавай плазма
Ччилин тӀебиатдин плазма
Космосдин ва астрофизикадин плазма

Плазмадин базадин характеристикаяр

дуьзар хъувун
 
Плазмадин диапазон. Къалинвал вини патаз хкаж жезва, ифин — эрчӀи патаз. Металлрин къене авай ада электронриз электрон плазмадиз хьиз килигиз жеда.[5]

Вири чӀехивилер Гауссдин СГС текра ганвайди я, амма ифин (температура) — eV ва ионрин масса — протондин массадин текда ганвайди я  ; Z — заряддин число; k — Больцмандин константа; К — лепедин яргъивал; γ — адиабатик индекс; ln Λ — Кулондин логарифм.

Геренвилер (частоты)

дуьзар хъувун
  • Электрондин Лармордин геренвал, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулувиле электрондин элкъвей цӀарцӀин юзундин пӀипӀдин геренвал:
 
  • Иондин Лармордин геренвал, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулувиле иондин элкъвей цӀарцӀин юзундин пӀипӀдин геренвал:
 
 
  • иондин плазмадин геренвал:
 
  • электронрин галукьунрин геренвал:
 
  • ионрин галукьунрин геренвал
 

Яргъивилер

дуьзар хъувун
 
ЦӀайлапан
Ччилин ччина авай плазмадин мисал.
ЦӀайлапанди 30 000 ампер ва 100 миллион кьван вольт чкӀурзава, ва эквt, радиолепеяр, X-хилер а гьакӀни гамма-хилер гадарзава[6]. Цайлапанда авай ифин ~28 000 Кельвин кьван агакьзава ва электрондин къалинвилер 1024 m−3-далай гзаф хьун мумкин я.
  • Электрондин лепедин Де-Бройлдин яргъивал волны, квантдин механикада электрондин лепедин яргъивал:
 
  • классик дуьшуьшда мукьва хьунин минимал яргъавал, квантдинни-механик эффектар гьисабдиз къачун тавуна, кӀусарин ифиндив кьадай сифте кьилин зарбвилел, сад-садахъ галукьунин нетижада кьве заряд квай кӀус мукьва хьун мумкинвал гудай минимал яргъавал:
 
  • электрондин гиромагнитдин радиус, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулавиле электрондин элкъвей цӀарцӀин юзунин радиус:
 
  • иондин гиромагнитдин радиус , магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулавиле иондин элкъвей цӀарцӀин юзунин радиус:
 
  • плазмадин скин-къатунин кьадар , электромагнитдин чуьллерин плазмадин къенез гьатунин мумкинвал гудай яргъавал:
 
  • Дебайдин радиус (Дебайдин яргъивал), электронрин цӀийи кьилелай пай хъувунин кьумекдалди электрик чуьллер экранироват жедай яргъавал :
 

Зарбвилер (скорости)

дуьзар хъувун
  • электрондин чимивилин зарбвал , Максвеллдин пай хъувунин электронрин зарбвилиз къимет гудай формула. Юкьван зарбвал, виридалайни мумкинвал авай тир зарбвал ва юкьванквадратик зарбвал а формуладикай анжах текдин дережадин множителдихъ тавафат жезва:
 
  • иондин чимивилин зарбвал, Максвеллдин пай хъувунин ионрин зарбвилиз къимет гудай формула:

 

  • иондин ванцин зарбвал, яргъивилихъди авай иондинни-ванерин лепейрин зарбвал:
 
  • Альфвендин зарбвал, Альфвендин лепейрин зарбвал:
 

Кьадаравачир чӀехивилер

дуьзар хъувун
  • электрондинни протондин массайрин гекъигундикай квадратдин пун:
 
  • Дебайдин сферада кӀусарин число:
 
  • Альфвендин зарбвилин эквуьн зарбвилиз гекъигун
 
  • Электрондин плазмадинни лармордин геренвилерин гекъигун
 
  • Иондин плазмадинни лармордин геренвилерин гекъигун
 
  • Чимивилиндинни магнитдин энергийрин гекъигун
 
  • магнитдин энергиядин иондин секинвилин энергиядиз гекъигун
 
  • Диффузиядин Бомдин коэффициент
 
  • Спитцердин гьяркьуьвилихъди авай аксивал
 
Плазмадин параметрайрин диапазон: чӀехивилин дережа (ЧӀД))
КьетӀенвал Ччилин плазмаяр Космосдин плазмаяр
Size
метраяр
10−6 m (лаборатояридин плазма) —
102 m (цӀайлапан) (~8 ЧӀД)
10−6 m (космик гимидин хъуьруьш) —
1025 m (галактикайринарадин цифеди кьунвайвал) (~31 ЧӀД)
Уьмуьр
секундар
10−12 с (лазерди арадиз гъанвай плазма) —
107 с (флюорецентдин эквер) (~19 ЧӀД)
101 с (ракъинин ялавар) —
1017 с (галактикайринарадин плазма) (~16 ЧӀД)
Къалинвал
кубдин метрдин
кӀусар
107 м−3 —
1032 м−3 (инерцион кьунвай плазма)
1 м−3 (галактикайринарадин арачи) —
1030 м−3 (гъетрен хвех)
Ифин
Келвиндин дережаяр
~0 K (кристаллдин нейтралтушир плазма[7]) —
108 K (магнитдин синтездин плазма)
102 K (поляр нур гун) —
107 K (ракъинин хвех)
Матнитдин чуьллер
Теслаяр
10−4 T (лабораториядин плазма) —
103 T (импулсдин къуватдин плазаa)
10−12 T (галактикайринарадин арачи) —
1011 T (нейтрон хьтин гъетер)

Алай чӀаван къекъуьна чирунар

дуьзар хъувун
  1. Владимир Жданов Плазма в космосе. Кругосвет. Архивация 22 август 2011. Ахтармишун 21 февраль 2009.
  2. IPPEX Glossary of Fusion Terms. Архивация 8 март 2008.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 5 март 2009.
  3. «Plasma and Flames — The Burning Question», from the Coalition for Plasma Science, retrieved 8 November 2012
  4. A. von Engel and J.R. Cozens, «Flame Plasma» in Advances in electronics and electron physics, by L. L. Marton, Academic Press, 1976, ISBN 0120145200, 9780120145201, pp. 99
  5. Peratt, A. L. (1996). «Advances in Numerical Modeling of Astrophysical and Space Plasmas». Astrophysics and Space Science 242 (1–2): 93–163. DOI:10.1007/BF00645112..
  6. See Flashes in the Sky: Earth’s Gamma-Ray Bursts Triggered by Lightning
  7. килиг The Nonneutral Plasma Group Архивация 18 июль 2017 йисан. at the University of California, San Diego

ЭлячӀунар

дуьзар хъувун