Плазма
Плазма (грек.: πλάσμα чӀалай «раснавай», «кӀалубдиз тунвай») — са кьадар ва я тамамдаказ ионизация хьанвай, нейтрал атомрикайни (ва я молекулрикай) заряд квай кӀусарикай (ионрикайни электронрикай) туькӀуьр хьанвай газ. Плазмадин лап чӀехи метлеб авай кьетӀенвилерикай адан квазинейтралвал я, имни акӀ лагьай чӀал я хьи, ам туькӀуьрзавай заряд квай нулдикай виниз ва агъуз тир кӀусарин къенен кьадардин къалинвилер саки чеб-чпиз барабар жезва. Плазмадиз гагь-гагь веществодин кьудлагьай (газдикай, жимивидикай кӀевидикай къулухъ) агрегат гьални лугьуда.
Плазмадин формаяр
дуьзар хъувунАлай чӀаван чирвилериз килигна, каинатдин веществодин виридалайни гзаф паюнин фазадин гьал (массадиз килигна саки 99,9 %) плазма я[1]/
Плазмадин виридалайни жуьрединбур формаяр | ||
|
|
|
Плазмадин базадин характеристикаяр
дуьзар хъувунВири чӀехивилер Гауссдин СГС текра ганвайди я, амма ифин (температура) — eV ва ионрин масса — протондин массадин текда ганвайди я ; Z — заряддин число; k — Больцмандин константа; К — лепедин яргъивал; γ — адиабатик индекс; ln Λ — Кулондин логарифм.
Геренвилер (частоты)
дуьзар хъувун- Электрондин Лармордин геренвал, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулувиле электрондин элкъвей цӀарцӀин юзундин пӀипӀдин геренвал:
- Иондин Лармордин геренвал, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулувиле иондин элкъвей цӀарцӀин юзундин пӀипӀдин геренвал:
- плазмадин геренвал (плазмадин галтад хьунарин (колебания) геренвал):
- иондин плазмадин геренвал:
- электронрин галукьунрин геренвал:
- ионрин галукьунрин геренвал
Яргъивилер
дуьзар хъувун- Электрондин лепедин Де-Бройлдин яргъивал волны, квантдин механикада электрондин лепедин яргъивал:
- классик дуьшуьшда мукьва хьунин минимал яргъавал, квантдинни-механик эффектар гьисабдиз къачун тавуна, кӀусарин ифиндив кьадай сифте кьилин зарбвилел, сад-садахъ галукьунин нетижада кьве заряд квай кӀус мукьва хьун мумкинвал гудай минимал яргъавал:
- электрондин гиромагнитдин радиус, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулавиле электрондин элкъвей цӀарцӀин юзунин радиус:
- иондин гиромагнитдин радиус , магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулавиле иондин элкъвей цӀарцӀин юзунин радиус:
- плазмадин скин-къатунин кьадар , электромагнитдин чуьллерин плазмадин къенез гьатунин мумкинвал гудай яргъавал:
- Дебайдин радиус (Дебайдин яргъивал), электронрин цӀийи кьилелай пай хъувунин кьумекдалди электрик чуьллер экранироват жедай яргъавал :
Зарбвилер (скорости)
дуьзар хъувун- электрондин чимивилин зарбвал , Максвеллдин пай хъувунин электронрин зарбвилиз къимет гудай формула. Юкьван зарбвал, виридалайни мумкинвал авай тир зарбвал ва юкьванквадратик зарбвал а формуладикай анжах текдин дережадин множителдихъ тавафат жезва:
- иондин чимивилин зарбвал, Максвеллдин пай хъувунин ионрин зарбвилиз къимет гудай формула:
- иондин ванцин зарбвал, яргъивилихъди авай иондинни-ванерин лепейрин зарбвал:
- Альфвендин зарбвал, Альфвендин лепейрин зарбвал:
Кьадаравачир чӀехивилер
дуьзар хъувун- электрондинни протондин массайрин гекъигундикай квадратдин пун:
- Дебайдин сферада кӀусарин число:
- Альфвендин зарбвилин эквуьн зарбвилиз гекъигун
- Электрондин плазмадинни лармордин геренвилерин гекъигун
- Иондин плазмадинни лармордин геренвилерин гекъигун
- Чимивилиндинни магнитдин энергийрин гекъигун
- магнитдин энергиядин иондин секинвилин энергиядиз гекъигун
Масабдур
дуьзар хъувун- Диффузиядин Бомдин коэффициент
- Спитцердин гьяркьуьвилихъди авай аксивал
КьетӀенвал | Ччилин плазмаяр | Космосдин плазмаяр |
---|---|---|
Size метраяр |
10−6 m (лаборатояридин плазма) — 102 m (цӀайлапан) (~8 ЧӀД) |
10−6 m (космик гимидин хъуьруьш) — 1025 m (галактикайринарадин цифеди кьунвайвал) (~31 ЧӀД) |
Уьмуьр секундар |
10−12 с (лазерди арадиз гъанвай плазма) — 107 с (флюорецентдин эквер) (~19 ЧӀД) |
101 с (ракъинин ялавар) — 1017 с (галактикайринарадин плазма) (~16 ЧӀД) |
Къалинвал кубдин метрдин кӀусар |
107 м−3 — 1032 м−3 (инерцион кьунвай плазма) |
1 м−3 (галактикайринарадин арачи) — 1030 м−3 (гъетрен хвех) |
Ифин Келвиндин дережаяр |
~0 K (кристаллдин нейтралтушир плазма[7]) — 108 K (магнитдин синтездин плазма) |
102 K (поляр нур гун) — 107 K (ракъинин хвех) |
Матнитдин чуьллер Теслаяр |
10−4 T (лабораториядин плазма) — 103 T (импулсдин къуватдин плазаa) |
10−12 T (галактикайринарадин арачи) — 1011 T (нейтрон хьтин гъетер) |
Алай чӀаван къекъуьна чирунар
дуьзар хъувун- Плазмадин теория
- Плазмадин мягькемвилин проблема
- Плазмадин лепейрихъни кӀунчӀрихъ сада-садахъ галаз алакъалу яз кар авун
- диффузия, тухун ва плазмада жезвай маса кинетик вакъиаяр
- Адиабатик инвариантар
- Дебайдин къатар
- Кулондин галукьунар
- разрядрн жуьреяр
- магнитогидродинамика
- ТӀебиатда плазма
- Ччилин ионосфера
- Комосда плазма, мисал яз Ччилин плазмосфера (магнитосферадн къенен пад)
- Плазмадин чешмеяр
- Плазмадин диагностика
- Томсондин чукӀурун
- Ленгмюрдин зондар
- Спектроскопия
- Интерферометрия
- Ионосфер ифирун
- Плазма кардик кутун
- МГД генератор
- магнетрон
- плазмадин антенна
- Спектроскопик методра пробайрин атомизация ва ионизация патал плазма
- Термохвехуьнин синтез
- Магнитдин желейра кьуна акъвазрун — токамак, стелларатор, элкъвена хкведай пинч, пробкотрон
- Инерцион термохвухуьнин синтез
- Заряд квай кӀусарин ийгинвал кутадайбур
- Индустриядин плазмаяр
Эдебият
дуьзар хъувун- Франк-Каменецкий Д. А. Лекции по физике плазмы. — М.: Атомиздат, 1968. — 285 с. — 21 500 экз.
- Арцимович Л. А., Сагдеев Р. З. Физика плазмы для физиков. — М.: Атомиздат, 1979. — 320 с.
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ Владимир Жданов Плазма в космосе. Кругосвет. Архивация 22 август 2011. Ахтармишун 21 февраль 2009.
- ↑ IPPEX Glossary of Fusion Terms. Архивация 8 март 2008.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 5 март 2009.
- ↑ «Plasma and Flames — The Burning Question», from the Coalition for Plasma Science, retrieved 8 November 2012
- ↑ A. von Engel and J.R. Cozens, «Flame Plasma» in Advances in electronics and electron physics, by L. L. Marton, Academic Press, 1976, ISBN 0120145200, 9780120145201, pp. 99
- ↑ Peratt, A. L. (1996). «Advances in Numerical Modeling of Astrophysical and Space Plasmas». Astrophysics and Space Science 242 (1–2): 93–163. DOI:10.1007/BF00645112..
- ↑ See Flashes in the Sky: Earth’s Gamma-Ray Bursts Triggered by Lightning
- ↑ килиг The Nonneutral Plasma Group Архивация 18 июль 2017 йисан. at the University of California, San Diego
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Плазмадин физикадин кафедра авай лекцияр (урус). Новосибирскдин гьукуматдин университет (2013). Ахтармишун 2 июль 2020.
- Б. А. Трубников Плазма (урус). Физикадин энциклопедия (1992). Ахтармишун 2 июль 2020.
- Физики создали плазменную антенну (урус). Lenta.ru (13 ноябрь 2007). Ахтармишун 2 июль 2020.
- Киножурнал «Хочу всё знать» — №49 YouTube-да