Санкт-Петербург
Шегьер Санкт-Петербург | ||||||||
|
||||||||
Координатар: | 59°56′07″ к. гь. 30°18′41″ р-э. я.HGЯO | |||||||
Регион: | Санкт-Петербург, федерал метлебдин шегьер | |||||||
Губернатор: | Георгий Сергеевич Полтавченко | |||||||
Бине эцигай тарих: | 1703 йис | |||||||
Виликан тӀварар: | 1914 йисал кьван — Санкт-Петербург 1924 йисал кьван — Петроград | |||||||
Майдан: | 1439 км² | |||||||
ЯШЧ кьакьанвал: | 3 м | |||||||
Гьава: | юкьван гьалдин | |||||||
Агьали: | ↘5 384 342[2] кас. (2021) | |||||||
Къалинвал: | 3384 кас./км² | |||||||
Агломерация: | 5,4 млн | |||||||
Халкьар: | урусар — 92,5 % украйинар — 1,5 % белорусар — 0,9 % татарар — 0,7 % чувудар — 0,6 % уьзбекар — 0,5 % эрменияр — 0,5 %[3] | |||||||
Сятдин чӀул: | +4 | |||||||
Телефондин код: | +7 812 | |||||||
Почтунин индекс: | 190000-199406 | |||||||
Автомобил код: | 78, 98, 178 | |||||||
Код ОКАТО: | 40 | |||||||
Сайт: | gov.spb.ru | |||||||
Commons: | Saint Petersburg |
Санкт-Петербу́рг (1914 йисан 18 [31] августдилай 1924 йисан 26 январдал кьван — Петроград, 1924 йисан 26 январдилай 1992 йисан 16 майдал кьван (авайвал лагьайтӀа — 1991 йисан 6 сентябрдал кьван) — Ленинград) — Урусатдин Федерациядин федерал метлеб авай шегьер, Кефердинни рагъакӀидайпатан федерал округдин ва Ленинград вилаятдин административ юкь я. Адан бине Петр I ЧӀехида 1703-лагьай йисан 16 (27)-лагьай тӀулдиз кутунва. 1712-1918-лагьай йисаррин арада — Урусатдин гьукуматдин кьилин шегьер тир[4].
Шегьер Урусатдин Федерациядин кефердинни рагъакӀидай пата, Фин заливдин къерехдал ва Нева вацӀун сивел мукь (чка) кьунвайди я. Санкт-Петербургда Урусатдин Федерациядин Конституциядин Суд, Урусатдин Федерациядин Президентдихъ галай Гералдикадин шура, Ленинград вилаятдин властдин органар[4], АтГьКӀ-дин гьукуматрин Парламентрин арада авай ассамблея авайди я. ГьакӀни шегьерда Гьуьлуьн дяведин флотдин ва Урусатдин Яракьламишнавай къуватрин РагъакӀидайпатан дяведин округдин кьилин командование авайди я[5].
Шегьер пуд инкъилабдин юкь тир: 1905-1907-лагьай йисаррин, 1917-лагьай йисан Февралдин буржуазиядинни демократиядин инкъилабдин ва 1917-лагьай йисан БаскӀумдин социализмдин инкъилабдин[6].
1941-1945-лагьай йисаррин ЧӀехи Ватандин дяведин чӀавуз шегьер 900 кьван йикъан къене блокадада авай тир, адан нетижада 1 500 000 кьван кас гишинвилин гъиляй кьена. Санкт-Петербург — игит тир шегьер я. Адан ибаратдик пуд Аскервилин Баркаллувилин шегьер квайди я: Кронштадт, Колпино, Ломоносов.
Агьалияр — 5 191 690 кас я (2015). Миллион касдилай виниз халкь авай — Санкт Петербург шегьер кефер патахъди виридалайни яргъал ала. Европада тамамдаказ мукь (чка) кьунвай шегьеррикай агьалийрин кьадардал гьалтайла Санкт-Петербург пудлагьайди я, гьакӀни ам агьалийрин сан-гьисабдихъай виридалайни чӀехи меркез тушир шегьер я[7]. Пара йисан Санкт-Петербург вилик ракъурунин стратегиядин инновациядин сценарийдив кьурвал, 2030-лагьай йисал кьван Санкт-Петербургдин агьалийрин сан-гьисаб 5,9 млн кас хьана кӀанзавайди я[8]. Шегьер — Санкт-Петербургдин шегьердин агломерациядин юкь я.
Шегьердин майдан — 1439 км2[9], 2012-лагьай йисан 1-лагьай чиледиз Москва гьяркьуь хьайидайлай кьулухъ чилин кьадардал гьалтайла Санкт-Петербург уьлкведа кьведлагьайди я. ГьакӀни Севастополь шегьер Урусатдин Федерациядихъ гилигдалди майдандал гьалтайла ам Урусатдин Федерациядин виридалайни гъвечӀи субъект тир.
Санкт-Петербург — Урусатдин лап чӀехи метлеб авай экономикадин, илимдинни медениятдин юкь, чӀехи улакьдин тӀвал я. Санкт-Петербургдин тарихдин юкь ва адахъ галкӀанвай памятникрин комплексар ЮНЕСКО-дин виридуьньядин инсаниятдин ирсинин сиягьдик ква[10], им уьлкведин виридалайни зурба туризмдин юкьваррикай сад тирди. Виридалайни чӀехи метлеб квай медениятдинни туризмдин объектар ибур я: Эрмитаж, Кунсткамера, Мариинский театр, Урусатдин миллетдин библиотека, Урус музей, Петропавловскдин къала, Пак Исаакан собор[11], Невский проспект. Медениятдин ирсинин объектар хуьнин рекьяй, месэла, Санкт-Петербургдин тарихдин юкь хуьнин ва вилик ракъурунин программа кьабулнава[12].
Агьалияр
дуьзар хъувунАгьалийрин кьадар — 5 191 690 кас я (2015). Санкт-Петербург — агьалийрин сан-гьисабдал гьалтайла Урусатдин кьведлагьай ва Европадин кьудлагьай шегьер, гьакӀни агьалийрин кьадардал гьалтайла гьукаматдин меркерз тушир шегьеррикай кьведлагьайди я (Истанбулдилай кьулухъ), Санкт-Петербургдин шегьердин агломерациядин юкь я. Миллион касдилай виниз халкь авай — Санкт Петербург шегьер кефер патахъди виридалайни яргъал ала.
1990-лагьай йисуз шегьердин агьалийрин сан-гьисаб 5 млн касдилай виниз тир, амма 1990-лагьай йисаррин сифте кьилелай гатӀумна 2007-лагьай йисал кьван кӀеви депопуляция малум тир. 2007-лагьай йисуз агьалийрин сан-гьисаб анжах 4 571 184 кас тир. 2008-лагьай йисалай инихъ агьалийрин кьадар виниз хьуникай малум жезва, асул гьисабдалди, миграциядин виниз хьун тӀебии тӀимил хьунилай артухдин гъиляй. Адан нетижада 2002-2010-лагьай йисаррин арада агьалийрин кьадар виниз хьун 4%-далай пара хьана (4661,2 агъзурдалай 4879,6 агъзурдал кьван). УФ Урусстатдин малуматралди 2010-лагьай йисуз аялар хунин кьадар къалурдай лишан са агъзурдал 12,0; кьиникьрин кьадар — са агъзурдал 14,2 гьалтзавай тир. 2010-лагьай йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, агьалийрин кьадар 4 879 566 кас тир, абурукай итимар — 45,6 %, папар — 54,4 % (яни 1000 итимдал 1194 паб гьалтзавайди я). 2012-лагьай йисан 22-лагьай марадиз Санкт-Петербург шегьердин агьалийрин кьадар мад 5 миллиондилай виниз хьана.
Шегьердин районрикай агьалийрин кьадардал гьалтайла виридалайни чӀехиди — Приморский район я (507,2 агъзур кас)[13]. 2007-лагьай йисуз петербургвийрин уьмуьрдин вил алай яргъивал итимриз 64 йис ва папариз 75 йис тир (и къалурзавай лишанар 2006-лагьай йисан къалурзавай лишанрилай са йисал чӀехи я). 2008-лагьай йисан гьалдиз килигна, шегьерда 1 млн 100 агъзур кас яни вири агьалийрикай 24,06 % пенсионерар тир (абурукай 55 % — инвалидар). Гьа чӀавуз шегьерда 80-90 йиса авай 139 агъзур кас яшамишзавай тир, гьакӀни 90-далай виниз йиса авай 13,4 агъзур кас ва 100-лай виниз йиса авай 188 кас яшамишзавай тир[14].
2010-лагьай йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, Санкт-Петербургда 200 миллетдинни халкьдин векилар яшамишзавайди я: урусар 3 миллион 909 агъзур кас (чпин миллет къулурнавай вири агьалийрикай 92,5 %); украйинар — 64 агъзур кас (1,52 %); татарар — 31 агъзур кас (0,73 %); чувудар — 24 агъзур кас (0,57 %); уьзбекар — 20,3 агъзур кас (0,48 %); эрменияр — 20 агъзур кас (0,47 %); азербайжанар — 17,7 агъзур кас (0,36 %); таджикар — 12,1 агъзур кас (0,29 %); гуржияр — 8,3 агъзур кас (0,2 %); молдаванар — 7,2 агъзур кас (0,17 %); къазакьар — 3,4 агъзур кас (0,08 %); финнар — 2,6 агъзур кас (0,06 %).
15 йис хьанвай шегьердин агьалийрикай 31,7%-диз вини дережадин акьалтӀнвай я акьалтӀнвачир кӀелунар ава, 26,7%-диз — юкьван пешекарвилин кӀелунар ава, 13,8%-диз — юкьван виридан кӀелунар ава, 2287 кас (0,06 %) — кӀел-кхьин тийижирди я[15]. 2011-лагьай йисан фундукӀ вацран эхирдин гьалдиз килигна, малум хьанвай кӀвалах авачирвилин дережада экономикадиз талукь тир крар ийидай агьалийрикай 1,9 % тир. 2011-лагьай йисан фундукӀ вацраз юкьван гьалдин вичел къуларнавай мажиб 41653 рубл тир (яни 2010-лагьай йисан фундукӀ вацран дережадив гекъигайла 115,4%-дал виниз авурди)[16]. 2013-лагьай йисан I-лагьай кварталдин гьалдиз килигна, гьар са инсандин кьилиз гьисабна яшамиш патал герек тир минимумдин чӀехивал 6774,6 рубл тир (ам 2013-лагьай йисан кьамуг вацран 18-лагьай йикъан Санкт-Петербургдин Гьакиматдин къарардалди тестикьарна)[17].
Агьалийрин кьадар | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1764[18] | 1765[19] | 1780[19] | 1789[19] | 1800[18] | 1811[19] | 1817[19] | 1825[19] | 1833[19] | 1837[19] | 1840[19] | 1850[18] |
149 700 | ↗150 300 | ↗174 800 | ↗217 900 | ↗220 200 | ↗335 600 | ↗363 900 | ↗424 700 | ↗442 900 | ↗468 800 | ↗470 200 | ↗487 300 |
1852[19] | 1863[19] | 1870[19] | 1882[19] | 1891[19] | 1897[20] | 1900[18] | 1901[19] | 1910[19] | 1914[19] | 1915[18] | 1916[18] |
↗532 200 | ↗539 500 | ↗668 000 | ↗928 000 | ↗1 033 600 | ↗1 264 920 | ↗1 418 000 | ↗1 439 600 | ↗1 905 600 | ↗2 118 500 | ↗2 314 500 | ↗2 415 700 |
1917[18] | 1918[18] | 1919[18] | 1920[18] | 1921[18] | 1922[18] | 1923[18] | 1924[18] | 1925[18] | 1926[21] | 1928[22] | 1930[18] |
↘2 300 000 | ↘1 469 000 | ↘900 000 | ↘740 000 | ↗830 000 | ↗960 000 | ↗1 093 000 | ↗1 221 000 | ↗1 379 000 | ↗1 590 770 | ↗1 688 300 | ↗2 009 500 |
1931[23] | 1935[18] | 1939[24] | 1940[18] | 1941[18] | 1942[18] | 1943[18] | 1944[18] | 1945[18] | 1946[18] | 1947[18] | 1948[18] |
↗2 236 515 | ↗2 715 700 | ↗3 191 304 | ↘2 920 000 | ↗2 992 000 | ↘2 432 000 | ↘622 000 | ↘546 000 | ↗927 000 | ↗1 541 000 | ↗1 920 000 | ↗1 998 000 |
1949[18] | 1950[18] | 1955[18] | 1956[25] | 1959[26] | 1960[18] | 1962[19] | 1965[18] | 1967[19] | 1970[27] | 1973[19] | 1975[28] |
↗2 218 000 | ↗2 258 000 | ↗2 797 000 | ↗2 814 000 | ↗3 321 196 | ↗3 432 000 | ↘3 036 000 | ↗3 777 200 | ↘3 296 000 | ↗3 949 501 | ↘3 679 000 | ↗4 418 000 |
1976[19] | 1979[29] | 1980[18] | 1981[18] | 1982[18] | 1983[18] | 1984[18] | 1985[18] | 1986[18] | 1987[18] | 1988[18] | 1989[30] |
↘3 915 000 | ↗4 588 183 | ↗4 635 200 | ↗4 669 400 | ↗4 711 200 | ↗4 762 100 | ↗4 806 400 | ↗4 844 200 | ↗4 882 200 | ↗4 931 200 | ↗4 986 900 | ↗5 023 506 |
1990[31] | 1991[31] | 1992[31] | 1993[31] | 1994[31] | 1995[31] | 1996[31] | 1997[31] | 1998[31] | 1999[31] | 2000[31] | 2001[31] |
↘5 002 444 | ↗5 007 469 | ↘4 986 405 | ↘4 942 891 | ↘4 881 563 | ↘4 845 407 | ↘4 820 213 | ↘4 806 641 | ↘4 783 982 | ↘4 770 897 | ↘4 741 923 | ↘4 714 844 |
2002[32] | 2003[31] | 2004[31] | 2005[31] | 2006[31] | 2007[31] | 2008[31] | 2009[31] | 2010[33] | 2011[31] | 2012[34] | 2013[35] |
↘4 661 219 | ↘4 656 474 | ↘4 624 083 | ↘4 600 000 | ↘4 580 620 | ↘4 571 184 | ↘4 568 047 | ↗4 581 854 | ↗4 879 566 | ↗4 899 344 | ↗4 953 219 | ↗5 028 000 |
2014[36] | 2015[37] | 2016[38] | 2017[39] | 2018[40] | 2019[41] | 2020[42] | 2021[2] | ||||
↗5 131 942 | ↗5 191 690 | ↗5 225 690 | ↗5 281 579 | ↗5 351 935 | ↗5 383 890 | ↗5 398 064 | ↘5 384 342 |
ТӀебиатни география
дуьзар хъувунАлай мукь
дуьзар хъувунСанкт-Петербургди Урусатдин Федерациядин кефердинни рагъакӀидай пата, Невадин агъачилин сергьятрин къене мукь (чка) кьунвайди я. Юкь авай мукьдин координатар: 59°57′ к. гь. 30°19′ р-э. я.HGЯO. Нева вацӀун сивик ккӀанвай Фин заливдин Невадин къерех ва Невадин делтадин пара кьадардин островар кьуна, шегьер кефердинни рагъакӀидай патай кьиблединни рагъэкъечӀдай патаз 90 километрдал яргъи хьанва. Гьуьлуьн дережадилай виниз шегьердин кьакьанвал ихьтинди я: юкьван пад — 1-5 м, кефердин пад — 5-30 м, кьибле ва кьиблединни рагъакӀидай пад — 5-22 м я. Шегьердин сергьятрин къене авай виридалайни кьакьан мукь — Красное Село шегьердин арада авай Дудергофдин кьакьанвилер, абурун максимум тир кьакьанвал — 176 метр я[43]. Шегьердин территорияда кьакьанвилерни деринвилер гьисабдай системадин гургутӀ тир лишан ава, ада са шумуд гьукуматдин нивелирдин чилериз сифте кьилин мукь яз къуллугъ ийизавайди я[44]. Санкт-Петербургдин сятинин чӀул — UTC+3 (Москвадин чӀав).
Набататар
дуьзар хъувунСанкт-Петербургдинни агъашегьеррин къацу акӀурри цин чинихъ галаз шегьердин вири чилерикай 40 % кьунвайди я (2002-лагьай йисан малуматралди). 2001-лагьай йисуз са шегьердин агьалидал акӀуррин 65 м² гьалтзавай тир. Къацу акӀуррин виридан кьадар 31 агъзурдалай виниз га я, гьа гьисабдик 68 парк, 166 урук, 730 сквер, 232 булвар, 750 къацарив туькӀуьрнавай куьче квайди я[45]. Шегьердин паркри гьар жуьредин ландшафтдин шартӀарин къене мукь кьунвайди я: Фин заливдин къерехдин агъадани вине авай террасайрал (Стрелнадин, Петергофдинни Ломоносовдин паркар), гьуьлуьн кьулувилел (Пушкин шегьердин паркар), камрин кӀунтӀарал (Шуваловрин парк, Осинадин тамун кӀапӀал). Асул гьисабдалди паркар гилалди чпин жинсинин ибарат хвенвай тӀебии тир тамаррикай ибарат я (Сосновка, Удельный парк). Дяведилай гуьгъуьнин йисарра кутур паркрикай чӀехи пай саки таран набататар авачир территорийриз чара авунвайди я (Гъалибвилин Москвадин парк, Гъалибвилин гьуьлуьн къерехда авай парк)[46]. Шегьердин къерехда авай мукьарра алай чӀавалди кьибледин тайгадин агъазонадикай амукьнавай тамун битавар амазма: Юнтоловкадин тамун дача, Ржевдин тамун парк, Ухта вацӀун къерех ва Таллиндин шоссе тирвал, Нева вацӀун ва Москвадиз физвай ракьун рекьин арада авай тамун бицӀи островар[47].
Пушкин шегьерда авай Екатеринадин парк | Къазандин собор | Нева вацӀал алай чӀехи Обуховдин (вантрин) муьгъ | Гъалибвилин Москвадин парк |
Санкт-Петербургда 7 кьетӀендаказ хуьзвай тӀебиатдин территория ава: 3 гьукуматдин тӀебиатдин заказник («Юнтоловкадин», «Гладишевкадин», «Нева губадин кефердин къерех») ва 4 тӀебиатдин памятник («Дудергофдин кьакьанвилер», «Комароводин къерех», «Стрелнадин къерех», «Сергиевка парк»). Санкт-Петербург вилик ракъурунин кьилин пландалди шегьерда 5 цӀийи заказник ва кьве цӀийи тӀебиатдин памятник туькӀуьрдайди я[48].
Административ къурулуш
дуьзар хъувунСанкт-Петербург 18 райондиз чара жезва:
Районрин сергьятрин къене 111 шегьердин къененепатан муниципал образованиеди чка кьунва, гьа гьисабдик 81 муниципал округ (садбуруз тӀварар гана, муькуьбуруз — тӀварарин чкадал нумраяр лагьана), 9 шегьер (Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк) ва 21 поселка кваз[49].
Маарифни илим
дуьзар хъувун2012-лагьай йисуз мектебдилай вилик маарифдин система 1054 аялрин «урукдайни» яслидай ибарат тир. Тек-тек тир кьилдин идараяр квачиз, саки вири абур муниципалитетдин балансдал алайди я. Шегьерда 690 виридан чирвал гудай идара (абурукай 609 мектеб, гьа гьисабдик 135 тарсар дериндай чирдай, 72 гимназия, 45 лицей, 21 нянин мектеб, 40 коррекция ийидай мектеб, 8 интернат тир мектеб, 19 пешекарвилин мектеб), 58 аялриз алава чирвал гудай идара, 48 сифтединни юкьван дережадин пешекарвилин идара. Абурун арада А.Я. Вагановадин тӀварунихъ галай Урус балетдин академия, М.П. Мусоргскийдин тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин музыкадин колледж чара жезва, дяведай идарайрин арада — Санкт-Петербургдин суворовдин дяведин училище, Нахимовдин гьуьлуьн дяведин училище, ЧӀехи Петрдин космосдин дяведин кадетрин корпус, Гьуьлуьн кадетрин корпус ва мсб машгьур язва[11].
Шегьерда 56 гьукуматдинни 45 кьилдин вини дережадин кӀелдай идарадин бине кьунвайди я[16]. Гьа гьисабдик квай тӀвар-ван авай идараяр ибур я: Санкт-Петербургдин гьукуматдин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин архитектурадинни эцигунин университет, Академик И.П. Павлован тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин гьукаматдин медицинадин университет, Император Александр I-дан Петербургдин гьукуматдин алакъадин рекьерин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин гьуьлуьн техникадин университет, Профессор М. А. Бонч-Бруевичан тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин гьукуматдин телекоммуникацийрин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин политехникадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин технологиядин институт (техникадин университет), Санкт-Петербургдин гьукуматдин электротехникадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин экономикадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин суван институт, Санкт-Петербургдин миллетдин информациядин технологияр, механикани оптика ахтармишдай университет, А.И. Герценан тӀварунихъ галай Урусатдин гьукуматдин педагогикадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин тамун техникадин университет ва мсб[11].
Шегьерда са шумуд дяведай кӀелдай идарайри кӀвалахзава: А.Ф. Можайскийдин тӀварунихъ галай космосдин дяведин академия, С.М. Кирован тӀварунихъ галай дявединни медицинадин академия, Михаилан артиллериядин дяведин академия, Санкт-Петербургдин гьуьлуьн дяведин институт, Инженердинни техникадин дяведин университет, Санкт-Петербургдин вини дережадин радиоэлектроникадин дяведин училище ва мсб.
Санкт-Петербург — Урусатдин виридалайни ири маарифдинни илимдин юкьваррикай сад я. Ина вири уьлкведин илимдин потенциалдикай 10 % ава: им 350-далай виниз илимдин тешкилат (гьа гьисабдик УФ-дин Илимдин академиядинни маса гьукуматдин академийрин 70 тешкилат ква), гьа тешкилатра 170 агъзур илимдин кӀвалаххъанди кӀвалахзава, гьабрук 9 агъзур илимдин духтур ва 26 агъзур илимдин кандидат квайди я.
Илимдинни маарифдин хиле кӀвалах ийизвай инсанрин кьадардал гьалтайла Санкт-Петербургди Урусатдин Федерацияда кьведлагьай мукь кьазва (шегьердин виридан агьалийрин сан-гьисабдив гекъигайла). Шегьерда 60-далай виниз академиядин институтни маса илимдинни ахтармишдай идара, пара илимдинни ахтармишдай институтар сад ийизвай Урусатдин илимдин академиядин Санкт-Петербургдин илимдин юкьва мукь кьунвайди я[11]. Шегьердин кьибледин къерехда «Урусатдин илимдин академиядин Кьилин (Пулководин) астрономиядин обсерваторияди» мукь кьунвайди я.
Дин
дуьзар хъувунСанкт-Петербургда 268 конфессия ва диндин садхьун ава: Урус Православиедин Клисадан — 131 садхьун, ЦӀуруправославиедин клисадин, Эрмени Апостолик клисадин — 2 жемят, Католик клиса — 7 жемят, Инжилдинни Луьтеран клиса — 19 садхьун, мусурманрин — 3 садхьун, буддизмдин — 5 садхьун, чувудрин — 9 садхьун, баптистрин — 13 садхьун, Иридлагьай йикъан адвентистрин клиса — 6 жемят, ЯхцӀурни цӀудлагьай йикъан клиса — 23 садхьун, 1 багьайийрин 1 жемят ва мсб.
Диндин садхьунрин идарадикни ихтиярда 229 ибадатдин дарамат ава. Гьа гьисабдик федерал метлеб авай объектар ква: Пак Исаакдин клиса, Къазандин клиса, Пак Сампсондин клиса, Смолний клиса, Петрдинни Павелдин клиса, Пак Николайдин гьуьлуьн клиса, Владимирский клиса, Софиядин клиса, Пак Пудан клиса, Феодоровский клиса, Ивидаллай Хуьдайдан клиса, Александр Невскийдин лаврада авай Пак Пудан клиса, православиедин монастирар (Александр Невскийдин лавра, Иоандин папан клиса, Пак Чан хтунин клиса, Гьуьлуьн къерехда авай Пак Сергиян клиса), Пак Екатеринадин эрмени апостолдин клиса, Пак Екатеринадин базилика, Пак Антониян католик клиса, Пак Петрдинни Павелдин луьтеран клиса, Голландиядин реформатрин клиса, Санкт-Петербургдин шегьердин жуьмя мискӀин, ЧӀехи Хорал синагога, Буддистрин дацан ва мсб.
Шегьерда Урус православиедин клисадик акатзавай Санкт-Петербургдин ибадатдин академияди ва Санкт-Петербургдин ибадатдин семинарияди кӀвалахзава; гьакӀни «Мария — Апостолрин хнубпачагь» тӀвар алай Католикрин вини дережадин ибадатдин семинарияди кӀвалахзава. Шегьерда пак тир Александр Невскийдин, Кронштадтви Иоаннан, Петербургви Ксениядин «амукьаяр» ава.
[50].
Александр Невскийдин лаврадин Пак Пудан клиса |
Шегьердин жуьмя мискӀин | ЧӀехи хорал синагога | «Дацан Гунзэчойнэй» буддистрин клиса |
Физкултурани спорт
дуьзар хъувунСанкт-Петербургда я гьевескаррин, я пешекарвилин спорт лап вилик фенвайди я. Шегьерда 1500-далай виниз мукь авай 13 стадион, 1649 спортдин зал, 10 спортдин дворец, 17 тӀебии тушир мурк авай кӀевнавай объект, 118 бассейн, велотрек, 18 лижайрин база, 11 луьтквеяр гьалунин базани канал авайди я. Абурун арада «Петровский» стадион, «Юбилейный» спортдин дворец, МуркӀадин дворец, ХъуьтӀуьн дворец, «Петербургский» спортдинни концертрин дворец, «Сибур Арена», СКА сирнавун патал тир бассейн ава[11]. 2007 йисалай гатӀумна Крестовский островдин рагъакӀидай пата 69 агъзур кас гьакьардай цӀийи футболдин стадион эцигзавайди я[51]. П.Ф. Лесгафтдин тӀварунихъ галай Миллетдин гьукуматдин физикадин културадин, спортдинни сагъвилин университет спортдин медениятдин чӀехи метлеб авай юкь язва.
Шегьерда са шумуд тӀвар-ван авай пешекарвилин клубри мукь кьунвайди я:
Футбол: «Зенит» — Урусатдин чемпионатдин премьер-лигадин виридалайни къуватлу клубрикай сад тирди, 2007/08-лагьай сезонда УЕФА-дин кубок, 2008-лагьай йисуз УЕФА-дин Суперкубок къачуна; «Зенит-2» — Садлагьай дивизионда (ФМЛ), «Динамо» — кьведлагьай дивизионда (ПФЛ) экъечӀзава.
Хоккей: СКА — КХЛ-дин виридалайни къватлу клубрикай сад я, Гагарин Кубок къачурди (2014—2015).
Баскетбол: Зенит, Спартак — 2014-лагьай йисалай гатӀумна гьевескаррин акъажунра экъечӀзава; Динамо (2004—2006-лагьай йисарра авай тир).
Волейбол: «Автомобилист» — Урусатдин чемпионатдин Вини дережадин Б лигада экъечӀзава; «Ленинградка» — Урусатдин чемпионатдин Суперлигада экъечӀзава.
Мини-футбол: Суперлигада экъечӀзавай «Политех»; «Аврора» (папарин мини-футболдин клуб).
Гандбол: Университет Лесгафта-Нева — Урусатдин чемпионатдин суперлигадин виридалайни къуватлу кӀеретӀрикай сад я.
Векьедал къугъвадай хоккей: «Метрострой» (папарин хоккейдин клуб).
Баянар
дуьзар хъувун- ↑ St. Petersburg | Russia | Britannica.com
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2021 года и в среднем за 2020 год (урус). Ахтармишун 19 март 2021.
- ↑ Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения по субъектам Российской Федерации. Федеральная служба государственной статистики. Архивация 4 август 2012. Ахтармишун 23 июль 2012.
- ↑ 4,0 4,1 Устав Ленинградской области (урус). lenobl.ru. Ахтармишун 2 октябрь 2019.
- ↑ Западный военный округ. Министерство обороны Российской Федерации. Архивация 9 январь 2014. Ахтармишун 2 январь 2014.
- ↑ Собчак А. А. Город четырёх революций. // Собчак А. А. Из Ленинграда в Петербург: Путешествие во времени и пространстве. — СПб.: Контрфорс, 1999. — 216 с. Архивация 8 февраль 2017 йисан.
- ↑ Хеллберг-Хирн, Елена. Печать империи. Постсоветский Петербург / пер. с англ. Д. Д. Невельской. — СПб: Европейский дом, 2008. — С. 41. — 414 с. — ISBN 978-5-8015-0232-8.
- ↑ Что нужно сделать, чтобы летом на Невском не возникало ощущение тесноты Архивация 12 ноябрь 2014 йисан.
- ↑ Петербург в цифрах (урус). Санкт-Петербургдин Администрация (16 апрель 2015). Ахтармишун 2 октябрь 2019.
- ↑ Historic Centre of Saint Petersburg and Related Groups of Monuments (инг.). ЮНЕСКО. — Исторический центр Петербурга в списке Всемирного наследия ЮНЕСКО. Архивация 24 январь 2012. Ахтармишун 21 октябрь 2011.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 «Паспорт Санкт-Петербурга. 2019 год» (урус). Комитет по внешним связям Санкт-Петербурга (2019). Ахтармишун 16 май 2021.
- ↑ Власти Санкт-Петербурга ожидают в 2018 году около 8,5 млн туристов. ТАСС. Ахтармишун 20 декабрь 2018.
- ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Федеральная служба государственной статистики. Архивация 1 март 2012. Ахтармишун 29 февраль 2012.
- ↑ В Санкт-Петербурге на год выросла продолжительность жизни. regnum.ru. Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 17 сентябрь 2010.
- ↑ Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». Сайт «Всероссийская перепись населения 2002 года». Архивация 24 январь 2012. Ахтармишун 21 октябрь 2011.
- ↑ 16,0 16,1 Итоги социально-экономического развития санкт-петербурга за 2011 год. Архивация 19 ноябрь 2012. Ахтармишун 14 ноябрь 2012.
- ↑ Величина прожиточного минимума за I квартал 2013 года. Официальный портал Администрации Санкт-Петербурга. Архивация 21 июнь 2013. Ахтармишун 20 июнь 2013.
- ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 18,12 18,13 18,14 18,15 18,16 18,17 18,18 18,19 18,20 18,21 18,22 18,23 18,24 18,25 18,26 18,27 18,28 18,29 18,30 18,31 18,32 18,33 18,34 18,35 18,36 18,37 18,38 18,39 Санкт-Петербург. 1703-2003: Юбилейный статистический сборник. Архивация 25 сентябрь 2013. Ахтармишун 25 сентябрь 2013.
- ↑ 19,00 19,01 19,02 19,03 19,04 19,05 19,06 19,07 19,08 19,09 19,10 19,11 19,12 19,13 19,14 19,15 19,16 19,17 19,18 19,19 19,20 Народная энциклопедия «Мой город». Санкт-Петербург. Архивация 16 октябрь 2013. Ахтармишун 16 октябрь 2013.
- ↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Санкт-Петербургская губерния. Архивация 26 октябрь 2013. Ахтармишун 26 октябрь 2013.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928. Том 9. Таблица I. Населённые места. Наличное городское и сельское население. Архивация 7 февраль 2015. Ахтармишун 7 февраль 2015.
- ↑ Статистический справочник СССР за 1928 г.
- ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность наличного населения СССР по районам и городам. Архивация 16 ноябрь 2013. Ахтармишун 20 ноябрь 2013.
- ↑ Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956. Архивация 26 октябрь 2013. Ахтармишун 26 октябрь 2013.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР. Архивация 10 октябрь 2013. Ахтармишун 10 октябрь 2013.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям. Архивация 14 октябрь 2013. Ахтармишун 14 октябрь 2013.
- ↑ Российский статистический ежегодник, 1998 год
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краев, областей, районов, городских поселений, сел-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и ее территориальных единиц по полу. Архивация 23 август 2011.
- ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 31,14 31,15 31,16 31,17 31,18 31,19 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивация 3 февраль 2012.
- ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений (урус). Федеральная служба государственной статистики. Архивация 28 апрель 2013. Ахтармишун 18 декабрь 2013.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Архивация 31 май 2014. Ахтармишун 31 май 2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Архивация 16 ноябрь 2013. Ахтармишун 16 ноябрь 2013.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Архивация 2 август 2014. Ахтармишун 2 август 2014.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Архивация 6 август 2015. Ахтармишун 6 август 2015.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урус) (5 октябрь 2018). Архивация 8 май 2021. Ахтармишун 15 май 2021.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урус) (31 июль 2017). Архивация 31 июль 2017. Ахтармишун 31 июль 2017.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урус). Архивация 26 июль 2018. Ахтармишун 25 июль 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урус). Архивация 2 май 2021.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 31 июль 2019.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2020 года и в среднем за 2019 год (урус). Ахтармишун 13 март 2020.
- ↑ Даринский А. В. География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982. — С. 6–18.
- ↑ Кронштадтский футшток (урус). kronstadt.ru (2016 йис). Ахтармишун 11 октябрь 2016.
- ↑ Санкт-Петербург: Энциклопедия. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2006. — С. 296—297.
- ↑ Санкт-Петербург: Энциклопедия. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2006. — С. 643.
- ↑ Даринский А. В. География Ленинграда. — Л.: Лениздат, 1982. — С. 46—47.
- ↑ Под редакцией Д. А. Голубева, Н. Д. Сорокина. [1_.pdf Доклад об экологической ситуации в Санкт-Петербурге] // Официальный портал администрации СПб. — СПб: ООО «Сезам-принт», 2011.
- ↑ Санкт-Петербурга «О территориальном устройстве Санкт-Петербурга» (с изменениями на 13 июля 2011 года) О территориальном устройстве Санкт-Петербурга. gov.spb.ru. Ахтармишун 12 август 2011.
- ↑ Петербург в цифрах. Религия. Официальный портал Администрации Санкт-Петербурга. Архивация 24 январь 2012. Ахтармишун 21 октябрь 2011.
- ↑ Строительство футбольного стадиона на Крестовском острове. Проекты Петербурга. Архивация 24 январь 2012. Ахтармишун 21 октябрь 2011.
ЭлячӀунар
дуьзар хъувун- Официал шегьердин сайт (урус)
- Шегьер Санкт-Петербург (урус)