Къази Мугьаммад

Къази Мугьаммад (авар. Гъази МухӀаммад) (1795 йисуз Дагъустандин Гимры хуьре дидедиз хьанва — 1832 йисан 17 октябрьдиз Гимры хуьре рагьметдиз фенва) — Дагъустандинни Чечнядин садлагьай имам, алим, чӀехи диндар, Урусатдин Империядихъ галаз женгина къавкъаздин сувавийрин регьбер.

Къази Мугьаммад
Къази Мугьаммад бин Мегьамед бин Исмаил ал-Гимрави ад-Дагъистани
Дидедиз хьайи чӀав	1795
Дидедиз хьайи чка	Гимры, Дагъустан
Кьиникьин чӀав	17 октябрь 1832
Кьиникьин чка	Гимры, Дагъустан
Гьукумат	Авар ханвал
Пеше	имам
Буба	Мегьамед
Викигьамбарда авай шикилар

Сифте яз ам вичин хуьре имам хьанай, гуьгъуьнлай Дагъустандин сувун районра ислам диндин вязер ахъайиз ва инсанар шариатдиз эверзавай. Адан фикирри Чечнядини Дагъустандин агьалидин арада чӀехи гьуьрмет къазанмишнай ва абурук чӀехи таъсир квай. Адан мурад — вири мусурманрин халифат хьун тир.

1828 йисуз Къази Мегьамед Дагъустандинни Чечнядин имамвиле тайинарнай ва Урусатдин Империядиз «гъазават» (пак дяве) малумарнай.

1820 — 1830 йисарин къене Урусатдиз эсерлу кьулухъди румар гайи ва къати женгер тухвай Дагъустандин виридалайни викӀегь кьегьал рухвайрикай сад Къази Мегьамед хьанай.

Къази Мегьамед 1832 йисан 17 октябрьдиз Гимры хуьрел вигьин авур урус кьушунрин паталай яна кьинай. Барон Розенан кьушунар хуьруьз гьахьайла Къази Мегьамед вичиз виридалайри мукьва тир 15 женгинин юлдашрихъ галаз къаравулдин минарада кӀев хьанай, абурун арада жегьил Шамилни авай. Душманди элкъуьрна кьунвай минарадай женгиналди хкъечӀиз алахъай Мегьамед ва адахъ галайбур, кьадардиз пара тир душмандин кӀаник акатна дуьнья дегишарнай. Сагъдиз анжах кьве кас амукьнай, абурукай сад, гуьгъуьнлай вири Дагъустандинни Чечнядин имам хьайи Шамил тир.

Къази Мегьамедан мийит дуьздал акъудайла ам капӀ ийидай тегьерда къана кӀеви хьанвай, ада са гъилив вичин чуру кьунвай, муькуь гъиливни цавар къалурзавай.

Сифте яз ам Тарки хуьре (Магьачкъаладин мукьвал) кучуднай, амма 1843 йисуз Гьажи Кебед ал-Унцукулавидин кьушунри Тарки шамхалвал дяведалди къачурла кьулухъ, Къазидин мийит вичин хайи хуьруьз Гимрыдиз тухванай. Ана адан сурун винел гъвечӀи мавзолей туькӀуьрнай.

Къази Мегьамед диндин рекье

Сифте йисар

Къази Мегьамед 1795 йисуз Дагъустандин Авар округдин Койсубул наибвилин Гимры хуьре дидедиз хьанвай. Адан чӀехи буба Исмаил алим тир. Буба халкьдин арада гьуьрметар авай кас тучир. Мегьамедан цӀуд йис алатайла бубади ам Каранай хуьруьз кӀелиз ракъурнай, ана Мегьамеда араб чӀални хъсандиз чирнай. Ада вичин кӀелунар Аракан хуьре машгьур алим Сайид Эфендидин медресада куьтягьнай.

Таярин арадай Мегьамед гзаф диндал кӀеви, уьмуьрда сергьятар эцигай, хци акьул, кӀелунрал рикӀ алай, лас къилихрин ва кьилдинвал кӀандай инсан хьиз хкатзавай. Кьилди ацукьдайла Мегьамеда япариз мумадин кӀумп туна дерин фикирриз-хиялриз физвай. Имам Шамила Мегьамедакай гьатта садра икӀ лагьанай: «ам къван хьиз секин я».

Мегьамеда адетрин аксиниз тухвай сиясат

Яргъалди кӀелунрикай цӀийивилер ва дегишвилер тежедайди кьатӀанвай Мегьамеда фекьи ва диндар жез кьетӀъ авуна. ЦӀийи дережадал хкаж хьанвай Мегьамеда, вичиз хас тир фанатизмдалди ва къати гьевесдалди халкьдин арада Къуръандин къанунар тир — шариат чукӀуриз эгечӀнай. КӀеви къилихар ва нуфус авай Мегьамеда вичин дяведал рикӀ алай хуьруьнвийрин арада чӀехи гьуьрмет къазанмишнай. Вирида адаз Къази Мулла лугьуз хьанай, яни «гъалиб фекьи» ва дегишвилерин гелеваз физвай диндик квай акьалтзавай жегьил несилри Къазидин къаматда чпиз лайихлу регьбер жагъанвай.

Йикъарин са юкъуз Гимры хуьруьз элкъвенай Шамилдиз вичин дуст кас тир Мегьамед гзаф теспачвилик квай гьалара акуна. Дустунал са вацралай пара вил алаз хьайи Мегьамеда вичин кьилив атанвай Шамилаз гьасятда вичин гьейбатлу къастарикай хабар ганай.

Дагъустанда савад ва чирвилер йисалай-йисуз гзаф жезвайди, амма халкьдин арада адалат, иман ва хъсанвал тӀимил жезвайди ва гьакъикъатдин булахар баят хьайи рикӀерив агакь тавуна кьуразвайди кьатӀанай Къази Мегьамеда, гунагьрин ва авамвилин уьленрик акатай миллет баладикай хкудун паталди вичиз гьа булахар михьи хъийиз ният авуна. Мегьамедаз и кардиз гьазур хьайи Шамил рази авун патал гзаф вахт герек хьанач. Вични, а чӀавуз Дагъустандин кьилел атай къада-балаяр кьведани миллетдин иман зайиф хьунин себебдалди Аллагьди гайи жазадикай гьисабнай.

Сифте нубатда Мегьамед дегь чӀаварилай амай сувун адетрин аксиниз къарагънай. Ислам диндин шариатдин къанунрив кьун тийизвай ва сувахъанар сад авуниз манийвал ийизвай адетар адаз терг ийиз кӀанзавай.

Гьар жемиятдиз, гьар ханвилиз ва гагь гьар хуьруьз вичиз махсус адетар авай. Гзаф телефвилер гъай ивидин кьисасни гьа адетрикай сад тир. Шариатда итим кьинвай касдивай гъейри маса инсаривай ивидин кьисас къахчун къадагъа я. Идалайни гъейри, сусар чуьнуьхун, чилер патахъай ккӀунар, лукӀвал, зурдалди ва везифадивай менфят къачуна кесибрин мулкар къакъудунин гьалари Дагъустан гьахъсузвилин ва кафирвилин къуйдиз вегьезвай. Цардин гьукуматдин вилериз акваз-акваз феодалрин мулкара вагьшивал ва адалатсузвал вилик физвай: ханри чпиз хуш татай инсанар рагарай вегьезвай, тахсир квай лежберрин рушар балкӀанриз дегишзавай, инсанрин вилер акъудиз, япар атӀуз, ифей ракьар кутаз ва кьилелай ргай яд иличиз жазаяр гузвай. Ихьтин зулумар абуру гзаф вахтара чпиз муьтӀуьгъ тежезвай, администрациядин аксиниз къарагъзавай ва гьахъдин рекье женг чӀугвазвай инсанриз гузвай.

ГьакӀ ятӀани, шариатдилай чкадин адетар инсанрин акьулдиз мадни мукьва тир. Вучиз лагьайтӀа халис ислам динди инсанрин уьмуьрда гзаф сергьятар эцигзавай ва къайгъу авачир уьмуьр гьализ, дуьньядин няметрикай кефиз кӀандай кьван менфятар хкудиз вердиш хьайи инсанри и кар кьабулзавачир. Са вязер ахъаюнивди инсанар дуьз рекьиз хкиз тежедайди акур жегьилри кьетӀъи серенжемриз камар вегьенай. Хуьруьн эгьлийриз авай гьахъсузвилер субутун патал абуру Гимры хуьруьн фекьи синагъдай акъуднай. Са юкъуз хуьруьнвияр эхиримжи хабарар веревирд ийиз хуьруьн кимел кӀватӀ хьайила, Шамила фекьидиз лагьанай: «Куь яцра зи кал крчарив яна, яцран иеси хьиз куьне заз вуч гьакъи гана кӀанзава заз галукьай зарардин чкадал?». Фекьиди Шамилаз ихьтин жаваб гана: «Чи адетрив кьурвал, инсанди вичин фагьум авачир гьайвандиз жаваб гузвайди туш, гьавиляй завай са затӀни вилив хуьмир.». Гьа береда гуьжетдик Мегьамед экечӀна ва фекьидиз лагьана: «Гьуьрметлу фекьи тха, куьне гъил къачу, Шамил акахьна, ам куь яцра ваъ Шамилан яцра куь кал яна». Им ван хьайи фекьидик къалабулух акатна, ада кимел алайбуруз вич сифте ягъаламишайди субут ийиз эгечӀна ва адетдив кьурвал, Шамилакай эвез атана кӀанзавайди малумарнай. Кимел алайбуру фекьи хъуьруьнал акъуднай. И гьахъ-гьисабдикай хабар хьайи гимрывияр кьве рикӀин хьанай, вирида фикирзавай — кӀан хьайила вичин менфятдиз элкъуьриз жедай адетралди уьмуьр тухуз хъсан яни, тахьайтӀа виридаз сад хьиз кхьенвай исламдин къанунар тир — шариатдив. И гьуьжетдин бинедаллаз хуьре тӀимил амаз къаларни акъатзавай, амма вахтунда арадиз гьатай Мегьамеда, хуьруьз шариат атайтӀа ина гьихьтин гьахъ-адалат, бахтлувал, хуш авсият жедайди лагьана, вичин хуьруьнвийриз регьятдаказ вири гъавурда тванай ва халкьдин кӀватӀалда Гимры хуьруьз тадиз пак шариат гъунин къарар кьабулнай ва батӀул фекьини чӀуру адетар чпин жемиятдай терг авунай.

Гимры хуьре хьайи цӀийивилерикай хабар хайи къуншибурукни тади акатна, вирида чпин хуьрериз шариатдин къанунар кутуз тӀалабзавай. И кардихъ галаз алакъалу яз Мегьамеда «Дагъустандин агъсакьалрин муртадвилин гурлу субут» тӀвар алай трактат кхьенвай. Аваррин сувара революция гатӀумзавай.

Хуьрерай хуьрериз физвай Мегьамеда инсанар адетар терг авуна шариатдиз эверзавай. Ада шариатдалди вири инсанар сад садаз стхаяр хьиз ва азад жедайди лугьузвай. Шагьидрин гафаралди, Къази Мегьамедан несигьатри инсанрин рикӀера цӀай куькӀуьрзавай. Сувун Дагъустанда шариат, нарази фекьияр, кьве чин алай агъсакьалар ва нуфуз квадарзавай аристократар терг ийиз, цӀайлапан хьиз гегьенш жезвай. Къази Мулладик пара кьадарда муьридар агатнай. Адан вязери вири Аваристанда ванзавай. Жегьил фекьидин тӀвар вири Дагъустандиз акъатнай. Къази Мегьамедакай агьалидин вири мертебайра рахазвай. Са юкъуз Аслан-Хан Къазикъумухвиди Мегьамед вичин патав эвернай ва миллет рекьяй акъудзава лугьуз Къазидиз туьгьметар авунай: «Вун вуж кас я, квелди дамахзава, араб чӀалал рахазва лугьуз дамахзавани?» — «Зун алим я, за жуван савадлувилив дамахзава, бес вуна квелди дамахзава?» – жаваб гана Мегьамеда, — «Къе вун тахтунал ала, амма пака жегьеннемда хьун мумкин я». Хандиз халис мусурманди вуч амална кӀанзавайди ятӀа ва вич гьикӀ тухвана кӀандатӀа гъавурда твана Къази Муллади хандиз далу элкъуьрна кӀвачин-къапар алукӀиз эгечӀна. Мегьамедан викӀегь эдебсузвиляй мягьтел хьайи хандин хци гьарайна: «Зи бубадиз кцӀиз талугьудай хьтин гафар лагьана. Вун алим хьаначиртӀа за ви кьил атӀуз гудай». КӀваляй экъечӀзавай Мегьамеда къуьнелай жаваб вегьена: «Ун, атӀудай, Аллагьди ихтияр ганайтӀа».

Гьукуматди шариатдаррин цӀийи гьерекатдиз акьванни чӀехи метлеб ганачир. Амма и крарин зурба къуват тӀвар-ван авай алим Акаранви Сайида кьатӀанай. Ада Мегьамедаз чар кхьенай, а чарче алимди Мегьамедавай и хаталу кӀвалахар туна илимдиз хтун тӀалабнай. Жаваб яз Мегьамедани Шамила Сайидаз гъазаватдин дяведа чпиз дестек гуз теклифна, вучиз лагьайтӀа урусри Кьиблепатан Дагъустан муьтӀуьгъ авурдалай кьулухъ аваррин куьмекдиз къведай касни жедач, амма алимди ваъ лагьана. Араканвидиз ибур умуд авачир ва тӀем агакь тийир крар тирди чизвай. Гьа чӀавуз Къази Мегьамеда Сайидан пара кьадар шакӀуртриз чин къачуна ихьтин гафар лагьана: «Эй, куьн, чирвилерин гелеваз физвайбур! Квекай чӀехи алимар жедалди куь хуьрер руьхъдиз элкъуьн тавурай гьа! Сайидавай квез анжах адак вуч гватӀа гьам гуз жеда, амма ам кесиб я. ТахьайтӀа адаз царьди гузвай мажиб герек къведачир.».

Жамалдин

Намусдик хкӀурай Сайид Араканвиди вичин терефдарар кӀватӀна Къазидин аксиниз экъечӀнай. Амма геж тир. Шариатдин рекье авайбур Аракан хуьруьз атана муртадар чукурнай.

Къазикъумухдин катибвиле кӀвалахзавай тӀарикъатдин алим, чӀехи диндар тир — Жамалдиназ жегьил вязедардихъ галаз мукьвалай таниш жез кӀан хьана. Жалалдин жегьил диндар тир, адаз тӀарикъат чукӀурдай ихтияр Ярагъви Кьурали Мегьама цӀийиз ганай, гьавиляй ам кар алакьдай шакӀуртрихъ къекъвезвай ва Мегьамед мад садни хьиз кутугзавай кандидат тир.

Малум тирвал Къуръан пуд паярикай ибарат я: шариат, тӀарикъат, гьакъикъат. Садлагьай шариат — им инсанрин ихтияррин сиягь, уьмуьр гьалунин сергьятар ва къайдаяр тайинарзавайди я. ТӀарикъат — исламдин философия, дуьз эдебдин рехъ, диндаррин чӀехи мектеб я. Гьакъикъат — Мегьамед пайгъамбардин дин кьатӀунин тегьер, мусурманрин диндин виридалайни вини мертеба я.

Гьерекат ийиз вердиш хьайи Къази Мегьамедан къилихриз абстракт фагьум хас тушир. ТӀарикъатдин дегьнейра гьатиз гьазур тушир Къазиди Жалалдиназ ваъ лагьана ва вичивай тӀарикъатдин кьакьан гьакъикъатар кьабулиз алакь тийидайди лагьана.

Литература

• М. Н. Чичагова, Шамиль на Кавказе и в России Архивация 2 январь 2014 йисан., СПб., 1889 (репринт: М., 2009, Изд.: Вузовская книга, ISBN 978-5-9502-0384-8)
• Шапи Казиев Имам Шамиль. ЖЗЛ. М., Молодая гвардия, 2010. ISBN 5-235-02677-2
• «Блеск дагестанских сабель в некоторых шамилёвских битвах» Архивация 25 декабрь 2012 йисан. Комментированный пер. Т. Айтберова.
• «Блеск дагестанских шашек в некоторых шамилёвских битвах» Архивация 24 октябрь 2010 йисан. пер. А. Барабанова.
• Гази-Мухаммад. «Клич к газавату» Архивация 16 октябрь 2010 йисан. Стихи.
• Казиев Ш. М. Имам Шамиль. — М., 2001.
• Кровяков Н. Шамиль. — М., 1990.
• Павленко П. А. Шамиль. — Махачкала, 1990.
• В. Г. Гаджиев, М. Ш. Шигабудинов. История Дагестана: Учебное пособие; 9 кл. — Махачкала, 1993 г.