Али ибн Абу ТӀалиб

Абу-ль-Гьасан Али ибн Абу ТӀалиб аль Къураши (радиАллагьу ангьу) (599 йисан 17 март — 661 йисан 24 январь) — Мугьаммад пайгъамбардин (ﷺ) имид гада, ансар ва езне, 656 — 661 йисарин къене кьудлагьай дугъри халиф, Ислам диндик зурба крар кутур кас. Ам аялзамаз Ислам дин кьабул авур садлагьай итим эгьли тир. Вич гьукумдал алай чӀавуз амир аль-муъминин (гьахъ рекьевайбурун кьил) тӀварцӀин сагьиб тир.

Али ибн Абу ТӀалиб
أبُو الحَسَنْ عَلِيُّ بْنُ أَبِيْ طَالِبٍ الهَاشِمِيّ القُرَشِيُّ
Дидедиз хьайи чӀав	599 йисан 17 март
Дидедиз хьайи чка	Мекка
Кьиникьин чӀав	661 йисан 27 январь
Кьиникьин чка	Эль-Куфа
Гьукумат	Дугъри халифат
Викигьамбарда авай шикилар

Ислам диндин сифтегьан вахтара хьайи вири метлеблу вакъиайра ва Мугьаммад пайгъамбарди кафиррихъ галаз тухвай ягь-ягъунра Али ибн Абу ТӀалиба гьакъисагъвилелди иштирак авурди тир. Бунтарин нетижада аскеррин гъиляй кьейи пудлагьай дугъри халиф Усманалай (радиАллагьу ангьу) кьулухъ халифвилин везифадал Али хкянай. Гуьгъуьнин йисара Исламдин уьлкведа гьукум гьалун патал Муавиядихъ галаз хьайи гьуьжетрин нетижада гатӀумнавай ватандаш дяведин эхирда Али ибн Абу ТӀалиб харижи касдин гъиляй кьенай.

Ислам диндин тарихдиз Али мусибатлу инсан хьиз гьатнава. Мусурманри ам кьуд дугъри халифрикай эхиримжиди яз гьисабзава. Шийа диндин терефдарри Али ибн Абу ТӀалиб чпин садлагьай имам, гьукумдар ва Мугьаммад пайгъамбардихъ галаз кьетӀен мукьва алакъаяр авай пак инсан (авлия) яз кьазва. ГьакӀни абуру адахъ гзаф игитвилер ва аламатар гилигзава.

Уьмуьрдин рехъ

Сифте вахтар

Адан ацӀай тӀвар язва: Абуль-Гьасан Али ибн Абу ТӀалиб ибн Абд аль-МутӀалиб ибн Гьашим ибн Абд аль-Манаф аль-Къурайши. Адаз гьакӀни Абу Тураб ва Гьайдар (аслан) лугьузвай. Мугьаммад пайгъамбарди (ﷺ) адаз Муртада («вичелай рази хьайиди», «хкягъайди») ва Маула («кӀаниди») лугьудай.

Ам 599—600 йисара ражаб вацран 13 лагьай юъуз гьижрадилай 22 йис вилик Мекка шегьерда Къурайш тайифадик квай Бану Гьашимрин сихилрикай тир Абу ТӀалибан ва Фатима бинт Асадан хзанда дидедиз хьана. Адан буба Абу ТӀалиб, Мугьаммад пайгъамбардин (ﷺ) буба — Абдуллагьан хайи стха тир. Диде-буба кьейидалай кьулухъ Мугьаммада (ﷺ) шумудни са йис вичин имидин кӀвале тербия къачурди я. Вичин нубатда, мал-мулк гъиляй акъатна Абу ТӀалиб кӀевера гьатай береда, амма Мугьаммадан (ﷺ) крар, вичиз Хадиджа гъунин нетижада, тукӀвейдалай кьулухъ ада аял тир Алидиз тербия гунин буржи вичин хиве кьуна.

Алидин кӀуьд ва я цӀуд йисар алукь авурла, ада Ислам кьабулна ва ам дуьньяда Ислам дин кьабул авур садлагьай аял ва итим эгьли хьанай. Меккада уьмуьр авур вахтунда ам садрани Мугьаммад пайгъамбардилай (ﷺ) масаниз къакъатайди туш. Мугьаммад (ﷺ) Мединадиз куьч жез мажбур хьайи вахтунилай са кьадар вилик адаз акси экъечӀай меккавийри пайгъамбар яна рекьидай къаст авуна. Душманар адан кӀвализ атайла абуруз Мугьаммадан (ﷺ) чкадал, пайгъамбардилай дикъет алудун патал вичин чан хатадик кутуна адан чкадал атанвай, Али жагъана. Гьа вахтунда вич Мугьаммад (ﷺ) Мединадив агакьзавай. Са тӀимил вахтунилай Алини Мединадиз рекье гьатна.

Дявеяр

Мусурманрин ва къурайш тайифадин арада хьайи садлагьай ягъунар Бадр хуьруьн патав кьиле фена. Гьа ягъуна Али пайдахчи тир. Ягъун меккадин патай Утба ибн Рабиа, адан стха Шейба ибн Рабиа ва хва Валид ибн Мугира, мусурманрин патайни Али, пайгъамбардин ими Гьамза ва Убейда ибн аль-Гьарисан (радиАллагьу ангьум) арада хьайи дуэльдилай эгечӀнава. Сифте Али ибн Абу ТӀалиб Валид ибн Мугирадихъ галаз женгиниз экъечӀна ва ам яна кьена. Ахпа Алини Гьамза хирер галукьнай аль-Гьарисан куьмекдиз атана адан душман Шейба гапурдив яна кьена ва аль-Гьарис дяведин майдандай акъудна.

Бадрда хьайи дяве им мусурманрин садлагьай гъалибвал тир. Женгина къалурай викӀегьвилиз килигна Алидиз «АсадуЛлагь» (Аллагьдин аслан) лакӀаб ганай. Дяведин финифда душмандивай мусурманрин гъиле гьатай трофеяр чпин арада апайдала Мугьаммада (ﷺ), виликди меккави Мунаббигь ибн Гьаджжаджаз махсус тир, «Зулфикъар» тӀвар алай тур вичиз къачуна. Пайгъамбар рагьметдиз фейидалай кьулухъ и тур Алидин гъилиз фена.

625 йиан март вацра мусурманрин ва къурайш тайифадин кьушунар Угьуд сувун кӀанив гьалтнава. Ягъун Алидин ва Талгьа ибн Абу Талгьадин кьилдин женгинилай эгечӀнава. И дуэльдани Алиди вичин душман кӀаник кутуна. Дяведа Али ибн Абу ТӀалиба 16 хирер къачунай. Угьуд сувун мукьвал хьайи дяве мусурманри садлагьай ва эхиримжи сеферда магълубвал къазанмишай дяве тир.

Али ва садлагьай халифар

Вичин эхиримжи гьаждилай элкъвена хквезвай Мугьаммад пайгъамбар (ﷺ) Мекка ва Медина шегьеррин арада авай Гадир-Хум тӀвар алай чкадал ял ягъиз акъвазнай. Ина ада Алидин патахъай ихьтин малумат авуна: «Али зи ирсдар ва стха я, ни зун 'маула хьиз кьабулнаватӀа Алини маула хьиз кьабулна кӀанзава.» Шийа сектадин терефдарри пайгъамбарди лагьай и гафар кьуна, Мугьаммада (ﷺ) вичелай кьулухъ адан кар давам ийидайдан везифадал Али эцигнавайди тестикьарзава. Амма мусурманри, аксина, и малуматдив Мугьаммад пайгъамбардиз (ﷺ) имидин гада ва езне тир Алидин ва вичин арада авай мукьвавал, гьакӀни вич кьейидалай кьулухъ хзандин буржияр Алидин хиве гьатна кӀанзавай чӀал къалурдай ният авайди гьисабзава.

Пайгъамбар 632 йисуз Медина шегьерда вичин кӀвале рагьметдиз фена. Адан кар ни давам ийидатӀа къарагънавай месела гьялун патал бану Сайидан мягьледа са десете ансарар гьасятда кӀватӀ хьана. Али ва Мугьаммадан (ﷺ) хзан пайгъамбар кучудунин гьазурвилерив алахънай. КӀватӀ хьанвай ксарин гзафбуруз кьилин везифа вугуз кӀанзвай медина шегьердай тир Бану аль-Гьазрадж тайифадин кьил Сад ибн Убадаз, амма Бану Аус тайифа и кардал кьве рикӀин хьанай, гьакӀни Бану аль-Гьазраджвийрин са паюни Мугьаммад пайгъамбардин (ﷺ) гьукумдин варисар жедай ихтиярар амайбурулай гзаф адан мукьвабуруз пара авайди фикирзавай. Мусурман джамаатдиз цӀийи кьил хкягъунра иштиракнавай ансаррикай Алидин пад кьунвай пуд кас хьана, ибур Абу Зарр аль-Гъифари, аль-Микьдад ибн аль-Асвад ва Салман аль-Фариси, амма абурун мураддиз садани метлеб ганач. Са арадилай абурув вичин юлдашар тир Умар, Абу Убайда ва са шумуд мугьажиррихъ галаз Абу Бакрни агатна (радиАллагьу ангьум). Мусурманрин арада зурба нуфусдин сагьиб тир Абу Бакр и кӀватӀалдиз атайдалай гуьгъуьниз шартӀар гьасятда дегиш хьана. Эхирда вири Абу Бакраз кьин кьуна ва ада «халифа расулилЛягьи» (яни Аллагьдин илчидин эвез) тӀвар къачуна мусурман джамаатдин кьилел акъвазна. Алиди вичин наразивал малумарнач, ам жемиятдин краривай са кьадар къакъатна, диндин чирвилерал ва Къуръандин тарсар гунрал алахъна.

Рагьметдиз физ мукьва Абу Бакра вичин чкадал Умар ибн аль-Гьаттаб тайинарна, Умарани рекьидайла вичелай кьулухъ ругуд виридалайни гьуьрмет ва нуфус авай мусурманрин тӀварар кьуна ва чпин арада виридан разивилелди цӀийи халиф хкягъун буйругъна, ибур Али, Усман, Саад ибн Абу Вакъкъас, аз-Зубайр, Талгьа ва Абдуррагьман ибн Ауф тир (радиАллагьу ангьум). Гьа вахтунда Талгьа Медина шегьерда авачир, Абдуррагьман ибн Ауфа вичин хиве халифвилин везифа кьаз кӀанзвачирди, амма рахунар тешкил авуна кьиле тухудай крарин къуллугъдал акъвазиз рази хьана. ГьакӀ хьайила, халифвал кӀанз дяве кьазвай ксарикай кьуд кас амукьна: Али, Усман, Саад ва аз-Зубайр. Ахпа гьа ругуд касдикай ибарат тир кӀеретӀдин иштиракчияр мискӀиндин патав галай са кӀвале кӀватӀ хьайи йикъалай пуд йикъан рахунар гатӀумнай.

И агьвалатдин гьакъиндай, Абдуррагьман ибн Ауфан хтул тир Аль-Мисвар ибн Магьрамавай агакьай кьисадив кьурвал рахунар икӀ кьиле фена. Сифте нубатда Абдуррагьмана гьар кандидатдиз, чеб хкягъ тавуртӀа чпи вуж хкядайтиртӀа лагьана суал гана. Алиди, аз-Зубайра ва Саада — Усман лагьана, Усмана — Али хкяна. Гила умуми фикирдал атана са къарар кьабулна кӀанзавайди акур Абдуррагьмана икӀ лагьана: «Али ва Усманан арада куь фикирар сад-садав дуьз атанач». Ахпа ада Алидин гъил кьуна жузуна: «Вуна Аллагьдин ктаб тир Къуръандин, пайгъамбардин адетрин (сунна) ва Абу Бакранни Умаран крарин рекье аваз финал кьин кьазвани?». Алиди жаваб гана: «Я Аллагь! Ваъ, за абур мумкин тир кьадарда ийиз алахъдайдал кьин кьазва». Гьа и суал Абдуррагьмана Усманаз гайила, ада вич вичиз агъунваз чӀалахъардайвал эхь лагьана жаваб ганай. Ахпа Абдуррагьмана кӀеви ванцелди лагьана: «Я Аллагь. Яб це ва шагьидвал ая. Я Аллагь, за зи кьамал (хиве) авайбур Усманан кьамал (хиве) эцигзава.»

Амр ибн Маймун аль-Аздиди гузвай малуматриз килигна, абурун арада меслятар аль-Мисваран лугьунра къалурнавай хьиз регьят кьиле феначир. Мугьаммад пайгъамбардин Шаблон:Саллаллагьу алейгьи ва салам ва Алидин ими Аббаса, Саад ибн Абу Вакъкъас вичин имидин гада тир Абдуррагьман ибн Ауфан фикирдин аксиниз акъатдачирди сифтедай лагьанай, гьакӀни эхиримжиди Усманан бажанах я. Усмана Абдуррагьман хкядай чӀал, ва я иштиракчияр Абдуррагьман ибн Ауфан нуфуслу гафуниз муьтӀуьгъ жедай чӀал ада виликамазди кьатӀанай.

Вичиз малуматар гайи Куфа эгьлидин гафар авайвал хвенай Ибн Маймунан гъиливкхьинра и вакъиаяр са кьадар масакӀа къалурнава. И версиядай чир жезва хьи, Али ва Усманалай вилик Абдуррагьман ибн Ауфа аз-Зубайраз ва Саад ибн Абу Вакъкъасас эверна ва абуруз Абд-Манафан несилрикай (яни Али ва Усман) ни вуж хкяда лагьана суал гана. Аз-Зубайра Али лагьана. Саад ибн Абу Вакъкъасас Абдуррагьман хкягъиз кӀанзвайди лагьана, амма и кьведан арада хкягъайтӀа вичи Алидин пад кьада. Пакад юкъуз Абдуррагьмана ансарар, мугьажирар ва дяведин регьберар санал кӀватӀна абурун фикир чирун патал. Пайгъамбардин тӀвар-ван авай сагьабрикай сад тир Аммар ибн Ясира Алидиз дестек гана. Адан фикирдихъ галаз Аль-Микьдад, Ибн Абу Сарх ва Абдуллагь ибн Абу Рабиа рази хьана. ГьакӀ ятӀани, Абдуррагьман ибн Абу Ауфа халифвилел Усман тайин хьанайди малумарайдалай кьулухъ, Алиди адак терефкарвилин тахсир кутунай. Гьа юкъуз Аль-Микьдаданни Абдуррагьман ибн Абу Ауфан арада гьужетар хьанай.

Винихъ гайибуруз килиг тавуна, нетижада цӀийи халиф Усман ибн Аффан хьанай. Ам араб халкьдин арада гзаф нуфуслу несилрикай тир Бану Умайайрин велед тир. Гуьгъуьнлай, Усман яна кьейидалай кьулухъ и несилди Алидиз дяве малумарда ва Аллагь Суьбгьанагьу ва Таалядин кьадардалди Исламдин уммат «садлагьай фитне» лугьудай гзаф четин вакъиайрин девирдиз гьатда.

Халифвал

Усман ибн Аффан кьейидалай кьулухъ пуд югъ алатайла халифвилин чкадал Али атана. Кьин кьурдайлай кьулухъ ада мискӀинда жемятдин вилик ихьтин гафарив экъечӀна: «Аллагьдин расул — Аллагьдин салатни салам хьуй адал — къахчурдалай кьулухъ, инсанри адан халиф (чкадал акъвазнай кас) яз Абу Бакр авуна, ахпа Абу Бакра вичин чкадал адан рекье аваз физвай Умар эцигна. Ахпа Умара ругуд ксарикай ибарат тир мешвера тешкилна ва абуру Усманан хийирдиз къарар кьабулна. Ада квез виридаз дакӀан кӀвалахар авурди я, абур гьи кӀвалахар ятӀа квез хъсан чида. Ахпа ам элкъуьрна кьуна ва кьена. Гуьгъуьнлай куьн жуван ихтиярдалди зи патав атана ва завай тӀалабна. Зун куьн хьтин инсан я. Квез вуч тайинарнаватӀа зазни тайинарнава, куь хиве авай буржияр зи хивикни ква. Аллагьди куьни кьиникьинин арада авай варар ахъайна ва йифен мичӀивал алукьзавай хьиз фитнедин вахтар алукьна. Ва и крариз, сабурлу, фагьумлу ва крар кьатӀидай касдилай гъейри садавайни давам гъиз жедач. Эгер куьн заз ва Аллагьдиз муьтӀуьгъ хьайитӀа за куьн куь пайгъамбардин рекьел хкида ва ада чаз буйругънавайбур кьилиз акъудда. Гьакъикъатда, заз Мугьаммадан (ﷺ) джамаатдиз гьакимвал ийидай мурад авачирди аршдилай ва вичин Тахтунилай Аллагьдиз аквазва, амма куь фикир сад хьайила завай куьн туна физ хьанач.».

Халифатда ватандаш дяве

Идарадин кьенерар гъилериз къачур Алиди Медина шегьер фад заманада къайдадик кухтуна. Адан гьукум Мисриди, Иракди ва Йеменди кьабулна. Амма Сириядин халифа, Усманан мукьвади тир Муавияди Алидиз байат ганач. Ада фикирзавайвал, Усман яна кьенай ксарихъ галаз авай алакъайрив Алиди вич лекеламишнава. Муавияди Дамаск шегьердин мискӀинда Усманан ивидив кьацӀанвай перем ва адан папан Наиладин атӀанвай тупӀар акъудна туна. Али халиф яз кьабул тавурбурукай сад мусурман кьушунрин кьил Саад ибн Абу Вакъкъасни тир. Али ибн Абу ТӀалибан пад такьур ксар Аравиядани пара авай. Абурун гзаф пай Мединадай, халиф Усман яна кьейи ксариз жазаяр гуз тади тийизвай Алидикай нарази тир пайгъамбардин паб Аиша яшамиш жезвай Мекка шегьердиз куьч хьана.

Деведин дяве

656 йисан август вацра, Муавиядихъ галаз араяр михьиз чӀур хьайидайлай кьулухъ, Али адахъ галаз дяведиз гьазур жез эгечӀна. Амма адан аксиниз, кьилел Талгьа, адан имидин гада Аз-Зубайр ва пайгъамбардин паб Аиша аваз, садлагьайди Меккавияр экъечӀна. Абуру Басра шегьердин эгьлийрик футфадалди хъел кутуна ва са кьадар вахтунилай абурун тӀалабуналди Усманан кьиникьиник гъил квай ксар кьуна ва абурун чӀехи пай яна кьенай. ГьакӀ ятӀани, мукьвал алай Куфа шегьерди Алидин пад кьунай. Са тӀимил вахтунилай халиф Али кьилел алаз 12 агъзур кьадардин кьушунар секинсуз Барса шегьердив агатна ва декабрь вацра хьайи женгина абуру гъалибвал къачуна. Алидин патай пара кьадар тӀвар-ван авай ансарар женг чӀугвазвай, абурун арада Абу Айюб аль-Ансари, Аммар ибн Ясир, Къайс ибн Сад ва мсб. авай. Гьа дяведа Абу Талгьадин кӀвачихъ хьел галукьна ва са тӀимил вахтунилай ам иви квадарна кьенай. Мумкин я, Талгьа кьейидалай гуьгъуьниз барсавийрик зурзун акатна ва абур кьулухъ чӀугваз эгечӀна. Кьулухъ элкъвенай кьушунар акъвазариз тахьана кьилдиз амукьай Аз-Зубайр дяведин майдандай Вади ас-Сиба тӀвар алай чкадиз катна, ана ам са бедуинди яна кьенай. И дяве къетӀъ авур ягъун, винел Айша ацукьнавай деведин патав хьанвайвиляй адаз «деведин дяве» тӀвар гайиди я. Алидин кьушунди басравияр михьиз дарбадагънай. И тегьерда Алиди уьлкведа вичин гьакимвал мадни мягькемарнай.

Сиффина ягъун. Хариджияр

657 йисан январь вацра Али ибн Абу ТӀалиб Куфа шегьердиз куьч хьана, ана адаз резиденция тешкилнай. Халифатдин яргъал патара авай вилаятри адаз кьин кьурдавай, Алидин къуватар мадни гзаф жезвай. Са тӀимил вахтунилай Алидин ихтиярдик 50 агъзур кьадардин кьушунар квай. Апрель вацра ам дяведалди Сириядиз рекье гьатна, Ракка шегьердин мукьвал Фират вацӀалай элячӀна ва Сиффин хуьруьн патав Муавиядин ксарал гьалтна. И женгиникай малуматар гузвай Ибн Джарир ат-Табариди икӀ лугьузва, Алидин патай атанвайбурун чӀехи пай мединавиярни ансарар тир. Аль-Масудиди хабар гузвайвал, Алидин патай, виликди Бадрда женг чӀугур 87 кас атанай, абурукай 17 кас мугьажирар, 70 ансарар тир.

Кар къетӀъ ийидай ягъун 657 йисан 19 июльдин пакамахъ гатӀумна ва кӀпунин вахтарни йифер квачиз кӀуьд югъ яргъи хьанай. Алиди Муавия кьилдин женгиниз эверна, амма Муавияди вичин чкадал мавла ракъурнай, адал вичин парталар алукӀарна. И амалдар кардикай хабар авачиз адахъ галаз женгиниз экъечӀай Алиди ам яна кьенай. Ягъунрин кьведлагьай юкъуз Малик аль-Аштаран регьбервилик квай халифан кьушундин эрчӀи къвал ва вич Али кьилел алай кьулан къвалци Муавиядин кьушунар кукӀварна кьулухъ вегьенай. Женгинин къативал югъ-кандивай артух жезвай. И ягъунра адетдин аскеррилай гъейри кьве патайни тӀвар-ван авай ксарни гзаф рекьизвай. Сирийвийри Аль-Аштарахъ галаз кьилдин женгиниз экъечӀай Убайдуллагь ибн Умар (Умар ибн аль-Гьаттабан хва) ва сириядин йеменвийрин кьил тир Зуль-Кал квадарнай. Ираквийрин патай Аммар ибн Ясир ва женгинин эхиримжи йикъара Муавиядин алачух элкъуьрна кьаз кӀанзвай Абдуллагь ибн Будайл кьенай. Дяведин нетижа Муавиядин магълубвилел туькӀуьзвай. И гьалар акур Амр ибн аль-Аса жидайрин кӀвенкӀвериз Къуръандин чарар кутӀуниз теклифуналди чпин кьушунар михьиз барбатӀуникай хкудна. Женг гьасятда акъваз хьана, Али вичин кьушундин регьберрихъ галаз меслятар ийиз элкъвена, садбуру дяве акъвазарна кӀанзавайди, муькуьбуруни давамун герек тирди лагьана. Са тӀимил фикир авуна Али виридан вилик ихьтин гафарив экъечӀна: «Накь зун квез эмир гузвайди тиртӀа, къе зун хьанва эмирдиз муьтӀуьгъди, накь зун идара йизвайди тиртӀа, къе зун хьанва идарадиз табий. Квез сагъдиз амукьиз кӀанзава, завай куьн квез такӀан тир шеъер ийиз мажбурариз жезвач». Сиффина хьайи дяведа Алиди 25 агъзур, Муавияди 45 агъзур кас квадарнай. Муавияди вичин кьушун хвена, амма Алидин кьушун кьве патахъ къакъатна. Алидин къетӀъисузвиликай нарази хьанвай тахминан 12 агъзур аскер лагерь гадарна хъфенай, гуьгъуьнлай абуруз хариджияр тӀвар эцигнай.

Кьиникь

Ибн Сад аль-Багъдади, аль-Балазури, аль-Мубаррад, аль-Масуди, аль-Исфахани, Ибн Шахрашуб хьтин авторрив агакьай хейлин кьисайрив кьурвал, Мугьаммад пайгъамбардиз (ﷺ) (ва я Алидиз), Алидин чуру кьиликай кӀвахьзавай ивидай кьацӀадайди виликамазди чизвай. Ан-Нахраванда хьайи ягъунра кьиникьикай хкатай хариджийри, мусурман умматдиз гъайи ихьтин къакъатунрин тахсиркарар тир Али, Муавия ва Амр ибн аль-Ас тайин авур са вахтунда яна рекьидай чинебан икьрар кьабулна. Икьрардин шерикрикай сад Абдуррагьман ибн Мулджам Тайм ар-Рибаб тайифадин векилрихъ галаз гьалтнай, абурухъ ан-Нахравандин ягъунра вичин дахни стха квадарнавай Катами бинт аш-Шиджна тӀвар галай са дишегьлини галай. Ибн Мулджама адаз вичин паб жез теклифна, дишегьлиди разивал гана, амма мехъерин магьар яз вичиз пуд агъзур диргьам пул, са лукӀ ва Алидин кьиникь гудай шартӀуналди. Адаз вичин мукьвабур яна кьенай Алидивай кьисас къахчуз кӀанзвай. 661 йисан 22 январьдин йифиз пуд шерик, абурук Ибн Мулджамни кваз, Куфа шегьердин жуьмя мискӀинда экуьнин кпӀуналди амукьнавай ксарихъ галаз акъваздай къарар къачуна. Экв малум хьайи вахтудна Алиди азан гьарайна мискӀиндин къенез гьахьна. Ибн Мулджам ва адан шерикрикай сад: «Дуван тек са Аллагьдиз махсус я, ваз ва турар гвай ви ксариз туш, я Али» гафар гьарайна Алидин винел вегьена. Шерикдивай куткуз хьанач, амма Ибн Мулджама Алидиз агъу гвянай гапурдив кьиникьал гъидай хирер авуна. Кьве шерикдивай катиз мумкин хьана, амма Ибн Мулджам кьуна халифан патав гъана. Алиди лагьана: «Чандин чкадал чан жеда, эгер зун кьейитӀа, рекьикь, эгер амукьайтӀа адан кар за жува аквада». Муавиядин ва аль-Асан месэладикай рахайтӀа, абур кьведни кьиникьикай хкатна. Муавиядин кӀвачик жизви хер галукьна, амма аль-Асан чкадал, ам вич хьиз хьана ягъалмишай хариджийри адаз мукьва тир къуллугъчи Хариджа ибн Хузафа яна кьенай. Алиди вичин патав хваяр Гьасаназни Гьусейназ эверна ва эхиримжи несигьат гана: «умунвилелни диндарвилел кӀеви хьун ва Ханафия тӀвар алай адан папакай хьайи, чпин гъвечӀи стха тир, аялдихъ галаз хъуьтӀуьл хьун.» Гьадалай кьулухъ ада весидин чар кхьена ва уьмуьрдин эхиримжи декъикъадалди шагьада ва Аллагьдин тӀвар тикрарзавай. Халиф Али ибн Абу ТӀалиб 23 январьдин йифиз рагьметдиз фена. Али Куфа шегьердин мукьвал кучуднава. Ам кучуднавай чка сир яз кьунвай, анжах аббасвийрин династиядин халиф Гьарун ар-Рашида гьукум гьалай чӀавуз адан сурун чка дуьздал акъуднай ва са тӀимил вахтунилай анал пӀир (пак чка) туькӀуьрнай, гуьгъуьнлай гьа пӀирен къваларив Эн-Наджаф шегьер экӀя хьанва.

Кьиникьилай кьулухъ

Малум тирвал, 664 йисуз рекьиз мукьва Амр ибн аль-Аса вичин гунагьар хиве кьунай ва халиф Алидиз авур гьахъсузвилерикай гьайифар чӀугузвай. Алидилай гуьгъуьниз гьукумдал атанвай Муавияди халифатда Умайайрин династиядин (тухум) бине кутуна, и династиядай акъатзавай пачагьри уьлкведа саки 90 йис гьукумдал акъвазнай.

Эдебият

• Агьмад Мукаррам, Ислам диндин энциклопедия (2005) ISBN 978-81-261-2339-1
• Мугьаммад ибн Мугьаммад ибн Нуман аль-Багъдади аль-Кархи, «Китаб аль-Иршад» ISBN 978-0-7103-0151-2
• Ибн Джарир ат-Табари, «Пайгъамбаррин ва пачагьрин тарих» ISBN 978-0-7914-0154-5
• Ashraf, Shahid (2005), Encyclopedia of Holy Prophet and Companions, Anmol Publications PVT. LTD., ISBN 978-81-261-1940-0