Хинелугъар
Хинелугъар, Хинелугъвияр (хин. кеттитурдур, кетш халх) — дегь Алпандин халкьарикай сад. Тарихдин къене Кеферпатан Азербайжандин Къуба райондин Хинелугъ ва са кьадар Владимировка хуьрера уьмуьр гьалзавай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах-дагъустан халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Лезги чӀаларин группадик акатзавай хинелугъ чӀалал рахазвайди я.
| Хинелугъар | |
 Къуба уезддин хинелугъвияр | |
| Чпин чӀалал тӀвар |
Кетш, Каттиддур |
|---|---|
| Алай чӀавуз гегьенш хьанвай чкаяр ва кьадар | |
|
| |
| ЧӀал | |
| Дин |
ислам, суни мусурманар |
| Акатзава | |
| Мукьва халкьар | |
Хинелугърин вири санлай кьадар 3 000 кьван кас я.
Вилик хинелугъвийрин арада лезги чӀални азербайжан чӀал гегьенш тиртӀа, гила тек са азербайжан чӀал гегьенш я.
Диндал гьалтайла хинелугъар суни мусурманар я.
Кьадар дуьзар хъувун
Тарихдин чешмейра къейд авунвайвал, 1859 йисуз Хинелугъ хуьре 2300 касди уьмуьр гьалзавай. 1879 йисуз хуьруьн агьалийрин кьадар 2196 кас тирди къалурнава. 1886 йисуз и рекъем 2167 я. Аквазвайвал, 27 йисуз хинелугъвийрин кьадар са кас кьванни артух хьанвач, акси яз 133 кас тӀимил хьанва. 1921 йисуз Азербайжанда хуьруьн майишатар сиягьдиз къачудайла Хинелугъ хуьре 1800 инсанди уьмуьр гьалзавайди малум хьанва[2]. 1926 йисан малуматра хинелугъвийрин кьадар мадни тӀимил тирди къалурнава: 1448 кас. Абурукай анжах 105 касдин миллет хинелугъви хьиз, амайбурун миллет туьрк хьиз кхьенва[3]. 1959 йисалай инихъ хинелугъвийрин тӀвар этнос хьиз сиягьра эсиллагь амукьнач. На лугьуди республикада ихьтин халкь ерли хьайиди туш. Гьакъикъатда исятда Азербайжандин Къуба, КцӀар, Хъачмаз, Девечи ва маса районра 17 агьзурдав агакьна хинелугъвийри уьмуьр гьалзава.[4]. Амма абурун лап чӀехи пай ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвенва.
Тарих дуьзар хъувун
Хинелугъар — дегь Алпандин несилар я. Абурукай сифте малуматар гузвай тарихдин гъилив кхьинар XVIII виш йисариз талукь я. XIX виш йисал къведалди хинелугъарни Хинелугъ хуьр Ширвандин ханвалдик, ва XVIII виш йисан юкьварай гатӀумна Къубадин ханвалдик акатзавай.
ЧӀал дуьзар хъувун
Хинелугъвийрин хайи чӀал — хинелугъ чӀал я. Адалай гъейри абуруз виридаз азербайжан чӀални чизва. Хинелугъ хуьряй къеце пата уьмуьр гьалзавай хинелугъри чпин чӀал рикӀелай алудна азербайжандал рахазвайди я. Вичихъ кхьинар авачтӀани, алай чӀавуз Хинелугъ хуьруьн мектебдин агъа классра кӀелзавай аялри хинелугъ чӀал дидед чӀал хьиз чирзава.
Хинелугъ чӀалаз виридалайни мукьва — ергуьж, гьапут, жекни элик чӀалар я. Лингвистикадин алимри и дегь алпандин чӀаларикай сад тир хинелугъ чӀал лезги чӀаларин группадивай къакъудна кьилдин чӀал тирди лугьузва.
Дуьньядин терг жезвай чӀаларин сиягьдик ква[5][6].
Культура дуьзар хъувун
Муькуь суван халкьариз хьиз, хинелугъвийризни суван уьмуьр гьалунин тегьер хас я. Адетдин тир кӀвалах — хъуьтӀуьн чӀурарал куьч ийиз хуьдай малдарвал я. Июнь - сентябрь варцара малар хуьруьн къваларив галай чӀурара хуьзвай, хъуьтӀуьз адет тирвал Хъачмаз ва Къуба районрин кьулувилериз гьалзавай. Лежбервилиз куьмекдин метлеб авай, ам акьванни вилик фенвай машгъулат тушир. Сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар-кьантӀар хьана фенвай суварин гуьнейра хуьруьн эгьлийри мух, сил, мержемекар цазвай. 1930 йисалай гатӀумна картушарни цазвай.
Хинелугърин кеспияр лезги халкьарин кеспийриз пара мукьва я, ибур — сун парчаяр гьазурун, сун гуьлуьтар хрун (хин. джораб) “мясерар”, цӀегьрен сарикай мерезар, цӀилер хрун ва са рангунин литинин парчаяр гьазурун я.
Чпин хайи Хинелугъ хуьр — кӀвалер гурар хьиз сад-садан къаварин винел алай, са типдин суван хуьр я. КӀвалер асул гьисабдалди кьве гьавадин, нагъвар квай накьвад кирпичрикай эцигнавайбур я. Кьулу къавун чин пад накьвадив кӀевирзавай. КӀвалин чилер чепедалди асунзавай, дакӀаррин чкадал шуьшеяр квачир гьакӀан тӀеквенар туькӀуьрзавай. Инсанар кьведлагьай гьавада амукьзавай, ана са шумуд комнатаяр жедай, садлагьай гьавада гьайванар хуьзвай. Хзанар амукьзавай кӀвале (хин. тунор) лугьудай тӀанур хьтин сив ахъа къул авай, адан винел пата къавал экв гузвай ва гум чӀугузвай тӀеквен авай. КӀвале гьакӀни каминар жезвай.
Хинелугъвийрин адетдин тӀуьнар-хъунар асул гьисабдалди некӀедин магьсулрикай ибарат я, ибур: ниси, нек, хкяйнек, цуру нек. Мухадин, къуьлуьн ва икӀид гъуьрерика гьазурзавай кьел квачир фар чразвайди я. ЧӀуран хъчарикай гегьеншдиз менфят къачузва. Суваррин тӀуьнар: ргай як, пахлайринни дуьгуьдин аш. Адетдин хъунар — шуьрбет (вирт квай яд), хъчарин гьалимаяр.
Дуьз совет бередин коллективизация къведалди, хинелугъвийрин жемиятда лап улу-бубайрин цӀуру адетар ва несилдин алакъайрин къуватлу таъсир амукьнай, месела, ивидин кьисасар къачун, сад-садаз куьмекар гун, мугьман кӀанивал, кьепӀина авай аялрал лишанар кутун. Абуру анжах чпин миллетдин векилрин арада никягьар кутазвади я. Ими патай никьягарни кутузвай. Никьягь диде-бубайрин ихтиярдалди, пул ва я багьа затӀар гана кутазвай, асул гьисабдалди им лапагар, дуьгуь, кьериз — пул тир. Хинелугъвийрин дегь адетрикай сад, цӀийи кӀвализ гъайи суса кьил къакъудун тир: 2-3 йисан къене свас апайдихъ, чӀех хинерихъ, буба патай имийрихъ галаз рахадачир, къаридихъ галаз и къакъудунар са кӀус куьруь тир.
Хинелугърин фольклор вилик хайи чӀалал тиртӀа, гила азербайжан чӀалал я. Хайи чӀалал махар, манияр, мисалар, халкьдин мецин иер эсерар саки тамамвилелди квахьнава.
Алпандин халкьарикай сад тирвиляй, хинелугъвийирини и чӀавалди цӀуз, ракъиниз ибадат ийизвай, марф эвердай адетат авай. Гила абуру мусурманрин суварар кьиле тухузва, ва гьуьрмет авай ксарин сурар тир — пӀирериз икрам ийизвайди я.
Библиография дуьзар хъувун
- «Xınalıqlılar» məqaləsi, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, X cild, Bakı, 1987, səh. 89.
- Алиев К. К вопросу о племенах Кавказской Албании. — Исследования по истории и культуре народов Востока. М. — Л.., 1960, 18 с.
- Легкобытов В. Кубинская провинция. — ОРВЗК, ч. IV, СПб, 1836.
- Шнитников Ф. Описание Кубинской провинции 1832 г. — История, география и этнография Дагестана. М., 1958.
- Шахбазов И. Г. Материальная культура народов шахдагской группы в XIX — начале XX в. (автореф., кандидатская диссертация), Баку, 1981.
- Народы Кавказа, Т. II, М, 1962.
- Qəmərşah Cavadov. Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları (Tarix və müasirlik). Bakı «Elm» nəşriyyatı — 2000, s.167-209.
- Брук С. И. Население мира. Этнодемографический справочник. Москва. «Наука», 1986, с. 167.
- Волкова Н. Г. Хыналуг. Труды Института этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая: Новая серия, Том 108. Изд-во Академии наук СССР, 1980
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Национальный состав Азербайджана по районам по переписи 2009
- ↑ Азербайджанская сельскохозяйственная перепись 1921 года. Баку, 1922. т. II. Вып. 16. ч. 162.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Т. XIV, ЗСФСР. М., 1929.
- ↑ Регьим Алхас. Хинелугъ ва будугъ чӀалар гекьигунин делилар (азербайжан чӀалди). «Самур» газет № 6 (77), 1999 йисан 25-март
- ↑ Published in: Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211—280.
- ↑ The sociolinguistic situation of the Kryz in Azerbaijan