Будугъар
| Будугъар Будуубер | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Будугъар | |||
| Вири санлай кьадар | |||
|
1000 кьван | |||
| Гегьенш хьанвай ареал | |||
| |||
| ЧӀал | |||
| Будугъ чӀал, ЦӀап чӀал | |||
| Дин | |||
| Ислам, суни мусурманар | |||
| Арадал атун | |||
| алпанар | |||
| Расадин жуьре | |||
| Европеоид раса (къавкъасион жуьрединни каспий жуьредин акахьун) | |||
| Акатзава | |||
| лезги халкьар | |||
| Мукьва халкьар | |||
| агъулар, арчинар, къирицӀар, лезгияр, рутулар, табасаранар, удинар, цӀахурар, хинелугъар | |||
| Ареалдин карта | |||
 | |||
| 8 ранг |
Будугъар (будугъ. Будуубер) — дегь Алпандин бицӀи халкьарикай сад. Тарихдин къене Азербайжандин Къуба районда уьмуьр гьалзавай, Къавкъаздин бинедин суван халкь. Будугърин кьадар тахминан 1000 кас я. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Милли жигьетдай будугъар виридалайни пара лезги халкьариз мукьва тиртӀани, гила абур азербайжанарихъ галаз акахьна чпин милли кьетӀенвал саки квадарна.
Диндал гьалтайла будугъар суни — мусурманар я.
Тарих дуьзар хъувун
Тарихда ахьтин са фикир ава хьи, Алпандин девирда будугъар чпин гьукумат авай халкьарикай сад тир. Будугъ халкьдиз пара дегь ва девлетлу тарих ава. И халкьдикай малуматар сефеви шагьрин, къубадин ханрин, урусрин царьрин официал документра ва А.Бакиханов, Ф.Шнитников, Гербер, Иоганн Густав, Ф.Симонович, И.Березин хьтин зурба тарихдин алимрин кӀвалахра гьалтзава. Тарихдин чешмейра авай малуматрив кьурвал, XIII виш йисалай эгечӀна лезги халкьар гегьенш хьанвай чкаяр дуьньядиз Лезгистан тӀварцӀелди малум хьанай. Гьа девирдин чешмейра суварин гьакимриз «Лезгистандин эмирар» лугьузвайди тир.
Будугъ хуьруьн тӀвар, хуьр лен (харжи) хьиз Улуг Агъа бегдиз ва Неймет бегдиз вугунин XVI ва XVII виш йисарин арадиз талукь тир документда гьалтнай. 1607 йисуз Ирандин шагь Аббас I-а Будугъ хуьруьз регьбервал ийиз Мелик Давудов тайинарнай, гуьгъуьнлай дуьз XX виш йисал кьван хуьруьз регьбервал Меликан хци Сабир Давудова кьиле тухузвай. Будугъ хуьре авай цӀуру мискӀин цӀийи кьилелай туькӀуьрунин карда Сабир Давудован паталай чӀехи куьмекар хьанай. Къуба ханвалда бегвал ийиз официал ихтиярар къачунвай пуд несилрикай сад гьа будугъдин бегар тир.
XIX виш йисан къене Будугъ хуьруьн агьалидин кьадар 2300 - 3500 арада дегиш жезвай. 1839 йисан официал малуматриз килигна, хуьре 286 майишатар авай, 1863 йисуз 329 майишатни 2155 кас агьалияр, 1870 йисузни 393 майишатни 2411 кас агьалияр авай.
Хуьре цан цадай чилерин кимивиляй будугъвияр фад вахтарилай хайи хуьр туна мукьув галай чилериз куьч жезвай. ГьакӀ XIX виш йисан 30-40 йисарилай кьил кутуна, гьапутар, будугъар ва къирицӀар чпин тарихдин хуьрерай Муьшкуьр ва Шабран магьалрин (гилан Хъачмаз район), Гуьйчай ва Шамахи уездрин чилерал куьч хьана. Абуру Къубада, гьакӀни и магьалра ва уездра цӀийи хуьрер (убаяр ва хъишлахар) кутунай. 60 - 70 йис алатайла и лезги халкьарихъ Азербайжанда цӀудралди хуьрер авай. XIX виш йисан эхирриз талукь чешмейра чпин тӀварар гьатнавай Азербайжандин будугъ хуьрерин тӀварар: Будугъ, Къарадагъ Будугъ, Будугълу, Агъязи Будугъ (Азизуба), Будугълу Велиуба, Къырхларуба, Рамазан хъишлах, Кьасумтала хъишлах, Къаракъыз, Къаракъызхъишлах, Гуьне Будугъ (Къарабулах), Далыкъая, Ялаванж, Шерифуба.
ЧӀал дуьзар хъувун
Ю.Д. Дешериевди кхьенвайвал, будугъ ва къирицӀ чӀалар сад-садаз ухшар я, вичин нубатдани и кьве чӀал генетикадин жигьетдай лезги чӀалаз мукьва я.
Будугъар азербайжан чӀалан лап къатӀи таъсирдик акатна ассимиляция хьанва лугьуз абурун виридаз азербайжан чӀал чизва. Будугъ чӀалан чирвилер авай будугърин кьадар азербайжан чӀалалди рахазвай будугърин кьадардилай лап тӀимил я. Хайи чӀал анжах Къуба райондин Будугъ хуьруьн эгьлийриз чизвайди я (тахминан 1000 кас). Маса хуьрера, месела Хъачмаз райондин будугъ хуьрера, яшамиш жезвай будугърин арада хайи чӀал анжах лап кьуьзуь несилрин рикӀел ама, жегьилри азербайжан чӀалакай менфят къачузва. Гьатта, акахьай агьалияр авай шегьерра ва хуьрера, месела Хъачмаз шегьерда яшамиш жезвай будугърин несилриз чеб са мус ятӀани будугъар тир чӀал чизва, амма чпи чеб азербайжан миллетдиз талукьарзава. Ахьтин ксарин веледриз чеб будугъар тир чӀал гьич малум туш.
Гегьенш хьанвай ареални кьадар дуьзар хъувун
Брокгаузан ва Ефронан Энциклопедиядин гафарганди гузвай малуматриз килигна, будугъри Къуба уезддин вири агьалидин 1,5 % пай туькӀуьрзавай ва уезддилай къеце пата санани гьалтзвачир. Энциклопедияди будугъар, гьапутрихъ, къирицӀрихъ, жекрихъ ва маса халкьарихъ галаз санал умуми «лезги» тӀварцӀелди малум тирди ва абурун чӀал чечен чӀалаз ухшар тирди лугьузва.
Исятда, Азербайжанда XIX виш йисуз будугъар яшамиш хьайи хуьрерин са пай амач. Са бязи хуьрер чкӀана арадай акъатнава ва абурун тӀварар ойконимрин пассив фондунин сиягьда гьатнава. Са кьадар хуьрерин тӀварар масакӀа хьанва. 1837 йисуз Къуба уезддин Будугъ магьалдик 19 хуьр акатзавай. Абурукай 12 будугърин хуьрер тир. Гила и хуьрерикай 3 ама: Къубада Будугъ хуьр, Хъачмаза Къарадагъ Будугъ ва Агъязи Будугъ хуьрер.
1926 йисуз СССР-да 1 будугъви итим яшамиш жезвай [1].
Алай чӀавуз Азербайжанда авай будугърин кьадар тахминан 1000 кас тирди къимет гузва.