Чепер
Чепер (урус. Джаба) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай кьакьан суван хуьр. «Чеперин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.
 Хуьр
|
.svg)
География дуьзар хъувун
Хуьр Ахцегь райондин кефердинни-рагъэкъечӀдай пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 14 км яргъал, Дукъузпара райондин сергьятдин мукьвал ала. Шалбуздагъдин цӀиргъинин хиле, гьуьлуьн дережадилай 1450 км кьакьанда, Цорцин суван (2257 м) кӀане чка кьунва. Чепер хуьрелай «Мегьарамдхуьр — Ахцегь — Рутул» рекьел кьван суван рекьерайтӀуз алай яргъавал 9 км я.
Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз пай жезва: Агъа мягьле, Къаргъа мягьле, Салус мягьле, Жалар мягьле [1].
Хуьре ва адан къваларив гвай чкаяр:
- Кьуьгъверар: Касан, Семедан гуьне, Вергьер, Кьекьей, Маргъуц, Зартан, Сувун мезре, ЦӀвакӀ, Твар авай никӀер, Сирар, Рези, Айнаяр, Шран, Хъукьур, Сийидан руфар, Гъенер ачӀ [1].
- Векьин чкаярни чӀурар: Тулар, ЧуьчӀвей, Таргъам, ШитӀа харапӀар, Царцун, КьвечӀел, ВацӀаркам, Гъурун кикер, ЧӀулав къванер, СартӀабар, Гьэмар, Шивер ятах, Свасар къугъвай тӀулар, Хъипер, УьчӀвер, ЧӀулав булахар, Хензер, Сияб, Ялгъуз яйлах [1].
- Булахар: Яргъа булах, Вини булах, Маяр булах, Чубухандин булах, Имигардин купул яд, Маза булах, Царцун булах, Манафан булах, Хириз булах, Рамагбандин булах, Купул яд [1].
Тарих дуьзар хъувун
Чепер хуьр, гьукуматдинни дяведин зурба лезги кардар тир Гьажи Давуд Муьшкуьрвидин сихилдин хуьр я.
XVI виш йисалай 1839 йисал кьван Чепер хуьр Дукъузпарадин азад жемятдин кьилин хуьр тир.
1839 йисуз Чепер хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Дукъузпарадин наибвилиз талукь тир. 1869 йисуз хуьре 214 мягьлеяр гьисабнай.
1920 йисуз Чепера садлагьай умуми чирвилер гузвай мектеб эцигнай. 1929 йисуз хуьр цӀийиз арадал гъанвай Ахцегь райондик кутунвай. 1936 йисуз хуьре колхоз тешкилнай, 1961 йисуз ана 358 карч алай чӀехи малар, 8000 лапагар авай.
Гьеле Октябрьдин революциядилай вилик Чепер хуьруьн эгьлийри Азербайжандин Хъачмаз районда авай чпин гатун чӀурарал Урьянуба хуьр арадал гъанай. Гьа хуьр Азербайжандин чилерал алай Дагъустандин хуьр-анклав тир. 2012 йисуз Урусатди Урьянуба ва Храхуба хуьрер, абурун 400-ев агакьана лезги агьалидихъ галаз Азербайжандиз маса ганай.
Агьалияр дуьзар хъувун
Йисариз килигна Чепер хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика:
| Йис | 1886 | 2002 | 2010 | 2015 |
| Агьалияр | 1 804 [2] | ↘ 513 [3] | ↗ 706 [4] | ↘ 667 [5] |
2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 667 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.
Тарихдал гьалтайла Чепервияр гъуьгъуьнин сихилриз пай жезва: Къараханар, КӀисрияр, Гъабгъанар, Будахар, Жалалар, Ширван Къулияр [1].
Инфраструктура дуьзар хъувун
Хуьре умуми чирвилер гудай мектеб, XIX виш йисан жуьме — мискӀин, клуб, улубхана, фельдшервилин пункт ва 35 карч алай чӀехи малар, 1200 лапагар хуьзвай совхоз ава [1].
ТӀвар-ван авай ксар дуьзар хъувун
- Азизханов Алюсед Межмединан хва — лезги шаир ва журналист.
- Азизханов Касбуба Лукьманан хва — журналист, шаир, РСФСР-дин культурадин лайихлу кӀвалахдар, жемиятдин кардар.
- Асваров Муьгьуьдин Рустаман хва (1912–1938) — лезги шаир.
- Къазиев Искендер Аликберан хва — лезги кхьираг.
- Ризаев Межмедин Челебович — хперхъан, Ленинан ва «Гьуьрметдин лишан» орденрин кавалер, СССР-дин Лап Кьилин советдин кӀуьд лагьай кӀватӀалдин депутат, КПСС-дин XXII лагьай Съезддин делегат, 9 йисан къене кьиляй-кьилиз Дагобкомдин член.
- Велибеков Дарвин Гьажибекович — алай аямдин тӀвар-ван авай чӀугваррикай сад. Адан кӀвалахар дуьньяда кьилди ксарин коллекцийриз гьатнава.
- Къурбаналиева Роза Яралиевна — СССР Лап Кьилин советдин депутат[1].
- Бабаев Фарид — инсанрин ихтиярар хуьзвай политик, «Яблоко» партиядин Дагъустандин хилен регьбер.
- Лачинов Эмирбег — лезги шаир ва кхьираг.
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Джаба | Сайт Администрации Ахтынского района
- ↑ Население Докузпаринского наибства в 1886 году
- ↑ Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Архивация 24 декабрь 2013 йисан.
- ↑ 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Архивация 22 декабрь 2018 йисан.
ЭлячӀунар дуьзар хъувун
- Ахцегь райондин сайт Архивация 26 октябрь 2014 йисан.
- Ахцегь райондин сайтуна Чеперин хуьруьнсоветдикай малуматар(кьейи элячӀун)