Википедия

Гьефер

Гьефер (эфер, иферар) (лат. Cumīnum cymīnum) ― векь тир набатат я. Ама Тажкьтинбурун тухумдикай я[2]. Адан ватан Йукьан Азия, маса ери-бинера кефер патан Африка ва рагъэкъечӀдай патан Аралугъ гьуьлуьн керехар я. Мальта архипелагда авай Комино тӀвар алай гъвечӀи са островда гьефер гзав пара ава. Гьигьин островдин тӀвар гьанара гьефер пара ава лугьуз ганава. Ам гьеле къадим ромалуриз, йунанариз хъсан чизавай са дадлух тир.[3][4]

Гьефер

Köhler’s Medizinal-Pflanzen ктабдай тир ботаникадин шикил, 1887
Илимда классриз пай хьун
Илимда адан тӀвар

Cuminum cyminum L., 1753

Синонимар
Гьеферар Эферар & Кимьон & Зира
Сихилдин векил

Систематика
(Викижуьреяр)
Поиск изображений
(Commons)
IPNI  ???

Этимология дуьзар хъувун

Латын чӀалал адан тӀвар (Cuminum) чувуд ва араб (kammun) чӀалала атанава[5]. Лезги чӀалал адан тӀвар гьикӀ хьанаватӀа малум туш, анжах литературадин чӀалал эфер хьизни ава гьефер хьизни[6][7][8][9][10].

Поэзияда дуьзар хъувун

Лезги халкьдин шаир Ражабов Ражаб Сулеймана хци, вичин «Гьайиф» тӀвар алай шиирда кхьанавай: «Ваз дашмишай гьефер гьайиф!»[6][7]

ТӀебиатда чукӀун, гьатун дуьзар хъувун

Гьефер ватан тир чкаралай маса чкарални цазава. Анжах Къиблепатан Америка, Йукьван Азия, кьетӀендаказ Уьзбекистанда ва Индияда ам гзаф пара цазава[3]. Гьеферин са маса сорт Азербайжандин Абшерон районда цазава ва КцӀар райондин вани хуьрерани гьефер вагьши яз акьатзава[11].

Къурулуш ва кхьин дуьзар хъувун

Са-кьве йис яшамишзавай векь я. Къерехдалай са кӀус тминдиз (чулов иферариз) ухшар я. Пишер нубатда авайбурукагъ я. Цуькер лацу ва яни ки ярубур я, кьве къат тажда ава чипизни чарар ва цуьлуь чарар ава[12].

Ишлемишун дуьзар хъувун

Хуьрекара дуьзар хъувун

Къадим чӀаварила къени къалди гьефер дуьняди гьар са пата пара гзаф ишлемишзавай са дадлух я. Ама жими ва кӀиви хуьрекарик ктозава. Европада ама XIII—XIV лагьай эсириз ишлемишзатӀани, ахпа чӀулов гьефери адан чка кьуна[3][13]. Уьзбекистанда айизава пловдин кьилин са пай я[14]. Гьикьван ятӀани гьефер дуьнядин пара чкара чизава са дадлух яз, лезгирин хуьрекарани адан гзаф чехи чка ава[15]. Хуьрекдик кутадай хъсан тӀям ва ни гъидай хъач-набатат я[16]. Лезгириз чараз эфер-фуни айида[17].

ТӀебабетда дуьзар хъувун

Гьефери таркибда 3 % ― 7 % эсенциал гъери ава[4]. Гъеридин 80 % виридала къиметлу тир анетол гъери я ки, ан гъеридин са гзаф хийирар ава[18]. Гьеферин хуьрек цӀурурдай хукадин ва ратарин системадиз чехи хийирар ава, ада гьулгъула, разисузвал алудда, руфуна авай заланвал, пара туьни лишанар кьезиларда. Адакагъ рикӀиз, вилериз, инсандин мефтиниз хийир ава[19].

Витаминар
Витмаин А эквивалентйаз 64 мкг (8 %)
Бета-каротин 762 мкг (7 %)
Витамин А 1270 МЕ
Тиамин (B 1) 0,628 мг (55 %)
Рибофлавин (B 2) 0,327 мг (27 %)
Ниацин (B 3) 4,579 мг (31 %)
Витамин B 6 0,435 мг (33 %)
Фолиевая кислота (B 9) 10 мкг (3 %)
Витамин B 12 0 мкг (0 %)
Холин 24,7 мг (5 %)
Витамин С 7,7 мг (9 %)
Витамин Д 0 мкг (0 %)
Витамин Д 0 МЕ
Витамин Е 3,33 мг (22 %)
Витамин К 5,4 мкг (5 %)
Металарин гелер
Кальций 931 мг (93 %)
Ракъ 66,36 мг (510 %)
Магний 931 мг (262 %)
Марганец 3,333 мг (159 %)
Фосфор 499 мг (71 %)
Калий 1788 мг (38 %)
Натрий 168 мг (11 %)
Цинк 4,8 мг (51 %)
Маса затӀар
Яд 8,6 г
мкг = микрограмм, мг = миллиграмм

МЕ = дуьньядин халкьариз талукь тир уьлчуьдин тек[20]

Къачур чка: USDA[21]

ТӀуьн патал тир къиметлувал дуьзар хъувун

 
ТӀигьир хуьре хчалнавай, регъвенавай гьефер

Са тӀур гьеферик АСШ-дин Здравохранениядин Министерстводи лугьуниз гуьре:

  • 22 ккал (92 кДж) туьн кьувват,
  • 1,34 г пи,
  • 2,63 г углеводар,
  • 0,6 г чӀун (волокнояр)
  • 1,07 г белок гала[21]
100 г гьеферин кьуру тумарик гала:
Къуват 1567 кДж
Калорияр 375 ккал
Углеводар 44,24 г
Шекер 2,25 г
ЧӀун (Волокно) 10,5 г
Пи (Макъ) 22,27 г
а) Насыщенный 1,535 г
б) Мононенасыщенный 14,04 г
в) Полиненасыщенные 3,279 г
Белок 17,81 г
Къачур чка: USDA[21]

Шикилар дуьзар хъувун

 
Арабрин дарман набататрин справочник

Баянар дуьзар хъувун

  1. ↑ Сведения о роде Cuminum в базе данных Index Nominum Genericorum Международной ассоциации по таксономии растений (IAPT). (инг.)
  2. ↑ https://aidigo.ru/encyclopedia/kumin_zira/
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 https://www.gastronom.ru/product/kumin-zira-883
  4. ↑ 4,0 4,1 http://gernot-katzers-spice-pages.com/engl/Caru_car.html
  5. ↑ https://www.etymonline.com/word/cumin
  6. ↑ 6,0 6,1 Ражабов Ражаб «Кьисметдин накьв»
  7. ↑ 7,0 7,1 https://www.lezgichal.ru/sites/default/files/media/%D0%A0%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%B1%20%D0%A0%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%B2%20-%20%D0%9A%D1%8C%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B4%D0%B8%D0%BD%20%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D1%8C%D0%B2.pdf
  8. ↑ Асадова Гюльнисе Назировна / КАРАКЮРИНСКИЙ ГОВОР САМУРСКОГО НАРЕЧИЯ ЛЕЗГИНСКОГО ЯЗЫКА: ФОНЕТИКА, МОРФОЛОГИЯ, ЛЕКСИКА / МАХАЧКАЛА ­ 2013
  9. ↑ https://static.freereferats.ru/_avtoreferats/01006728973.pdf
  10. ↑ http://cheloveknauka.com/karakyurinskiy-govor-samurskogo-narechiya-lezginskogo-yazyka
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20160304125356/http://library.adau.edu.az/upload/book/375_4..pdf
  12. ↑ http://www.agroexpert.az/cire-nedir-ve-nece-istifade-olunur/ Архивация 14 май 2021 йисан.
  13. ↑ http://saturdaymenu.com/cire_kimyon_nedir/
  14. ↑ https://www.kommersant.ru/doc/1621600
  15. ↑ https://www.dideo.ir/v/yt/ovCgD3bb63Y/%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%80-%D1%81-%D0%B7%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D1%8E.%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%B3%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D1%83%D1%85%D0%BD%D1%8F
  16. ↑ https://obastan.com/%D1%8D%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%80/1147187/?l=az
  17. ↑ https://ru.freejournal.org/3658064/1/lezginskaya-kukhnya.html(кьейи элячӀун)
  18. ↑ https://web.archive.org/web/20160304125356/http://library.adau.edu.az/upload/book/375_4..pdf
  19. ↑ https://aidigo.ru/encyclopedia/kumin_zira/
  20. ↑ https://www.viridian-nutrition.com/blog/nutrition-news-and-views/what-does-an-iu-measure-in-vitamins
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 https://fdc.nal.usda.gov/ndb/foods/show/239?fg=&man=&lfacet=&count=&max=25&sort=&qlookup=02014&offset=&format=Stats&new=1&measureby=(кьейи элячӀун)

ЭлячӀунар дуьзар хъувун

Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Гьефер&oldid=94127" я