Гелхен
Гелхен (урус. Гельхен) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай хуьр. Квардал хуьруьхъ галаз «Гелхен» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я.
 Хуьр
|
.svg)
География дуьзар хъувун
Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин кефердинни — рагъэкъечӀдай пата, Кьурагь вацӀун вини кьиле, Гуьлгери вацӀун кьере чка кьунвайди я. Хуьруьн къваларив пара иер ландшафт акваз жеда — тӀулар, гегьенш чӀурар, вацӀарин дугунар, тамар, булахар, чӀехи ахъа чкаяр, «Гъулугъ», «КьачӀул» ва «Кафир дере» хьтин кьулу никӀер. И тӀебиатдин няметрин вирида хуьр мадни иер ва вичел дикъет чӀугвадай ийизва.
Тарих дуьзар хъувун
Гелхен — са Лезгистандин ваъ, гьакӀни вири Дагуъстандин виридалайни дегь ва гзаф девлет авай тарих авай хуьрерикай сад я. Им субутзавайди, цӀуру (иски) ва цӀийи хуьрерин къваларив ва къене амукьнавай сурун къванер я. Хуьруьн цӀуру пад, Гелхен вацӀун чапла кьере авай кӀунтӀунин винелайтӀуз 150 метр яргъи хьанвай, дакӀарар галачир зурба къванерикай ибарат тир, тӀем акакь тийир къеле хьиз я. Адан винел инсанри уьмуьр гьалзавай кӀвалер ава. Куьчедин кьве патайни кьве къатан варар авайди тир, ва герек чӀавуз хуьр къачуз тежедай къеледиз элкъвезвай.
Гелхен хуьр ирид гъвечӀи хуьрерикай арадал атанвайди я: Чфур, Туьхуьр, Никез, Келхен, К1еле, Кьерегь, Зупа. Гелхен хуьруьн тӀвар ибарат кьве гафуникай: ГЕЛ (кел) ва ХЕН, яни гелар яшамиш жезвай чка. Гелар- Кавказдин Албанияда яшамиш жезвай 26 халкьарикай сад тир.
Хуьруьн майдан, майишатдин мулкарни кваз, 3500 гектар я. Хуьре 1882 йисуз эцигнавай мискӀин авайди я. Гелхенвийри, 500 — лай пара йисар авай шейх Султан Агьмадан зияратдив гзаф дамах ийзва. Хуьруьн къваларив археологри дегь заманадин къеледин амукьаяр дуьздал акъуднавай. Хуьруь вичи вич душманрикай хъсан хуьзвай. Хуьре чирвилер авай ксар, алимар пара авай. Абурукай виридалайни тӀвар-ван авайди Султан Шейх Ахмад тир, адаз са диндин чирвилерилай гъейри, ада гьакӀни шиирарни кхьизвай, илимдал алахънавай, са шумуд чӀал чизвай. Сифтегьан чирвилер гелхенви аялри кьве медресейра къачузвай. Са вахтунда и хуьре гуржи, эрмени ва цӀап миллетрин векилар секин хьанвай. И кар тестикьарзавайди хуьре авай кьейибурун сурун къванер я. Абурун несилри чеб гелхенвияр яз гьисабзава. Ина кьвед — пуд гьавадин сурарни ава. Кьейиди ацукьнавай гьалда кучуднавай сурарни гьалтзава.
Мукьвал алай хуьрер сад-садахъ гилиг хьана чӀехи хуьр арадал атайдилай кьулухъ, эгьлийри вацӀун кьве патани чпиз кӀвалер эцигиз эгечӀнавай. Ина кьакьан суван хуьрера хьиз кӀвалер сад садан винел гурарар хьиз акъвазайла жедай чалпачух авач. Хуьре пуд куьче ава: кьве вацӀун куьчеяр, садни твех пата авай куьче.
Виш йисан юкьвара Гелхен хуьр, Азербайжандиз ва Муьква Азиядин муькуь уьлквейриз маларин гуьгъуьна физвай савдагарар йиф акъудиз ва ял ягъиз акъваззавай, Пекдин Рекьин гъвечӀи хел хьтин савдавилин чӀехи пункт хьанвай. Гьеле XII виш йисуз Гелхенра литература, тарих, медицина ва муькуь хьтин илимар вилик фенвай. А береда виле аквадай гегьеншвал араб чӀалди къачунвай. Ина араб чӀалал кхьенвай сурун къванерал алай кхьинар пара кьадарда амукьнава.
Дагъустандин къеце пата диндин чивилер къачунвай Къараярин Магьамад, Мусса, мулла Ибрагьим, мулла АбдулмутӀалиб, Габибуллагь Гьажиабдуллаев, Али, Ибрагьим хьтин чӀехи арабист — алимрин алахъунрин куьмекдалди, хуьр Кьибле Дагъустандин диндинни — культурадин асул метлеб авай юкьваз элкъвенвай. И карда кьетӀен чка, са шумуд чӀалар чидай алим ва зари Шейх Султан Ахмад гана кӀанда. 1622 йисуз Шакулидин хвайри Шамай ва Мугьамед устӀарри эцигнавай адан сурун гуьмбет, гила ам гзаф рикӀ алаз сейлиз кьунвайбурун зиярат ийидай пӀир хьанва. Идахъ галаз санлай йисар къвез-къвез и пӀир, вичи хуьзвай, са лезги чӀалалай гъейри, гьакӀни араб, фарс ва туьрк чӀаларал кхьей кьери чарарин, документрин, улубрин, чкадин ва къеце патан алимри ва зайри гъилив кхьей кӀвалахрин тарихдинни — этнографиядин чӀехи метлебдиз килигна, мадни уникум тир чка жезва.
Гьайиф, 30-й йисара и документра диндин тематика жагъурнавай авам ксари, абур майдандиз акъудна са шумуд югъ сад-садан гьуьгъуьна цӀай яна курнавай. Кулаквал терг авурдалай кьулухъ, и чарарин лап бицӀи пай кьилдин ксарин гъиле гьатнавай. Нетижада виш йисарин гъал ва дегь заманайрихъ галаз алакъа квахьнавай.
Дегь заманадилай инихъ Гелхен хуьр, Гьусейн, Ибрагьим ва Сираждин хьтин чпи-чпиз кӀелна чирай духтуррин кьадардив тафават аваз тир. Гьеле 300 йис идалай вилик хуьре, начагъбур жуьреба жуьре азаррикай сагъарзавай ва сагъариз тежезвай начагъбур хуьрелай чара авуна тӀегъуьнрин вилик пад атӀудай, чара авунвай азарханаяр авайди тир. Чирвилер сувавийри медресайра къачузвай. Хуьруьн эгьлийри кӀунтӀарал ва суварал къванцин гуларин шикилда туькӀуьрнавай ракьинин календардикай менфят къачузвай. Йисарин береяр, цан цунин, векьер ягъунин ва бегьер кӀватӀунин вахтар гьа ракьинин календардин куьмекдалди чирзавай.
Хуьруьн тӀвар Ашукь Амрах, Ашукь Раджаб ва Ашукь Гьусейн хьтин машгьур ашукьри акъуднавай. Ина Армениядай ва Азербайжандай къвезвай ашукьрин арада акъажунар кьиле тухузвай. Лезги халкьдин тӀвар — ван авай мани хьанвай «Суваллай яр, гьей» манидин кирамвал Ашукь Гьусейназ талукь я. Къванцин ва кӀарасдин Алимурад ва Исак, хвани дах, устӀаррин гъилин кӀвалахар гила харусенятдин шедеврар я.
Кьибле Дагъустандин хуьрерин арада картуфар цуниз сифте кьил кутурбур гелхенвияр тир. Абуру гьакӀни, Кьибле Дагъустандиз хас тушир техилдин магьсулар цазвай: «гъул» — атӀанвай мичӀи рангунин къуьлуьн кӀеви сорт, «маар» — мухдиз ухшар, амма чӀехи тварар авай ва хъуьруьшар галачир техилдин са жуьре. Гьеле XX виш йисуз гелхенви Рагьим Цагурова сад-садаз ягъиз набататрин цӀийи хъсан сортар ва гьайванрин цӀийи хъсан жинсер арадал гьунин кӀвалахдал алахънавай. Ада аязар ва чкадин гьавадин шартӀар эхиз жедай къуьлуьн цӀийи сортар арадал гъанвай. Гелхенвийрин улу — бубайрин зегьметдалди, гилан несилри менфят къачузвай, виш гектарралди цан цадай ва дигидай никӀер арадал гъанвай. Хуьре девлетар авай хзанарни авайди тир, ахьтинбуруз 100 — лай 3000 кьван кьил лапагар, 100 — ел кьван карч алай чӀехи малар, 300 балкӀанар ва кьадар авачир чӀижер жедай. Хуьруьн виридалайни девлетар авай хзанар Абасар, Гьажиабдулагьар, Серкерар, АбдулмутӀалибар тирди гьисабзавай. ХъуьтӀуьн ва гатун берейра хпер хуьн патал гьар агьвал авай хзандиз гьуьндуьгар авай. Вирини вири Гелхенра 51 кьван гьуьндуьгар авай. ГьакӀни ина 10-далай пара ратӀар ва гьардай 7 рекъверни хьрар авайди тир. Ибуру вири акӀ лагьай чӀал я хьи, и бул няметрал ва агьвалрал гелхенвийри чпин зегьметралди агакьанавайди тир.
XIX виш йисуз Гелхен вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Усугъ, Укуз ва Квадрал хуьрерихъ галаз Усугъ хуьруьнжемятдик акатзавай.
XX виш йисан сифте кьилера Дагъустанда хьанвай тарихдин вакъиайра гелхенвийрини активдаказ иштирак ийизвай. 1906 йисан революциядин вакъиайрихъ галаз алакъа авай Кьасум, Гьарун ва Къапул тӀварар алай ксар жандармар паталай кьуна гуьллейриз акъудна кьинай. Муькуьбур Дагъустанда Совет гьукум туниз чпин куьмек ганвайвиляй машгуьр хьанвай.
1922 йисуз АбдулмутӀалибан медресадин ва Мирзебеган гьуьжредин дараматар цӀийикӀа туькӀуьрна садлагьай гражданвилин пуд йисан мектеб эцигнавай. ЦӀийи мектебдин регьбер Штулви Эфендиев Махмуд тир. 1939 йисуз мектебдин чара дарамат эцигнавай. Са тӀимил вахтунилай ам ирид йисан, ва 1954 йисуз кьулан мектебдин статус къачунвай. Мектебдихъ, мукьув гвай хуьрерин аялар кьабулзавай интернатни кардик квай. Идалайни гъери, интернатда гьукуматдин такьатралди агьвал авачир хзанрин ва зегьметхъанрин аяларивай тӀуьнар нез жедай. 1966 йисуз мектебда урус ва маса миллетрай тир 18 муаллим кӀвалахзавай. Муаллимрин зегьметдин куьмекдалди мектебдин дараматдихъ са шумуд классрин кӀвалер, спортзал, устӀархана ва кӀватӀалар кьиле тухудай тавхана гилигнавай.
1954 йисуз мектебда вини дережадин чирвилер авай са кас кӀвалахзавайтӀа, гила ана авай муаллимрин виридаз вини дережадин чирвилер авайди я. Зегьметдал рикӀ ала муаллим, халкьдин чирвилерин тафават авай кас, гъиляй гьар са кар къведай устӀар, «Гуьрметдин Лишан» ордендин кавалер, Вирисоюздин муаллимрин кӀватӀалдин делегат, зегьметдин ветеран Гьажикъадиров Абдурагьима мектебда авиа ва ракетомоделистрин кружок ахъаюнивдин Гелхенрин кьулан мектебдин тӀвар вири Дагъустандиз акъуднавай. Чирвилер гунин дережадиз ва акьалтзавай несилриз тербия гунин крара агакьнавай агалкьунриз килигна 1970 йисуз Гелхенрин кьулан мектебдиз Курагьдин РК КПСС-дин «Яру Лишан» пишкешнавай.
1936 йисуз хуьре С. М. Кирован тӀварунихъ галай садлагьай колхоз арадал гъанвай. Колхоздин мулкунихъ гегьенш чӀурар ва 700 гектар цан цадай чил квай. Йисар къвез-къвез колхоз экономикадин жигьетдай вилик физвай. Виридалайни чӀехи агалкьунрив колхоз 1955 — 1961 йисара, М. К Камалдинова регьбервал ийизвай чӀавуз агакьнавай. Колхозда 9000 кьил лапагар, 1200 карч алай чӀехи малар, абурук нек гудай 350 кал кваз авай. Районда виридалайни хъсан колхозрихъ галаз са жергеда физвай. Кьурагь райодин кьилив атанвай Дагъустандин обкомдин КПСС-дин секретарьди и колхоздиз «МичӀи пачагьвалдин экуьнин нур» лагьанвай.
Чпин улу-бубайрин зегьметдин адетрал вафа авай гелхенвийри 1939 йисуз Кьурагь вацӀун агъа кьиле, гелхенвияр ва усугъвияр электричестводив таъмин ийизвай колхоздин цин электростанция эцигнавай. 1969 йисуз Кирован тӀварунихъ галай колхоздин тӀвар «Гелхендин» совхоздиз цӀийикӀа туьхкӀуьрнавай.
Хуьруьн виридалайни виле аквадай чкадал, Ватандин ЧӀехи дяведа чан эцигнавай сахуьруьнвияр рикӀел хкидай обелиск акъвазнава. Фронтдиз 81 кас рекье гьатнай, абурукай 37-даз кӀвализ хтун кьисмет хьаначир. Фронтдиз тефенвайтӀани бязибуру хуьре яз гъиляй къвезвай куьмекар гузвай, гьакӀ Рамазанов Осман ва АбдулмутӀалибов Хидирнеби эгьлийри хуьнуьхин фондуниз 15000 манат, Ибрагимов Нурмагомеда — 35000 манат ракъурнавай.
Агьалияр дуьзар хъувун
2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 557 касди уьмуьр гьалзавай[1]. Вири лезгияр, суни — мусурманар я.
Хуьре гуьгъуьнин сихилар ава: Керимар, Къапулар, Кьуйинар, Музулар, Фекьияр, Мурадар, Кьунацар, Пирер, Гузварар, Серкерар, Яхулар.
ЧӀал дуьзар хъувун
Гелхенвияр лезги чӀалан гелхен рахунив рахазва.
ИнфратуькӀуьрун дуьзар хъувун
Хуьре хуьруьн администрациядин дарамат, алакъайрин идара, клуб, колхоз, кьулан мектеб, интернат, фельдшервилинни акушервилин идара, малдарвилин ферма кардик ква.
Хуьруьн майишатар дуьзар хъувун
Кьибле Дагъустандин хуьрерин арада картуфар цаз виридалайни фад гелхенвийри эгечӀнай. Ина салдинни багъдин майишатар цазва. Лежбервилелай гъейри ина карч алай чӀехи малар ва лапагар хуьдай кар вилик фенвай. Анжах эхиримжи вахтара маларин ва хперин кьадар гзаф тӀимил хьун малум жезва.
МискӀинарни пӀирер дуьзар хъувун
Хуьре 1882 йисуз эцигнавай мискӀин ава. Адалай гъейри, Гелхенда вири Дагъустандиз машгьур тир Султан Шейх Агьмадан пӀир ава. Кьисадив кьурвал, ам Шакулидин веледар тир Сумай ва Мугьамед устӀарри, 1622 йисуз эцигайди я. ПӀирел кьве сур ава, абурукай сада Шейх вич кучуднава. И пӀир Кьибле Дагъустандин халкьари зиярат ийизвай чка я. Са бязибуру лугьузва хьи, пӀирди Гелхен хуьр кьурагьвиликай хуьзва ва суралай къачур накьвади инсандин беденда тӀалар авай чка сагъар хъийизва[2].
ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр дуьзар хъувун
Дегь заманайра хьиз Гелхен хуьр гилани алимрин, кьегьал рухвайрин, зегьметдал рикӀ алай ксарин макан я. Гелхенвияр жуьреба-жуьре хилера кӀвалахзава. Ингье тӀвар-ван авай гелхенвийрин тӀварар:
- Рамазанов Мухтар, лакӀаб Гелхен Мухтар — лезги шаир.
- Абдурагьим Гьажикъадиров — муаллим, «Гьуьрметдин Лишан» ордендин кавалер.
- Абдулгамид Эмиргамзаев — экономикадин илимрин кандидат, дзюдо спортдин жутредай Урусатдин устӀар, «Справедливая Россия» политпартиядин Дагъустандин хилен векил.
Гьасанов Рамазан-сад лагьай муалим, сад лагьай кас кьилин образование къачур,дяведин участник, кавалер "Ордена славы".
- Гуьлнара Эмиргамзаева — операдин манидар, АСШда уьмуьр гьалзава.
- Гьуьсен Шагьпазов — «Талантливая молодежь» номинацияда УФ-дин президентдин грантдин иеси.
- Зейнудин Билалов — параолимпиядин къугъунрин гимишдин призёр (Греция, Австралия, Пекин).
- Малла Абдулмуталиб -фекьи, алим.
- Рамазанов Али- фекьи, алим.
- Мегьамед Гасанов — фекьи, алим.
- Мегьамед Мегьамадов — фекьи, алим.
- Мегьамед Камалдинов — зари, кхьираг, журналист.
- Мухтар Гелхен — зари, кхьираг, журналист.
- Ражаб Хибиев — зари, кхьираг, журналист.
- Садир Эмиргамзаев — кикбоксинг спортдин жуьредай Европадин чемпион.
- Саид Мусаев — ВЧӀД-да иштирак авур кас, батальондин командир, 1945 йисуз Берлиндив агакьнавай.
- Шабан Шабанов — зари, кхьираг, журналист.
- Шагьпазов Сейфудин Тегьмезбеган хва — лезги шаир, УФ журналистрин КӀватӀалдин член.
Баянар дуьзар хъувун
- ↑ Кьурагь район. ФЛНК
- ↑ Абдурагимов Г. А. Кавказская Албания — Лезгистан: история и современность/ С.-Петербург, 1995, с. 183