Чечня: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
ЦӀар 43:
}}
 
'''Чечня''', официал тIвартӀвар '''Республика Чечня''' ({{lang-ce|Нохчийн Республика, Нохчийчоь}}) — [[Урусатдин Федерация]]дин составдик квай республика <ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Конституция_Российской_Федерации#.D0.A1.D1.82.D0.B0.D1.82.D1.8C.D1.8F_65 Конституция Российской Федерации. Ст. 65, п. 1]</ref>, [[Кеферпатан Къавкъаздин федерал округ]]дик акатзава.
 
Республикадин бине [[1993 йис]]ан 9 январьда кутунвайди я.
 
Кьилин шегьер  — [[Грозный]].
 
== География ==
Уьлкве Ингушетиядихъ галаз рагъакIидайрагъакӀидай пата, Кеферпатан Осетиядихъ галаз кефердинни-рагъакIидайрагъакӀидай пата, кефер пата Ставропольдин крайдихъ галаз, рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай пата Дагъустандихъ галаз ва кьибле пата Гуржистандихъ галаз са сергьятра ава. Чечнядин кьиблепатан тIебиитӀебии сергьят УФ-дин гьукуматдин сергьятдихъ галаз сад къвезва ва сувун цIиргъеринцӀиргъерин синерайтIузсинерайтӀуз яргъи хьанва. Кьибле патай кефер патаз республика 170  км, рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай патай рагъакIидайрагъакӀидай патаз 100  км экIяэкӀя хьанва.
 
Республика Чечня Кеферпатан Къавкъазда, Терек ва Сунжа вацIаринвацӀарин дугунрал ала. Уьлкведин кефер пад арандал къвезва, ина чуьллер ва къумлухар ава, месела Терек-Кум аран, кьулан пата чуьл-тамарин зул физва, уьлкведин кьибле пад Къавкъаздин сувари кьунва. Сувун цIиргъерицӀиргъери, кIамарикӀамари ва дегьне кьвалари Чечнядин майдандин 35  % туькIуьрзаватуькӀуьрзава.
 
Физикадинни-географиядин жигьетдай Чечня кьуд зулариз пай хьанва: кьакьан суварин, суварин, сувун ценерин ва арандин. Кьакьан сувун чкайриз гзаф векъи гьавадин шартIаршартӀар хас я, ина суварал алай муркIармуркӀар вири йиса амукьзава. Кефер патахъ финивай сувар аскIанаскӀан жезва ва набататар пара жезва. Дугунар чIулавчӀулав накьвадин къатди кIевнавакӀевнава, ина пара мублагъ чIурарчӀурар ава. Чкадин агьалидин кьилин машгъулат дегь чIавалайчӀавалай малдарвал я.
 
==== Сувун кукIваркукӀвар ====
Кьуд агъзур метрдилай виниз кьакьанвал авай сувун кукIушаркукӀушар:
 
* [[Тебулосмта]] сув ({{lang-ce|Тулой-Лам}}) — 4493  м.
* [[Диклосмта]] сув ({{lang-ce|Дукълуо-Лам}}) — 4285  м.
* [[Комито]] сув ({{lang-ce|Кхуметта-Лам}}) — 4262  м.
* [[Доносмта]] сув ({{lang-ce|Доной-Лам}}) — 4174  м.
* [[Маистисмта]] сув ({{lang-ce|МIайстой-Лам}}) — 4082  м.
 
=== Гьайванрин алам ===
Чечнядин сувун тамарин фауна гзаф девлетлу ва жуьреба-жуьрединди я. Инин виридалайни чIехичӀехи гьайван  — сев, биши тамара ва рагарин гуьтIуьгуьтӀуь кIамаракӀамара гьалтзава. Идалайни гъейри, уьлкведа суван цIегьцӀегь, къбан, чIуранчӀуран пси, машах, сикIсикӀ, бацIбацӀ, барсук, цуцIуларцуцӀулар, къуьр, мирг хьтин гьайванар гьалтда.
 
=== Вирерни вацIарвацӀар ===
====ВацIар====
Кьилин вацIар: [[Терек]], [[Сунжа]], [[Аргун (вацI)|Аргун]], [[Шароаргун]], [[Гехи|Гехи]], [[Хулхулау]], [[Аксай|Аксай]], [[Мартан]], [[Баас (вацI)|Баас]], [[Гумс]], [[Ямансу (вацI)|Ямансу]], [[Ярык-су]], [[Шалажа]], [[Нетхой]], [[Рошня]], [[Мичик]], [[Фортанга]], [[Асса (вацI)|Асса]], [[Чемульга (вацI)|Чемульга]]. ВацIар уьлкведин чилерал барабардаказ чкIанвач. Абурун чIехи пай сувун ва сувун ценерив галаз чкайра авахьзава. Терек вацIалай кефердихъ гьич са вацIни ава. Чечнядин саки вири вацIар Терек вацIун системадиз талукь я, анжах Аксай, Яман-Су, Ярык-Су вацIар Акташ вацIун системадик ква. Кьурагь Нугъай чуьллериз яд тухун паталди Терку-Кум канал туькIуьрнай.
 
====Вирер ВацӀар ====
Кьилин вацIарвацӀар: [[Терек]], [[Сунжа]], [[Аргун (вацI)|Аргун]], [[Шароаргун]], [[Гехи|Гехи]], [[Хулхулау]], [[Аксай|Аксай]], [[Мартан]], [[Баас (вацI)|Баас]], [[Гумс]], [[Ямансу (вацI)|Ямансу]], [[Ярык-су]], [[Шалажа]], [[Нетхой]], [[Рошня]], [[Мичик]], [[Фортанга]], [[Асса (вацI)|Асса]], [[Чемульга (вацI)|Чемульга]]. ВацIарВацӀар уьлкведин чилерал барабардаказ чкIанваччкӀанвач. Абурун чIехичӀехи пай сувун ва сувун ценерив галаз чкайра авахьзава. Терек вацIалайвацӀалай кефердихъ гьич са вацIнивацӀни ава. Чечнядин саки вири вацIарвацӀар Терек вацIунвацӀун системадиз талукь я, анжах Аксай, Яман-Су, Ярык-Су вацIарвацӀар Акташ вацIунвацӀун системадик ква. Кьурагь Нугъай чуьллериз яд тухун паталди Терку-Кум канал туькIуьрнайтуькӀуьрнай.
* [[Кезенойам]] вир ({{lang-ce|Къо́ьвзанан Іам}}, {{lang-ce|Кlе́зной-lам}}) — [[Ведено район]] — Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чIехи ва дегьне сувун вир.
 
* [[Галанчож (вир)|Галанчож]] ({{lang-ce|Галайн-Іам}}) — [[Галанчож район (Чечня)|Галанчож район]].
==== Вирер ====
* [[Гехи-Ам]] вир ({{lang-ce|Ги́хтой-Іам}}) — Ачхой-Мартан район.
* [[Кезенойам]] вир ({{lang-ce|Къо́ьвзанан Іам}}, {{lang-ce|Кlе́зной-lам}}) — [[Ведено район]] — Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чIехичӀехи ва дегьне сувун вир.
* [[Галанчож (вир)|Галанчож]] ({{lang-ce|Галайн-Іам}}) — [[Галанчож район (Чечня)|Галанчож район]].
* [[Гехи-Ам]] вир ({{lang-ce|Ги́хтой-Іам}}) — Ачхой-Мартан район.
* [[Чентий-ам]] вир ({{lang-ce|ЧІаь́нтий-Іам}}) — [[Итум-Кали район]].
* [[Ургюххой-ам]] вир ({{lang-ce|Іуь́ргюххой-Іам}}) — [[Шатой район]].
* Черкасское вир  — [[Шелково район]]
* ЧIехиЧӀехи вир ({{lang-ce|Бокх-Іам}}) — Шелково район.
* УьцIуьУьцӀуь вир ({{lang-ce|Дюр-Іам}}) — Шелково район.
* [[Чечен]] вир ({{lang-ce|Че́чана-Іам}}) — [[Наур район]].
* [[Капустино (Чечня)|Капустино]] вир  — Наур район.
* [[Майорское]] вир  — Наур район.
* Генеральское вир  — Наур район.
* [[Безик-Оме]] вир ({{lang-ce|Бе́зик-Іом}}) — Шатой район.
* [[Амга]] вир ({{lang-ce|Іа́мга}}) — [[Шарой район]].
 
== Чечнядин тарихдин чилер ==
* '''Акка''' — Чечнядин кьиблединни-рагъакIидайрагъакӀидай пата ала.
* '''[[Аух]]'''<ref name="Ахмадов, И. Б. Мунаев">Чечня и чеченцы в материалах ХIХ в. (Сост. Я. З. Ахмадов, И. Б. Мунаев). Элиста: «Санан», 1990.</ref> — Ярыксу, Ямансу ва Акташ вацIаринвацӀарин кIамаракӀамара ава. Исятда и чилер Дагъустандин къене ава. Аух чилерал дегь чIавалайчӀавалай чечен ва къумукъ халкьари уьмуьр гьалайди я. И чилер низ талукь ятIаятӀа лугьудай гьуьжетар гилани физва.
* '''[[Галанчож район|Галайн-Чож]]''' — Чечнядин кьиблединни-рагъакIидайрагъакӀидай пата ала.
* '''Карабулакия''' (Арцха) — Фортанга вацIунвацӀун агъа кьилера чка кьунва, алай чIавузчӀавуз Ингушетиядин къене ава.
* '''[[Ичкерия (тарихдин чилер)|Ичкерия]]''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай пата алай тарихдин чка. Бязи вахтара Ичкерия гъалатIгъалатӀ яз вири уьлкведиз лугьуда.
* '''Майста''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай пата ала.
* '''Мелхиста''' — Аргун вацIунвацӀун чапла пата ала.
* '''Нашха''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай пата ала.
* '''Терлa''' — Чечнядин кьибле пата ала.
* '''Чебирла''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай пата, Дагъустандихъ галаз сергьятдин мукьвал ала.
* '''Органчеж''' — (вичик Чанта, Зумса, Хилдехара, Хачара, Дишна чилерни акатзава) — Сувун Чечнядин Аргун кIамакӀама ава.
* '''Шатой''' — Сувун Чечнядин Чанты-Аргун вацIалвацӀал ава.
* '''ГъвечIиГъвечӀи Чечня'''  — Чечен арандин рагъакIидайрагъакӀидай пад, Алханчурт дугун ва Сунжа цIиргъцӀиргъ кьунвай чилер.
* '''ЧIехиЧӀехи Чечня'''  — Чечен арандин рагъэкъэчIдайрагъэкъэчӀдай пата алай чилер.
* '''Надтеречная Чечня''' — Чечнядин кефердинни-рагъакIидайрагъакӀидай пата, Терек вацIалвацӀал ала.
* '''Мичигия''' — Мичик вацIунвацӀун кIамаракӀамара ава.
* '''Качкалыкия''' — Гудермес аранда, Терек вацIуннивацӀунни Гудермес цIиргъининцӀиргъинин юкьва ава.
* '''Балой''' — Чечнядин рагъакIидайрагъакӀидай пата, Чож, Нитхой ва Шалажи вацIаринвацӀарин кIамаракӀамара ава.
* '''Пирикита Тушетия''' (Пирикита) — Чечнядин кьибле пата, Пирикита вацIунвацӀун кIамаракӀамара ава. Бацой тайифадин хайи чилер я. Исятда Гуржистандин къене ава.
* '''Пхия''' — Чанты-Аргун вацIунвацӀун вини кьиле авай чилер. Исятда Гуржистандин къене ава. И чилер чеченрин Пхий тайифадин хайи чилер я.
 
== Тарих ==
* '''Акка''' — Чечнядин кьиблединни-рагъакIидай пата ала.
* '''[[Аух]]'''<ref name="Ахмадов, И. Б. Мунаев">Чечня и чеченцы в материалах ХIХ в. (Сост. Я. З. Ахмадов, И. Б. Мунаев). Элиста: «Санан», 1990.</ref> — Ярыксу, Ямансу ва Акташ вацIарин кIамара ава. Исятда и чилер Дагъустандин къене ава. Аух чилерал дегь чIавалай чечен ва къумукъ халкьари уьмуьр гьалайди я. И чилер низ талукь ятIа лугьудай гьуьжетар гилани физва.
* '''[[Галанчож район|Галайн-Чож]]''' — Чечнядин кьиблединни-рагъакIидай пата ала.
* '''Карабулакия''' (Арцха) — Фортанга вацIун агъа кьилера чка кьунва, алай чIавуз Ингушетиядин къене ава.
* '''[[Ичкерия (тарихдин чилер)|Ичкерия]]''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата алай тарихдин чка. Бязи вахтара Ичкерия гъалатI яз вири уьлкведиз лугьуда.
* '''Майста''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата ала.
* '''Мелхиста''' — Аргун вацIун чапла пата ала.
* '''Нашха''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата ала.
* '''Терлa''' — Чечнядин кьибле пата ала.
* '''Чебирла''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата, Дагъустандихъ галаз сергьятдин мукьвал ала.
* '''Органчеж''' — (вичик Чанта, Зумса, Хилдехара, Хачара, Дишна чилерни акатзава) — Сувун Чечнядин Аргун кIама ава.
* '''Шатой''' — Сувун Чечнядин Чанты-Аргун вацIал ава.
* '''ГъвечIи Чечня''' — Чечен арандин рагъакIидай пад, Алханчурт дугун ва Сунжа цIиргъ кьунвай чилер.
* '''ЧIехи Чечня''' — Чечен арандин рагъэкъэчIдай пата алай чилер.
* '''Надтеречная Чечня''' — Чечнядин кефердинни-рагъакIидай пата, Терек вацIал ала.
* '''Мичигия''' — Мичик вацIун кIамара ава.
* '''Качкалыкия''' — Гудермес аранда, Терек вацIунни Гудермес цIиргъинин юкьва ава.
* '''Балой''' — Чечнядин рагъакIидай пата, Чож, Нитхой ва Шалажи вацIарин кIамара ава.
* '''Пирикита Тушетия''' (Пирикита) — Чечнядин кьибле пата, Пирикита вацIун кIамара ава. Бацой тайифадин хайи чилер я. Исятда Гуржистандин къене ава.
* '''Пхия''' — Чанты-Аргун вацIун вини кьиле авай чилер. Исятда Гуржистандин къене ава. И чилер чеченрин Пхий тайифадин хайи чилер я.
 
=== Юкьван виш йисар ===
==Тарих==
XIII виш йисуз монголри Къавкъаздиз дяведин вигьинар авунин себебдалди чеченрин чIехичӀехи бубайри кьулу чилер гадарна сувариз хъфенай.
===Юкьван виш йисар===
XIII виш йисуз монголри Къавкъаздиз дяведин вигьинар авунин себебдалди чеченрин чIехи бубайри кьулу чилер гадарна сувариз хъфенай.
 
ХIV виш йисуз чеченри Симсир гьукумат туькIуьрнайтуькӀуьрнай, гуьгъуьнлай и гьукумат Тамерланан кьушунри терг авунай.
 
Къизил Орда чкIайдалайчкӀайдалай кьулухъ Чечнядин аран чилер дагъустандин ва кабардадин феодалрин ихтияррик акатнай ва и чилерал куьчери туьрк халкьари уьмуьр ийизвай. Чеченар дуьз XVI виш йисалди сувара амукьзавай. Гьа девирда чечен жемиятда тайифайрин ва сихилрин структура арадал къвезвай.
 
=== ХVI виш йисар ===
ХVI виш йисан къене чеченрин са пай суварилай аран районриз, иллаки Терек, Сунжа ва Аргун вацIаринвацӀарин дугунриз куьч жез ва хуьрер кутаз эгечIнайэгечӀнай. Гьа девир Урус гьукуматди Астрахандин ханвал терг авурдалай кьулухъ Кеферпатан Къавкъаздин чилер чпин гъилик кутадай девирдал атанай. И карда абуруз куьмек кабардадин пачагьар хьанай. Кабардадин вели (князь) Темрюк Идаровича Иван Грозныйдивай Сунжа вацIунвацӀун сивел чеб ягъийрикай хведай къеле эцигун тIалабнайтӀалабнай. [[1567 йис]]уз туькIуьрайтуькӀуьрай Терек къеле и регионда эцигай садлагьай урус форт хьанай. Амма инин сифте эгьлияр  — казакар Терекдин чилерал гьеле къеле эцигдали авай. XVI виш йисан юкьвара Терек вацIунвацӀун эрчIиэрчӀи пата, Аргун вацIвацӀ Сунжа вацIуквацӀук акахьзавай чкадал, яни Терек цIиргъининцӀиргъинин синерал казакрин шегьерар авай. Идакай абурун тIварнитӀварни арадал атанай  — ''гребенские казаки'' (синерин казакар).
 
Урусри сувун чеченрихъ галаз туькIуьрайтуькӀуьрай сифте алакъайрикай хабар гузвай чарар XVI виш йисан эхирриз талукь я. 1570 йисуз чеченрин виридалайни чIехичӀехи гьакимрикай сад тир Шир-Мирза Окоцкийди Москвадихъ галаз араяр туькIуьрнатуькӀуьрна аниз садлагьай чечен делегация рекье тунай ва урусривай чеченар чпин гъилик кутун тIалабнайтӀалабнай. I-й Фёдор Иоанновича абурун тIалабунизтӀалабуниз разивал ганай ва тайин тир грамота акъуднай. Амма 1610 йисуз Ших-Мирза яна кьийдалай ва адан ирсдар Батай алудайдалай кьулухъ къумукъ князьри Окоц пачагьвал кьуна чпин гъилик кутунай.
 
XVI виш йисалай гатIумнагатӀумна Дон, Волга ва Хопр вацIаринвацӀарин регионрай Кеферпатан Къавкъаздиз пара кьадарда казакар атанай. Яз, «казачество» лугьудай терекдин казакрин жемиятдин бине абуру эцигнай. Казакрин кьушунар арадал гъайи тарих 1577 йис гьисабзавади я. Терекдин казак кьушунрин жергейра асул урусрилай гъейри дагъустандин халкьарин векилар, осетинар, калмыкар, нугъаяр, черкесар ва фарсаринни-туьркверин зулумдикай катай эрменияр ва гуржиярни квай.
 
== Агьалияр ==
2016 йисан малуматриз килигна, Чечнядин агьалидин кьадар  — 1 394 172 кас тир. Агьалидин чуькьуьнвал  — 89,1 кас/км². Вири агьалидин 34,8  % шегьеррал, амай пай хуьрерал къвезва.
 
Агьалидин яшарин структура и жуьрединди я: агьалидин 57  % зегьмет чIугунчӀугун алакьдай яшара ава, 35  % зегьмет чIугунчӀугун алакьдай яшарив агакьнавач, 8  % зегьмет чIугунчӀугун алакьдай яшарилай алатнайбур я.
 
Милли жигьетдай агьалидин лап чIехичӀехи пай чеченар я (95,3  %), гьакIнигьакӀни тIимилтӀимил кьадарда урусар, къумукьар, аварар, нугъаяр ва ингушар ава. Чеченар Кьулан Азиядиз депортация ийидалди ва элкъвена ватандиз хкведай береда республикадин кефер патан агьалидин лап чIехичӀехи пай урусар (терекдин казакар) тир. Кьилин шегьер Грозный ва муькуь чIехичӀехи шегьеррани урусри винизвал ийизвай. 1991— 19941991—1994 йисара Жавхар Дудаева гьукум гьалай девирда, чеченри урусрин аксиниз тухвай векъи сиясатдин нетижада урус ва я урус чIалалчӀалал рахазвай агьалидин чIехичӀехи пай Чечнядай катнай. 1994 — 19961994—1996 йисара кьиле фейи къати дяведин береда чеченрин патай пара урусар телефнай.
 
==== Миллетар ====
{| class="standard"
!Миллет ||[[2002 йис]]уз кьадар<ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref> <br />||[[2010 йис]]уз кьадар<ref name=autogenerated1>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref> <br />||2002 йисав гекъигайла
|-
|[[Чеченар]]
Строка 189 ⟶ 190 :
| муькуьбур
| 205
| 2515<ref name=autogenerated1 /> <br />
| {{гзаф хьун1}}1126,8 %
|-
|}
 
===ЧIалар ЧӀалар ===
Чечнядин конституциядив кьурвал, уьлкведа гьукуматдин чIаларчӀалар [[чечен чIал|чечен]] ва [[урус чIал]]ар я.
 
=== Дин ===
[[Файл:Achmat-Kadyrow-Mosche, Grosny 2008.jpg|230 px|thumb|[[«Чечнядин рикI» мискIин]]]]
 
Уьлкведин кIвенкIведакӀвенкӀведа авай дин  — суни мезгьебдин ислам дин я. Мусурманвилиз элкъведалди яргъал виш йисара чеченрин чIехичӀехи пай христианвилик квай <ref>{{cite web
|url = http://lechailyasov.com/kultovyie-i-pogrebalnyie-sooruzheniya-v-gorah-chechni/
|title = Культовые и погребальные сооружения в горах Чечни
Строка 209 ⟶ 210 :
|accessdate = 2015-05-12
|lang =
}}</ref>.
 
Садлагьай Чечен дяведин финифда чукIурнавайчукӀурнавай христиан клисаяр ва храмар эхиримжи йисарин къене, Рамзан Къадирован эмирдалди ва адан буба Агьмад-Гьажи Къадирован жемиятдин фондунай чара авур такьатрин куьмекдалди туьхкIуьртуьхкӀуьр хъувунай.
 
Алай чIавузчӀавуз республикада са шумуд православиедин храмар кардик ква, абурун къене: Муькаил Архангелан храм, Наурская станицада авай Иса пайгъамбардин (ААСС) храм, Шёлковская станицада Пак Варварадин храм, Ханкъала шегьерда Дмитрий Донскоян храм, Калиновская станицада Азабар къачур Георгиян храм, Курчалой хуьре Александр Невскийдин клиса.
 
== Администрациядин паюнар ==
[[Файл:Административно-территориальное деление Чечни (файл 3).svg|400px|right]]
 
Республикадин кьилин ва виридалайни чIехичӀехи шегьер  — Грозный я. Административвилелди Чечня 2 шегьердин округриз ва 15 муниципал районриз пай хьанва.
 
{| class="standard"
! №
! Муниципал <br /> район
! Чечен чIалалчӀалал тIвартӀвар
! Администрациядин <br /> юкь
|-
| align="center" | 1
| [[Ачхой-Мартан район]]
| ТIехьаТӀехьа-Мартанан кIошткӀошт
| align="center" | [[Ачхой-Мартан]]
|-
| align="center" | 2
| [[Ведено район]]
| Веданан кlошткӀошт
| align="center" | [[Ведено]]
|-
| align="center" | 3
| [[Грозный район]]
| Соьлжа-Гlалан кlошткӀошт
| align="center" | [[Грозный]]
|-
| align="center" | 4
| [[Гудермес район]]
| Гуьмсан кlошткӀошт
| align="center" | [[Гудермес]]
|-
| align="center" | 5
| [[Галанчож район]]
|ГаланчӀожан кIошткӀошт
| align="center" | [[Галанчож]]
|-
| align="center" | 6
| [[Итум-Кали район]]
| Итон-Кхаьллан кIошткӀошт
| align="center" | [[Итум-Кали]]
|-
| align="center" | 7
| [[Курчалой район]]
| Курчалой кIошткӀошт
| align="center" | [[Курчалой]]
|-
| align="center" | 8
| [[Надтеречный район]]
| Теркан кIошткӀошт
| align="center" | [[Знаменское (Чечня)|Знаменское]]
|-
Строка 273 ⟶ 274 :
| align="center" | 10
| [[Ножай-Юрт район]]
| Ножи-Юртан кIошткӀошт
| align="center" | [[Ножай-Юрт]]
|-
| 11
| [[Сунжен район (Чечня)|Сунжен район]]
| Соьлжан кIошткӀошт
| align="center" | [[Серноводская]]
|-
| 12
| [[Урус-Мартан район]]
| Хьалха-Мартанан кIошткӀошт
| align="center" | [[Урус-Мартан]]
|-
| 13
| [[Шали район]]
| Шелан кIошткӀошт
| align="center" | [[Шали]]
|-
| 14
| [[Шарой район]]
| Шаройн кIошткӀошт
| align="center" | [[Химой]]
|-
| 15
| [[Шатой район]]
| Шуьйтан кlоштакӀошта
| align="center" | [[Шатой]]
|-
Строка 322 ⟶ 323 :
|}
 
Депортациядилай кьулухъ элкъвена ватандиз хтай чеченриз кьибле пата авай Шарой, Шатой, Итум-Кали сувун районра ацукьдай ихтияр ганачир. Гьавиляй сувара чеченрин зурба кьадарда гадарнавай хуьрерин харапIаярхарапӀаяр къедалди ама. Гила и районриз инсанар хквезвайтIанихквезвайтӀани, агьалидин кьадардиз килигна гзаф кьерибур я.
 
===ЧIехи ЧӀехи агьалидин пунктар ===
10000 гзаф агьалияр авай АП-яр къалурнава:
 
Строка 388 ⟶ 389 :
== Баянар ==
{{Баянар}}
 
==ЭлячIунар==
== ЭлячӀунар ==
{{Чечня}}
{{Къецепатан элячӀунар}}
{{Урусатдин административ паюн}}