Чечня: различия между версиями
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки |
|||
ЦӀар 43:
}}
'''Чечня''', официал
Республикадин бине [[1993 йис]]ан 9 январьда кутунвайди я.
Кьилин шегьер
== География ==
Уьлкве Ингушетиядихъ галаз
Республика Чечня Кеферпатан Къавкъазда, Терек ва Сунжа
Физикадинни-географиядин жигьетдай Чечня кьуд зулариз пай хьанва: кьакьан суварин, суварин, сувун ценерин ва арандин. Кьакьан сувун чкайриз гзаф векъи гьавадин
==== Сувун
Кьуд агъзур метрдилай виниз кьакьанвал авай сувун
* [[Тебулосмта]] сув ({{lang-ce|Тулой-Лам}}) — 4493
* [[Диклосмта]] сув ({{lang-ce|Дукълуо-Лам}}) — 4285
* [[Комито]] сув ({{lang-ce|Кхуметта-Лам}}) — 4262
* [[Доносмта]] сув ({{lang-ce|Доной-Лам}}) — 4174
* [[Маистисмта]] сув ({{lang-ce|МIайстой-Лам}}) — 4082
=== Гьайванрин алам ===
Чечнядин сувун тамарин фауна гзаф девлетлу ва жуьреба-жуьрединди я. Инин виридалайни
=== Вирерни
Кьилин вацIар: [[Терек]], [[Сунжа]], [[Аргун (вацI)|Аргун]], [[Шароаргун]], [[Гехи|Гехи]], [[Хулхулау]], [[Аксай|Аксай]], [[Мартан]], [[Баас (вацI)|Баас]], [[Гумс]], [[Ямансу (вацI)|Ямансу]], [[Ярык-су]], [[Шалажа]], [[Нетхой]], [[Рошня]], [[Мичик]], [[Фортанга]], [[Асса (вацI)|Асса]], [[Чемульга (вацI)|Чемульга]]. ВацIар уьлкведин чилерал барабардаказ чкIанвач. Абурун чIехи пай сувун ва сувун ценерив галаз чкайра авахьзава. Терек вацIалай кефердихъ гьич са вацIни ава. Чечнядин саки вири вацIар Терек вацIун системадиз талукь я, анжах Аксай, Яман-Су, Ярык-Су вацIар Акташ вацIун системадик ква. Кьурагь Нугъай чуьллериз яд тухун паталди Терку-Кум канал туькIуьрнай.▼
====
▲Кьилин
* [[Кезенойам]] вир ({{lang-ce|Къо́ьвзанан Іам}}, {{lang-ce|Кlе́зной-lам}}) — [[Ведено район]] — Кеферпатан Къавкъазда виридалайни чIехи ва дегьне сувун вир.▼
* [[Галанчож (вир)|Галанчож]] ({{lang-ce|Галайн-Іам}}) — [[Галанчож район (Чечня)|Галанчож район]]. ▼
==== Вирер ====
* [[Гехи-Ам]] вир ({{lang-ce|Ги́хтой-Іам}}) — Ачхой-Мартан район. ▼
▲* [[Кезенойам]] вир ({{lang-ce|Къо́ьвзанан Іам}}, {{lang-ce|Кlе́зной-lам}}) — [[Ведено район]] — Кеферпатан Къавкъазда виридалайни
▲* [[Галанчож (вир)|Галанчож]] ({{lang-ce|Галайн-Іам}}) — [[Галанчож район (Чечня)|Галанчож район]].
* [[Чентий-ам]] вир ({{lang-ce|ЧІаь́нтий-Іам}}) — [[Итум-Кали район]].
* [[Ургюххой-ам]] вир ({{lang-ce|Іуь́ргюххой-Іам}}) — [[Шатой район]].
* Черкасское вир
*
*
* [[Чечен]] вир ({{lang-ce|Че́чана-Іам}}) — [[Наур район]].
* [[Капустино (Чечня)|Капустино]] вир
* [[Майорское]] вир
* Генеральское вир
* [[Безик-Оме]] вир ({{lang-ce|Бе́зик-Іом}}) — Шатой район.
* [[Амга]] вир ({{lang-ce|Іа́мга}}) — [[Шарой район]].
== Чечнядин тарихдин чилер ==
* '''[[Аух]]'''<ref name="Ахмадов, И. Б. Мунаев">Чечня и чеченцы в материалах ХIХ в. (Сост. Я. З. Ахмадов, И. Б. Мунаев). Элиста: «Санан», 1990.</ref> — Ярыксу, Ямансу ва Акташ
* '''Карабулакия''' (Арцха) — Фортанга
* '''[[Ичкерия (тарихдин чилер)|Ичкерия]]''' — Чечнядин кьиблединни-
* '''Чебирла''' — Чечнядин кьиблединни-
* '''Органчеж''' — (вичик Чанта, Зумса, Хилдехара, Хачара, Дишна чилерни акатзава) — Сувун Чечнядин Аргун
* '''
* '''Надтеречная Чечня''' — Чечнядин кефердинни-
* '''Качкалыкия''' — Гудермес аранда, Терек
* '''Балой''' — Чечнядин
* '''Пирикита Тушетия''' (Пирикита) — Чечнядин кьибле пата, Пирикита
* '''Пхия''' — Чанты-Аргун
== Тарих ==▼
▲* '''Акка''' — Чечнядин кьиблединни-рагъакIидай пата ала.
▲* '''[[Аух]]'''<ref name="Ахмадов, И. Б. Мунаев">Чечня и чеченцы в материалах ХIХ в. (Сост. Я. З. Ахмадов, И. Б. Мунаев). Элиста: «Санан», 1990.</ref> — Ярыксу, Ямансу ва Акташ вацIарин кIамара ава. Исятда и чилер Дагъустандин къене ава. Аух чилерал дегь чIавалай чечен ва къумукъ халкьари уьмуьр гьалайди я. И чилер низ талукь ятIа лугьудай гьуьжетар гилани физва.
▲* '''[[Галанчож район|Галайн-Чож]]''' — Чечнядин кьиблединни-рагъакIидай пата ала.
▲* '''Карабулакия''' (Арцха) — Фортанга вацIун агъа кьилера чка кьунва, алай чIавуз Ингушетиядин къене ава.
▲* '''[[Ичкерия (тарихдин чилер)|Ичкерия]]''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата алай тарихдин чка. Бязи вахтара Ичкерия гъалатI яз вири уьлкведиз лугьуда.
▲* '''Майста''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата ала.
▲* '''Мелхиста''' — Аргун вацIун чапла пата ала.
▲* '''Нашха''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата ала.
▲* '''Терлa''' — Чечнядин кьибле пата ала.
▲* '''Чебирла''' — Чечнядин кьиблединни-рагъэкъэчIдай пата, Дагъустандихъ галаз сергьятдин мукьвал ала.
▲* '''Органчеж''' — (вичик Чанта, Зумса, Хилдехара, Хачара, Дишна чилерни акатзава) — Сувун Чечнядин Аргун кIама ава.
▲* '''Шатой''' — Сувун Чечнядин Чанты-Аргун вацIал ава.
▲* '''ГъвечIи Чечня''' — Чечен арандин рагъакIидай пад, Алханчурт дугун ва Сунжа цIиргъ кьунвай чилер.
▲* '''ЧIехи Чечня''' — Чечен арандин рагъэкъэчIдай пата алай чилер.
▲* '''Надтеречная Чечня''' — Чечнядин кефердинни-рагъакIидай пата, Терек вацIал ала.
▲* '''Мичигия''' — Мичик вацIун кIамара ава.
▲* '''Качкалыкия''' — Гудермес аранда, Терек вацIунни Гудермес цIиргъинин юкьва ава.
▲* '''Балой''' — Чечнядин рагъакIидай пата, Чож, Нитхой ва Шалажи вацIарин кIамара ава.
▲* '''Пирикита Тушетия''' (Пирикита) — Чечнядин кьибле пата, Пирикита вацIун кIамара ава. Бацой тайифадин хайи чилер я. Исятда Гуржистандин къене ава.
▲* '''Пхия''' — Чанты-Аргун вацIун вини кьиле авай чилер. Исятда Гуржистандин къене ава. И чилер чеченрин Пхий тайифадин хайи чилер я.
=== Юкьван виш йисар ===▼
▲==Тарих==
XIII виш йисуз монголри Къавкъаздиз дяведин вигьинар авунин себебдалди чеченрин
▲===Юкьван виш йисар===
▲XIII виш йисуз монголри Къавкъаздиз дяведин вигьинар авунин себебдалди чеченрин чIехи бубайри кьулу чилер гадарна сувариз хъфенай.
ХIV виш йисуз чеченри Симсир гьукумат
Къизил Орда
=== ХVI виш йисар ===
ХVI виш йисан къене чеченрин са пай суварилай аран районриз, иллаки Терек, Сунжа ва Аргун
Урусри сувун чеченрихъ галаз
XVI виш йисалай
== Агьалияр ==
2016 йисан малуматриз килигна, Чечнядин агьалидин кьадар
Агьалидин яшарин структура и жуьрединди я: агьалидин 57
Милли жигьетдай агьалидин лап
==== Миллетар ====
{| class="standard"
!Миллет ||[[2002 йис]]уз кьадар<ref>[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref> <br
|-
|[[Чеченар]]
Строка 189 ⟶ 190 :
| муькуьбур
| 205
| 2515<ref name=autogenerated1 /> <br
| {{гзаф хьун1}}1126,8 %
|-
|}
===
Чечнядин конституциядив кьурвал, уьлкведа гьукуматдин
=== Дин ===
[[Файл:Achmat-Kadyrow-Mosche, Grosny 2008.jpg|230 px|thumb|[[«Чечнядин рикI» мискIин]]]]
Уьлкведин
|url = http://lechailyasov.com/kultovyie-i-pogrebalnyie-sooruzheniya-v-gorah-chechni/
|title = Культовые и погребальные сооружения в горах Чечни
Строка 209 ⟶ 210 :
|accessdate = 2015-05-12
|lang =
}}</ref>.
Садлагьай Чечен дяведин финифда
Алай
== Администрациядин паюнар ==
[[Файл:Административно-территориальное деление Чечни (файл 3).svg|400px|right]]
Республикадин кьилин ва виридалайни
{| class="standard"
! №
! Муниципал <br
! Чечен
! Администрациядин <br
|-
| align="center" | 1
| [[Ачхой-Мартан район]]
|
| align="center" | [[Ачхой-Мартан]]
|-
| align="center" | 2
| [[Ведено район]]
| Веданан
| align="center" | [[Ведено]]
|-
| align="center" | 3
| [[Грозный район]]
| Соьлжа-Гlалан
| align="center" | [[Грозный]]
|-
| align="center" | 4
| [[Гудермес район]]
| Гуьмсан
| align="center" | [[Гудермес]]
|-
| align="center" | 5
| [[Галанчож район]]
|ГаланчӀожан
| align="center" | [[Галанчож]]
|-
| align="center" | 6
| [[Итум-Кали район]]
| Итон-Кхаьллан
| align="center" | [[Итум-Кали]]
|-
| align="center" | 7
| [[Курчалой район]]
| Курчалой
| align="center" | [[Курчалой]]
|-
| align="center" | 8
| [[Надтеречный район]]
| Теркан
| align="center" | [[Знаменское (Чечня)|Знаменское]]
|-
Строка 273 ⟶ 274 :
| align="center" | 10
| [[Ножай-Юрт район]]
| Ножи-Юртан
| align="center" | [[Ножай-Юрт]]
|-
| 11
| [[Сунжен район (Чечня)|Сунжен район]]
| Соьлжан
| align="center" | [[Серноводская]]
|-
| 12
| [[Урус-Мартан район]]
| Хьалха-Мартанан
| align="center" | [[Урус-Мартан]]
|-
| 13
| [[Шали район]]
| Шелан
| align="center" | [[Шали]]
|-
| 14
| [[Шарой район]]
| Шаройн
| align="center" | [[Химой]]
|-
| 15
| [[Шатой район]]
| Шуьйтан
| align="center" | [[Шатой]]
|-
Строка 322 ⟶ 323 :
|}
Депортациядилай кьулухъ элкъвена ватандиз хтай чеченриз кьибле пата авай Шарой, Шатой, Итум-Кали сувун районра ацукьдай ихтияр ганачир. Гьавиляй сувара чеченрин зурба кьадарда гадарнавай хуьрерин
===
10000 гзаф агьалияр авай АП-яр къалурнава:
Строка 388 ⟶ 389 :
== Баянар ==
{{Баянар}}
== ЭлячӀунар ==
{{Къецепатан элячӀунар}}
{{Урусатдин административ паюн}}
|