|
}}
[[Файл:Idioma azerí.png|мини]]
'''Азербайжан чӀал''' (''Azəri'', ''Azərbaycan dili; Азербайджан дили; آذربايجان ديلی'') — [[туьрк чIалар]]ин кьиблединни — рагъакIидайрагъакӀидай хилен огъуз зургруппадин, [[кыпчак чIалар]] кIватIалдизкӀватӀалдиз талукь кьетIенкьетӀен лишанар авай, [[азербайжанар|азербайжанвийрин]] чIалчӀал.
[[Азербайжан]]да, [[Урусат]]да (кьетIендаказкьетӀендаказ [[Дагъустан]]да), [[Гуржистан]]да, [[Иран]]да, [[Ирак]]да, [[Туьркия]]да, [[Сирия]]да, [[Украина]]да, [[АСШ]]да, [[Великобритания]]да, [[Германия]]да гьакIнигьакӀни [[Юкьван Азия]]дин гьукуматра [[Къазахстан]]да, [[Уьзбекистан]]да, [[Туьркмения]]да, [[Киргизия]]да гегьенш я. Азербайжандин официалвилин чIалчӀал ва Дагъустандин официалвилин чIаларикайчӀаларикай сад я.
Рахазвайбурун кьадар 25—30 миллион кас я<ref>[http://www.adherents.com/Na/Na_52.html People Azerbaijani]</ref>.
== Классификация ==
Азербайжан чIалчӀал адетдалди Алтайдин чIаланчӀалан хзандин туьрк хилен кьиблединни рагъакIидайрагъакӀидай патан (огъуз) группадик кутазва. Идахъ галаз санлай, огъуз ареалдик акатзавай чIаларинчӀаларин классификацияр ва адак акатзвай сад садаз мукьва тир идиомрин сиягьар пара ава. ▼
1836 йисан "«Къавкъаздилай а патахъ галай Урусатдин мулкар килигна ахтармишун "» лугьудай кIвалахдакӀвалахда азербайжан чIалчӀал "«чагъатайдин дувулдик "», яни кьиблединни рагъакIидайрагъакӀидай патан хилек кутуна<ref name="etnoaz1">{{книга ▼▲Азербайжан чIал адетдалди Алтайдин чIалан хзандин туьрк хилен кьиблединни рагъакIидай патан (огъуз) группадик кутазва. Идахъ галаз санлай, огъуз ареалдик акатзавай чIаларин классификацияр ва адак акатзвай сад садаз мукьва тир идиомрин сиягьар пара ава.
▲1836 йисан "Къавкъаздилай а патахъ галай Урусатдин мулкар килигна ахтармишун" лугьудай кIвалахда азербайжан чIал "чагъатайдин дувулдик", яни кьиблединни рагъакIидай патан хилек кутуна<ref name="etnoaz1">{{книга
|автор = Керимов Э. А.
|заглавие = Очерки истории этнографии Азербайджана и русско-азербайджанских этнографических связей
}}</ref>.
Садлагьай сеферда туьрк чIаларизчӀалариз илимдин рекьяй классафикация востоковед И. Н. Березина авуна. Ада 5 чIалчӀал туьркиядин (рагъакIидайрагъакӀидай патан) группадиз кутуна: азербайжан, анатолиядин,. дагъустандин, къиримдинни румелиядин.
XIX виш йисан востоковед-тюрколог В. В. Радловди (1882) азербайжан, туьркиядин, туьркмен чIаларчӀалар ва гьакIнигьакӀни къиримрин татар чIаланчӀалан бязи рахунар туьрк чIаларинчӀаларин кьибледин группадик кутуна<ref name="Yazmir"/>.
Филолог Ф. Е. Коршди (1910) вичин классификация туькIуьрдайлатуькӀуьрдайла еке ареалар желб ийидай лишанар хкягъзвай тир. Адан фикирдалди, сифтедай туьрк чIаларчӀалар кефердинни кьибледин группайриз чара пай жезвай тир, гуьгъуьнлай эхиримжидикай рагъакIидайрагъакӀидай патан ва рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патан группаяр хкатна. РагъакIидайРагъакӀидай патан группадик ада азербайжан, туьркиядин (османрин) ва туьркменрин чIаларчӀалар кутазвай тир<ref name="Yazmir"/>.
Туьркиядин филологни тариххъан М. Ф. Кепруьлуьзаде (1926) азербайжан чIалчӀал михьиз огъуз чIалчӀал хьиз гьисабзвай тир<ref>{{книга
|автор =
|часть =
|страницы = 225
|isbn =
}}</ref>. Лингвист, востоковед-туьрколог С. Е. Малован классификациядиз килигна азербайжан чIалчӀал туьркмен, туьркиядин, салар, кипчакни-половцийрин ва чагъатай чIаларихъчӀаларихъ галаз цIийицӀийи туьркрин чIаларикчӀаларик кутазвай тир<ref>{{книга
|автор = [[Тенишев, Эдхям Рахимович|Тенишев Э. Р.]]
|заглавие = Саларский язык
}}</ref>.
Лингвист В. А. Богородицкийди (1934) теклифнавай версиядалди - — азербайжан, гагауз, къумукь, туьркиядин ва туьркмен чIаларчӀалар кьиблединни рагъакIидайрагъакӀидай патан группа туькIуьрзаватуькӀуьрзава, гьакIнигьакӀни чуваш чIалахъчӀалахъ абуруз ухшар тир са кьадар кьетIенкьетӀен лишанар гва<ref name="Yazmir">{{книга
|автор = Гаджиева Н. З.
|часть = Тюркские языки
}}</ref>.
Германиядин лингвист И. Бенцингдин классификациядиз килигна (1959) азербайжан чIалчӀал гилан вахтунин кьибледин (огъуз) группадик (туьркиядинни туьркмен чIаларихъчӀаларихъ галаз сад хьиз) акатзвай чIалчӀал хьиз гьисабна<ref name="Classi">{{статья
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие = К критике новых классификаций тюркских языков
|страницы = 72—73
|isbn =
}}</ref>. Амма асул гьисабдалди вичин классификация туькIуьрдайлатуькӀуьрдайла ада чIаларчӀалар группайриз чара авунин географиядин принципдал бинеламиш тир.
Германиядинни америкадин туьрколог, алтайдин филологиядин профессор К. Г. Менгесдин (1959) вичин классификацияда тарихдин бине гьисабдиз къачузва, амма тIварартӀварар ада географиядин къайдада группайриз чара авуна. Адан фикирдалди азербайжан, гагауз, туьркиядин ва туьркмен чIаларчӀалар туьрк чIаларинчӀаларин А-группадик (юкьван ва кьиблединни рагъакIидайрагъакӀидай патан) квай кьиблединни рагъакIидайрагъакӀидай патан (огъуз) подгруппадик акатзвай тир<ref>{{статья
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие = К критике новых классификаций тюркских языков
|страницы = 75—76
|isbn =
}}</ref>. 1959 йисуз акъатнавай «Philologiae turcicae fundamenta» лугьудай ктабдин редакциядин комитетдин версиядиз килигна - — азербайжан, туьркиядинни туьркмен чIаларчӀалар туьрк чIаларинчӀаларин цIийицӀийи туьрк группадик квай кьибледин туьрк подгрупадик акатзава<ref>{{статья
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие = К критике новых классификаций тюркских языков
}}</ref>.
Урус тюрколог Н. А. Баскаковди арадал гъанвай классификациядалди, азербайжан, туьркиядин, урум чIаларичӀалари ва къиримдин татар чIаланчӀалан кьибледин къерехдин нугъватди туьрк чIаларинчӀаларин рагъакIидайрагъакӀидай патан хуннрин хилен огъуз группадик квай огъуз-сельджукрин подгруппа туькIуьрзаватуькӀуьрзава<ref name="Yazmir"/>.
Германиядин туьрколог Г. Дерфердиз килигна, огъуз чIаларикчӀаларик азербайжан, туьркиядин, туьркмен, хорасандинни-туьрк чIаларчӀалар ва [[Афшар чIал|афшар хьтин нугъватар]] акатзава<ref name="iranica">{{статья
|автор = G. Doerfer
|заглавие = AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
|страницы = 245—248
|isbn =
}}</ref>.
}}{{oq|en|The early Azeri texts '''are a part of the Old Osmanli literature (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small'''). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.).}}</ref>.
== Азербайжан чIал XX виш йисуз ==
== Нугъатар ==
== Кхьинар ==
== Литература ==
== Гилан береда гьал ==
== Баянар ==
{{Баянар}}
== ЭлячIунарЭлячӀунар ==
{{Къецепатан элячӀунар}}
[[Категория:Алтай чӀалар]]
[[Категория:Урусатдин чIалар]]
[[Категория:Туьрк чIалар]]
| 