Википедия

Азербайжан: различия между версиями

Интерактивная навигация по истории
Вилик алатай дуьзар хъувунЦIийи масакIавилер
Содержимое удалено Содержимое добавлено
ВизуальныйВики-текст
Нет описания правки
ЦӀар 1:
{{Гьукумат
| тӀвар = Азербайжан
| тамам тӀвар = Azərbaycan Respublikası<br /> Азәрбајҹан Республикасы
| пайдах = Flag of Azerbaijan.svg
| пайдахдин тӀвар = Азербайжандин пайдах
ЦӀар 32:
| сятдин чӀул = +4
}}
'''Азербайжан''' ({{чӀал-az|Azərbaycan Respublikası, Азәрбајҹан Республикасы}})  — Кьиблепатан Къавкъазда авай уьлкве. Адан чилерин чIехичӀехи пай Виликпатан Азиядиз, гъвечIигъвечӀи пайни (тахминан 3-9  %, кеферпатан лезги чилер) Европадиз талукь я. 9 миллиондилай пара агьалияр ва 86 600 км² (адак [[Къарабагъ]]ни кваз) чилерин майдан галай Азербайжан Кьиблепатан Къавкъазда виридалайни чIехичӀехи гьукумат я.
 
Кьилин ва виридалайни чIехичӀехи шегьер — [[Баку]] я. Гьукуматдин официал чIалчӀал [[цIапазербайжан чIал]] я. Пулунин тек  — [[азербайжандин манат]] я. Диндин тушир уьлкве я.
 
Кьилел президент алай унитар уьлкве я. 2003 йисалай къедалди Азербайжандин президент [[Илгьам Алиев]] я.
 
Къе Азербайжан зарб камаралди вилик физвай экономика гвай аграрни-индустриал уьлкве я. [[2012 йис]]ан малуматрив кьурвал, уьлкведин къенепатан вири бегьер 98.776  млрд. АСШ-дин доллар туькIуьрзавайтуькӀуьрзавай. Им агьалидин са касдал къвезвай пулунин кьадар 10 624 агъзур доллар тирди лагьай чIалчӀал я. ГьакIГьакӀ ятIаниятӀани кIвалахкӀвалах, пул къведай чкаяр гьат тийизвай жемятдин гзафни-гзаф пай чара авачиз гъурбатдиз чкIизвачкӀизва, иллаки [[Урусат]]диз.
 
==ТIварцIин ТӀварцӀин арадал атуникай ==
«Азербайжан» гаф дегь [[парфия чIал|парфия]] ва [[юкьван фарс чIал]]арин «Атурпатакан» (Āturpātakān) гафуникай арадал атана. Им [[Атропатена]] (ва я Мидия-Атропатена) гьукуматдин тIвартӀвар тир. [[Александр Македонский]]ди дяведалди вигьинар авурла [[Мидия]]дин [[агьеменияр]] династиядикай тир эхиримжи сатрап [[Атропат]]а (Артурпатак) уьлкведин кефер пата Атропатена тIвартӀвар алай пачагьвал туькIуьрнайтуькӀуьрнай. Адаз гьакIнигьакӀни ГъвечIиГъвечӀи Мидия лугьудай. Гьа Атурпаткан уьлкведин [[фарс чIал]]ал «Адербадган» (перс. Âzarâbâdagân‎) тIварцIикайтӀварцӀикай гилан Азербайжан гаф арадал атанай.
 
[[1918 йис]]алди Азербайжан гафуникай анжах [[Урмия вир|Урмия]] виринин къваларив галай чилер къалурун патал менфят къачузвай. ТIаТӀа лагьайтIалагьайтӀа дегь Атропатена гьа и чилерал алай. ГьакIГьакӀ ятIаниятӀани чара-чара девирра Азербайжан гаф Урмия вирин кефердихъ галай [[Араз вацI]]алай анихъни гьалтзавай.
 
Сифте яз и термин [[1918 йис]]ан 28 майдиз [[Азербайжандин Демократиядин Республика]] малум авур чIавузчӀавуз уьлкведин официал тIвартӀвар хьиз кардик кутунай.
 
И.  М.  Дьяконов ва В.  Ф.  Минорский тарихдарри къейд авурвал, [[XX виш йис]]алди Азербайжан гаф, азербайжанари уьмуьр ийизвай анжах Ирандин кеферпатан регион фикирда кьурла лугьузвай. Чпиз чара гьукумат туькIуьрзавайтуькӀуьрзавай азербайжанариз [[Иран]]дин [[РагъакIидай Азербайжан]] ва [[РагъэкъечIдай Азербайжан]] вилаятарни чпин чилерик кутадай, гуьгъуьнлай кьилиз акъат тавур къастар авай.
 
== Гьукуматдин символар ==
Азербайжан Республикадин гьукуматдин символар тIаратIтӀаратӀ, гимн ва герб я.
 
===ТIаратI===
=== ТӀаратӀ ===
{{main|Азербайжандин пайдах}}
Азербайжан Республикадин тIаратIтӀаратӀ пуд сад хьтин къаткай зуларикай ибарат я. Вини вили ранг алай зулу цIапазербайжан халкьдин туьрквал къалурзава. Кьулан яру зулу  — демократия, агъа зулун къацу рангни мусурманвилин лишан я. Кьулан яру зулал ацIунацӀун тавур вацран ва муьжуьд пипIенпипӀен гъетрен хъипи суьретар ала. Зур варс исламдин лишан я, муьжуьд пипIенпипӀен гъетре туьрк халкьарин муьжуьд хилер къалурзава.
 
=== Герб ===
{{main|Азербайжандин герб}}
Гербдин юкьва, Азербайжан «ЦIаяринЦӀаярин уьлкве» тирди къалурзавай цIаюнцӀаюн шикил ала. Гербдал алай пуд рангни гьа тIаратIдинтӀаратӀдин рангар я, туьрк халкьдин муьжуьд тайифаяр къалурзавай гъедни цIаюнцӀаюн къваларив гала. Гербдин кIаниккӀаник пата къуьлуьн кьилерикай расай кIунчIкӀунчӀ ва мегъуьн тарцин хел ала. Къуьлуь мублагъвал ва девлетлувал, мегъуьн хилени уьлкведин дегьвал къалурзава.
 
=== Гимн ===
{{main|Азербайжандин гимн}}
Азербайжандин гимндин тIвартӀвар «Азербайжандин марш!» (азерб. «Azərbaycan Marşı!») я. Гимндин макьам [[1918 йис]]уз азербайжандин композитор [[Уьзеир Гьажибеков]]а туькIуьрнайтуькӀуьрнай, гафарни зари [[Агьмед Жавад]]анбур я. И гимн гьеле совет бередилай вилик девирдани Азербайжандин официал гимн яз кардик квай.
 
== География ==
Совет бередин, урусатдин ва рагъакIидайрагъакӀидай патан европадин нуфус авай чешмейрив кьурвал, Азербайжандин ва гьакIнигьакӀни вири Къавкъаздин чилер Виликпатан Азиядиз талукь я. Амма америкадин бязи малуматрикай Азербайжан Мукьва РагъэкъечIдайРагъэкъечӀдай патаз ва лап кефер пата авай районар Европадиз талукь тирди лугьузвай баянар аквазва.
 
Уьлкведин саки зур пай сувари кьунва, кефер пата Къавкъаздин цIиргъцӀиргъ, кьибле пата Талыш сувар, рагъакIидайрагъакӀидай патани Кърабагъдин сувар ала. Уьлкведин юкьван пата чIехичӀехи Куьре-Араз аран экIяэкӀя хьанва.
 
Майдандин чIехивилелчӀехивилел гьалтайла Азербайжан Къавкъаздин виридалайни чIехичӀехи уьлкве я. Вилик адан майдан 88,6 агъзур кв км тир. 1992 йисуз эрменийри чпин АрцIахАрцӀах азербайжанаривай дяведалди гахчурла кьулухъ Азербайжандин чилерин майдан саки 21  % тIимилтӀимил хьана 75 агъзур кв. км-див агакьнай.
 
Уьлкведин кефер патахъай кьибле патав кьван авай яргъивал 400  км я, рагъакIидайрагъакӀидай патахъай рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патав кьван – — 500  км я.
 
Азербайжанда чара-чара климатдин зулар ава. Ленкаран арандин чими субтропикрилай эгечIнаэгечӀна кеферпата Къавкъаздин сувун векъи гьавадилай хкъечIнахкъечӀна. Пара кьадарда авай вацIариквацӀарик энергиядин чIехичӀехи сурсатар ава. Гьавиляй Азербайжанда цин электростанцияяр ва дигидай коллекторар туькIуьрунизтуькӀуьруниз къулай шартIаршартӀар ава. Уьлкведин кьилин вацIвацӀ Куьре я. ЧIехиЧӀехи метлеб авай цин гьамбарханайрик Вини Кърабагъдин, Вини Ширвандин къбуяр ва Мингечевирдин цин гьамбархана акатзава. Мингечевирдин цин гьамбарханадин сивел галай цин электростанция уьлкведа виридалайни зурбади я ва вири уьлкве электричестводив таъминарзава.
 
Чилин накьварин жуьре асул гьисабдалди рехи, сувун кеферпатан тамара ва чIурарачӀурара рехи шуьтруь, Ленкаран арандизни хъипи жуьредин накьв хас я.
 
Азербайжанда сагъардай ятар, курортдин чкаяр, гьукуматди хуьзвай тIебиатдинтӀебиатдин сергьятар пара ава. Нафталан шегьерда дуьньяда санани авачир сагъардай нафтIадиннафтӀадин чешме ава. Иниз сагъарунин курсар тухуз дуьньядин вири патарихъай начагъ инсанар къвезва.
 
=== Климат ===
Климатар чара авунин Кёппенан тегьердалди, дуьньяда авай климатрин 11 жуьрейрикай 9 жуьре Азербайжанда ава. Юкьван гьисабдалди июнь вацран температура сувун районра + 5&nbsp; °C, арандин районра +25—35&nbsp; °C я. Кьуьд хъуьтIуьлхъуьтӀуьл, гад гзаф чимиз алатзава. Январ вацра юкьван температураяр сувара −10&nbsp; °C, аранда +4&nbsp; °C туькIуьрзаватуькӀуьрзава.
 
Къваларин кьадарни регионрикай аслу яз дегиш жезва. Сувун районра юкьван гьисабдалди йисан къваларин кьадар 200 мм/йиса, кьибледа авай Ленкаран районда вичин максимумдив агакьзава  — 200—1700 мм/йиса.
 
Уьлкведа виридалайни векъи климат авай чка Нахчивандин АР я. Ина гатуз чимивал, хъуьтIуьзнихъуьтӀуьзни аязар рекорддин дережайрив агакьзава.
 
=== Менфят авай мяденар ===
{{main|Азербайжандин кьарадин вулканар}}
[[Файл:Mud Volcano in Gobustan 01.jpg|thumb|right|250 px|[[Гобустан]] шегьердин мукьвал алай кьарадин вулкан]]
Строка 91 ⟶ 92 :
Кьарадин вулканрин кьадардай Азербайжанди дуьньяда садлагьай чка кьазва. Ина 800 кьван кьарадин вулканар ава.
 
Чилин кIанеркӀанер пара кьадарда менфятлу мяденрив девлетлу я. Ина асул гьисабдалди нафтIадиннафтӀадин, тIебиатдинтӀебиатдин газдин, цурцин къванерин, алунитдин, молибдендин, къизилдин къванерин ва маса мяденар ава. Идалайни гъейри уьлкведа дараматар туькIуьрунтуькӀуьрун патал герекзавай жуьреба-жуьре хам-мал ава. Месела, мермер, каолин, туф, доломит ва мсб.
 
Каспи гуьлуьн тIебиитӀебии сурсатрин куьмекдалди Азербайжанда нафтIадиннафтӀадин, гъетерхъанвилин ва гимияр туькIуьрнинтуькӀуьрнин кеспиятар гзаф вилик фенва.
 
=== Флора ===
Азербайжандин чилерал жуьреба-жуьре ва масанра кьериз гьалтзавай набататар ацIанаацӀана ава. Икьван гъвечIигъвечӀи майданди дуьньяда авай набататрин саки вири жуьреяр виче гьакьарнава. Иллаки сагъардай дармандин-набататар. Идан кьилин себеб мублагъ накьв ва кутугай гьава я. Азербайжанда дуьньяда мад санани авачир ракьун тар экъечIзаваэкъечӀзава. ЧIехиЧӀехи шегьерра япониядин софора, лацу ва жегьре олеандр, жасмин хьтин кьери цуквер гьалтзава. Субтропикда чка кьунвай Ленкаранда пахлайрин жинсиниз талукь тир декорациядин набатат  — альбиция экъечIзаваэкъечӀзава.
 
Азербайжанда экъечIзавайэкъечӀзавай тахминан 450 жуьре чилин набататар 125 группайрик кутунва.
 
Къавкъазда экъечIзавайэкъечӀзавай набататрин кьадардин гзафни-гзаф пай Азербайжандин паюнал къвезва. ГьакIниГьакӀни, Къавкъазда ва муькуь регионра авай набататрилай гъейри, Азербайжандин флорада мад санани гьалт тавуна анжах Азербайжандин тIебиатдизтӀебиатдиз хас тир 240-лай пара жуьре эндемик набататарни ава.
 
=== Фауна ===
[[Файл:Pandion haliaetus Azerbaijan.jpg|right|270px|thumb|[[Скопа]]]]
[[Файл:Canis lupus 265b.jpg|right|200px|thumb|[[БацI]]]]
Азербайжан са шумуд зоогеографиядин полюсар сад садак ккIанвайккӀанвай чкадал ала. Идан себебдалди, Къавкъаздин, Ирандин, Кьулан Азиядин ва Аравилин гьуьлуьн регионрин фаунайриз хас тир гьайванрин жуьрейрин саки вири Азербайжанда гьалтзава. ТIебиатдинТӀебиатдин чара-чара шартIаршартӀар авайвиляй Азербайжанда гьайванрин 12 агъзур жинс гьисабнава.
 
Арандин зонада сикIерсикӀер, жанавурар,
къуьрер, миргер, гъуьлягъар ва мсб. гьалтзава. Куьре ва Араз вацIаринвацӀарин кIамаракӀамара барсук, къабан, чакъалар, чIуранчӀуран цIегьцӀегь ва мсб. уьмуьр ийизва. Сувун регионра чIехичӀехи крчар алай мирг, сувун кьун, сувун цIегьцӀегь, сев, тамун пси, машах, дикобраз, муфлон ва лекьен хьтин гьайванар гьалтзава.
 
Азербайжандиз чара чкайрай гъана чкадин климатдиз вердишарна кутунвай гьаванар агъадихъ галайбур я: тIвехертӀвехер алай мирг, сайгак, енот хьтин кицIкицӀ, америкадин енот, хундуз, скунс.
 
Ина нуькIвериннуькӀверин алемни гзаф жуьреба-жуьрединди я. Гегьенш уьленарни тамар вишералди жуьре нуькIверинуькӀвери уьмуьр гьалзавай кIвалкӀвал я. ХъуьтIуьнХъуьтӀуьн береда иниз кьуьд акъудиз , бакланар, фламингояр, гьажилеглегар, кIуфкӀуф шуькIуьшуькӀуь нуькIвернуькӀвер, пIатIарпӀатӀар, къугьар ва маса ихьтин цIудралдицӀудралди жуьре цин нуькIвернуькӀвер къвезва.
 
Азербайжандин Яру Ктабдиз 108 жуьре гьайван кутунай. Абурук 14 жуьре нек хъвадай гьайванар, 36 жуьре нуькIвернуькӀвер, 13 жуьре галчIургалчӀур жедайбур, 5 жуьре гъед ва 40 жуьре гьашаратар ква.
 
== Экологиядин гьалар ==
[[Файл:2011-06-14 13-55-11 Azerbaijan.jpg|thumb|300px|Апшерон зуростровдин антропоген акунар]]
Гьавадин, накьвадин ва цин кьацIуркьацӀур хьунин нетижада Азербайжандин Абшерон зуростров ва гьакIни гьакӀни гьуьлуьз мукьва тир бязи районар экологиядин жигьетдай Чилин винел виридалайни усал чкайрикай сад я.
 
Инра памбагдин плантацияяр цадайла ДДТ ва муькуь токсик химиядин дефолиантар кардик кутунин себебдалди, накьв ва чилин кIанинкӀанин ятар виже текъвер гьалариз атанва. Бегьем накьв авачирвиляй ина тарарин экъечIунизэкъечӀуниз герек тир шартIаршартӀар авач. Икьван гегьенш чилерал тарарин кьитвили экология лапни барбатIзавабарбатӀзава. Чкаяр баябанриз ухшар жезва.
 
Гьавадин кьацIайвалкьацӀайвал Сумгаит, Баку хьтин кеспиядин чIехичӀехи шегьерра авай пара кьадарда заводри гьавадиз акъайзавай агъу квай газрихъ галаз алакъалу тирди малум я.
 
Каспи гьуьлуьн кацIурунинкацӀурунин кьилин рекьерикай сад, уьлкведа гзаф вилик фенвай нафтIнафтӀ акъудунунни-расунин кеспиятар я.
 
Уьлкведин девлетлу набататринни гьайванрин алемар къати антропоген таъсирдик акатзава. Тарар атIунинатӀунин ва малар хуьнин нетижада тамариз чIехичӀехи зарарар галукьзава. Тамар атIунинатӀунин гьисабдай гьукуматди вичиз майишатдин чилер гегьеншарзава, фермаяр туькIуьрзаватуькӀуьрзава.
 
Инсандин чукIурдайчукӀурдай эсердик акат тавур тIебиаттӀебиат, реликт тир фауна ва кьери гьайванар хуьн паталди гьукуматди къадагъа алаз хуьзвай тIебиитӀебии сергьятар туькIуьрнаватуькӀуьрнава. Вири санлай уьлкведа 34 ахьтин сергьятар ава. Мирг, сувун цIегьцӀегь, сайгак, муфлон хьтин гьайванар гьукуматдин паталай кьетIендаказкьетӀендаказ хуьзва.
 
Экономикадин вири рекьера инсандин кардин йигиндаказ гзаф хьуни тIебиитӀебии сурсатрин гуьнгуьна тежедайвал харж хьуниз гъизва. Азербайжандин экологиядин асул проблемаяр агъадихъ галайбур я:
 
* чирк ва амукьаяр галай ятари михьи ятар кьацIурзавакьацӀурзава.
* агьалийрин пунктар хъвадай михьи цивиди таъминариз къвердавай четин жезва.
* кеспиятдин заводри ва улакьри гьава кьацIурзавакьацӀурзава.
* накьвадин эрозия, мублагъ чилер къвердавай тIимилтӀимил жезва. Шуьрекатар пара жезва.
* токсик ва гьакIангьакӀан зибилринни амукьайрин терг авунин система къайдада авач.
 
===Къадагъа алай тIебиатдин сергьятар===▼
 
▲=== Къадагъа алай тIебиатдинтӀебиатдин сергьятар ===
Азербайжанда къадагъа алаз хуьзвай чкайриз анин сифтегьан къаматда амай тIебиаттӀебиат, кьери жуьреяр чирун ва илимдин жагъурунар тухун паталди кьетIенкьетӀен статус ганвайди я. Абурукай виридалайни чIехибурчӀехибур Къизилагъаждин, Закаталадин ва Ширвандин тIебиитӀебии сергьятар я.
 
== Къенепатан паюнар ==
[[FileФайл:Bakuview.JPG|thumb|right|310px|[[Баку]]дин акунар]]
[[FileФайл:Ganaj-14.JPG|thumb|right|310px|[[Генже]]дин юкьван куьчейрикай сад]]
Азербайжандик 66 район, 77 шегьер (абурукай 11 республикадиз табий тир чIехичӀехи шегьерар я), 257 посёлок, 4260 хуьр ва 1 автономиядин республика [[Нахчиван]] акатзава.
 
Азербайжандин республикадиз табий тир шегьерар:
ЦӀар 177:
| 6
| [[Хырдалан]]
|align="center"| {{гзаф хьун1}} 96 850
|-
| 7
ЦӀар 205:
|}
 
=== Районар ===
Азербайжанда авай районрин сиягь.
 
ЦӀар 217:
| 1
| [[Агъдам район]]
|
|align="center"| [[Агъдам]] ш.
|-
| 2
| [[Агъдаш район]]
|
|align="center"| [[Агъдаш]] ш.
|-
| 3
| [[Агъжабеди район]]
|
|align="center"| [[Агъжабеди]] ш.
|-
| 4
| [[Агъстафа район]]
|
|align="center"| [[Агъстафа]] ш.
|-
| 5
| [[Абшерон район]]
|
|align="center"| [[Абшерон]] ш.
|-
| 6
| [[Астара район]]
|
|align="center"| [[Астара]] ш.
|-
| 7
| [[Агъсу район]]
|
|align="center"| [[Агъсу]] ш.
|-
| 8
| [[Берде район]]
|
|align="center"| [[Берде]] ш.
|-
| 9
| [[Бейлагъан район]]
|
|align="center"| [[Бейлагъан]] ш.
|-
| 10
| [[Балакен район]]
|
|align="center"| [[Балакен]] ш.
|-
| 11
| [[Билесувар район]]
|
|align="center"| [[Билесувар]] ш.
|-
| 12
| [[Кьвепеле район]]
|
|align="center"| [[Кьвепеле]] ш.
|-
| 13
| [[Гуьйчай район]]
|
|align="center"| [[Гуьйчай]] ш.
|-
| 14
| [[Геранбой район]]
|
|align="center"| [[Геранбой]] ш.
|-
| 15
| [[Гёйгёл район]]
|
|align="center"| [[Гёйгёл]] ш.
|-
| 16
| [[Гобустан район]]
|
|align="center"| [[Гобустан]] ш.
|-
| 17
| [[Гьажикъабул район]]
|
|align="center"| [[Гьажикъабул]] ш.
|-
| 18
| [[Дашкесен район]]
|
|align="center"| [[Дашкесен]] ш.
|-
| 19
| [[Жалилабад район]]
|
|align="center"| [[Жалилабад]] ш.
|-
| 20
| [[Жебраил район]]
|
|align="center"| [[Жебраил]] ш.
|-
| 21
| [[Евлах район]]
|
|align="center"| [[Евлах]] ш.
|-
| 22
| [[Закатала район]]
|
|align="center"| [[Закатала]] ш.
|-
| 23
| [[Зангелан район]]
|
|align="center"| [[Зангелан]] ш.
|-
| 24
| [[Зардаб район]]
|
|align="center"| [[Зардаб]] ш.
|-
| 25
| [[Имишли район]]
|
|align="center"| [[Имишли]] ш.
|-
| 26
| [[Исмаиллы район]]
|
|align="center"| [[Исмаиллы]] ш.
|-
| 27
| [[Къазах район]]
|
|align="center"| [[Къазах]] ш.
|-
| 28
| [[Къах район]]
|
|align="center"| [[Къах]] ш.
|-
| 29
| [[Гадабег район]]
|
|align="center"| [[Гадабег]] ш.
|-
| 30
| [[Келбежер район]]
|
|align="center"| [[Келбежер]] ш.
|-
| 31
| [[Къубадлы район]]
|
|align="center"| [[Къубадлы]] ш.
|-
| 32
| [[Къуба район]]
|
|align="center"| [[Къуба]] ш.
|-
| 33
| [[КцIар район]]
|
|align="center"| [[КцIар]] ш.
|-
| 34
| [[Куьрдемир район]]
|
|align="center"| [[Куьрдемир]] ш.
|-
| 35
| [[Лачин район]]
|
|align="center"| [[Лачин]] ш.
|-
| 36
| [[Ленкеран район]]
|
|align="center"| [[Ленкеран]] ш.
|-
| 37
| [[Лерик район]]
|
|align="center"| [[Лерик]] ш.
|-
| 38
| [[Масаллы район]]
|
|align="center"| [[Масаллы]] ш.
|-
| 39
| [[Нефтечала район]]
|
|align="center"| [[Нефтечала]] ш.
|-
| 40
| [[Огъуз район]]
|
|align="center"| [[Огъуз]] ш.
|-
| 41
| [[Саатлы район]]
|
|align="center"| [[Саатлы]] ш.
|-
| 42
| [[Сабирабад район]]
|
|align="center"| [[Сабирабад]] ш.
|-
| 43
| [[Сальян район]]
|
|align="center"| [[Сальян]] х.
|-
| 44
| [[Самух район]]
|
|align="center"| [[Самух]] ш.
|-
| 45
| [[Сиезен район]]
|
|align="center"| [[Сиезен]] ш.
|-
| 46
| [[Товуз район]]
|
|align="center"| [[Товуз]] ш.
|-
| 47
| [[Тертер район]]
|
|align="center"| [[Тертер]] ш.
|-
| 48
| [[Ужар район]]
|
|align="center"| [[Ужар]] ш.
|-
| 49
| [[Физули район]]
|
|align="center"| [[Физули]] ш.
|-
| 50
| [[Хъачмаз район]]
|
|align="center"| [[Хъачмаз]] ш.
|-
| 51
| [[Хожавенд район]]
|
|align="center"| [[Хожавенд]] ш.
|-
| 52
| [[Хожалы район]]
|
|align="center"| [[Хожалы]] ш.
|-
| 53
| [[Хызы район]]
|
|align="center"| [[Хызы]] ш.
|-
| 54
| [[Шабран район]]
|
|align="center"| [[Шабран]] ш.
|-
| 55
| [[Шемкир район]]
|
|align="center"| [[Шемкир]] ш.
|-
| 56
| [[Шеки район]]
|
|align="center"| [[Шеки]] ш.
|-
| 57
| [[Шемаха район]]
|
|align="center"| [[Шемаха]] ш.
|-
| 58
| [[Шуша район]]
|
|align="center"| [[Шуша]] ш.
|-
| 59
| [[Ярдымлы район]]
|
|align="center"| [[Ярдымлы]] ш.
|-
ЦӀар 514:
| 60
| [[Бабек район]]
|
|align="center"| [[Бабек]] ш.
|-
| 61
| [[Жулфа район]]
|
|align="center"| [[Жулфа]] ш.
|-
| 62
| [[Кенгерли район]]
|
|align="center"| [[Кенгерли]] ш.
|-
| 63
| [[Урдубад район]]
|
|align="center"| [[Урдубад]] ш.
|-
| 64
| [[Седерек район]]
|
|align="center"| [[Седерек]] ш.
|-
| 65
| [[Шагьбуз район]]
|
|align="center"| [[Шагьбуз]] ш.
|-
| 66
| [[Шарур район]]
|
|align="center"| [[Шарур]] ш.
|-
|}
 
=== Нахчиван ===
Автономиядин Республика Нахчиван  — им Азербайжандиз талукь тир, амма адакай чараз алай администрациядин тек я (эксклав). Адан автономиядин статус Азербайжандинни Нахчивандин конституциядин ва 1921 йисуз кутIуннавайкутӀуннавай Москвадинни Карсдин икьраррин къайдайрив кьурвал хуьзва. Эксклав Турциядихъ, Ирандихъ ва Армениядихъ галаз са сергьятра ава. Кърабагъдин дяведилай инихъ Армениядихъ галаз авай сергьятар кIевикӀеви я. Азербайжандихъ галаз алакъа Ирандин машиндин рекьяйтIузрекьяйтӀуз ва Нахчивандин аэропортдин куьмекдалди хуьзва.
 
== Тарих ==
 
=== Антик девир ===
[[Файл:Petroglyphs in Gobustan 01.jpg|thumb|right|280px|[[Гобустан]]да рагал авай петроглифар]]
Азербайжандин хъуьтуьл климат ва уьмуьр авуниз кутугай шартIаришартӀари сифте яшайишдин инсанриз фад заманайрилай ина чпиз макан кутуниз мумкинвал ганай. Сифте яшайишдин инсанри уьмуьр гьалай чкайрин гелер виридалайни пара кьадарда [[Къарабагъ]]дин, [[Нахчиван]]дин ва [[Къазах район]]дин зонайра дуьздал акъатзава. Къарабагъдин Азых, Таглар ва Зар кьветIеракьветӀера геологри сифте инсанрин кIарабаркӀарабар ва алатар хьтин дуьньядин метлеб авай затIарзатӀар жагъанай. Азых кьветIедайкьветӀедай сифте инсандин са свах амай кIаниккӀаник рекьуьн кIускӀус жагъанай.
 
Къазах райондин Дамжылы ва Дашсалагьлы кьветIеракьветӀера ва гьакIнигьакӀни Шишгузей ва Келикли тIвартӀвар алай чкайра дегь заманадин инсанрин зегьметдин алатар ва маса затIарзатӀар дуьздал акъуднай.
 
КъванцIинКъванцӀин девирдин инсанрин амукьаяр [[Талыш зона]]дани ашкара авунай.
 
=== Алпандин девир ===
[[Файл:Ethnic Caucasia.PNG|250px|thumb|right|'''Чи эрадилай вилик V—IV Къавкъаздин карта.''' <br />Ранг алачир чкайрикай малуматар авач]]
Дегь чIавузчӀавуз гилан Азербайжандин гегьенш чилерал азербайжанар къведалди [[лезги чIалар]]ал рахазвай алпан халкьари уьмуьр ийизвай. Чав агакьай лингвистикадин малуматрилай аквазвайвал, гьа тайифайрин дуьз несилар гилан [[арчияр]], [[къирицIар]], [[агъулар]], [[табасаранар]], [[лезгияр]], [[цIахурар]], [[удияр]], [[рутулар]] ва муькуь лезги миллетар я. Са [[удияр|удийрилай]] гъейри амай миллетар чара-чара тайифайрин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвайди я. Чпин сифтегьан къамат, чIалчӀал ва дин хвенвайбур са удияр я. Вилик удияр Алпандин вирибурулайни нуфус авай чIехичӀехи халкь тир. Абуруз чпин культура, кIелкӀел-кхьинар авай. Гила абур Азербайжанда терг хьана къвердавай азербайжанариз элкъвезвай халкьарикай сад я.
 
Бязи алимри тестикьарзавайвал, Алпанда классдин жемият чи. э. вилик II виш йисан эхирда туькIуьртуькӀуьр хьанвай. Адалай вилик уьлкве гагь [[Мидия]]дин сатраприн, гагьни [[Атропатена]]дин пачагьрин гьукумдик квай. Чи э. вилик II виш йисан сифте кьилера [[Куьре вацI]]алай [[Араз вацI]]ал кьван экIяэкӀя хьанвай Алпан [[ЧIехи Армения]]дин паталай дяведалди къачунвай. Чи эрадилай вилик II виш йисан эхир кьилера алпандин тайифайри чпиз чара пачагьвал туькIуьрнайтуькӀуьрнай, амма а пачагьвал персиядин [[Сасанидай|Сасанидрин]] аслувилик квай. Ва 457 ийсуз сасанидри алпанрин пачагъвал терг авунай.
 
[[VII виш йис]]уз арабри Алпания фарсаривай дяведалди къачунай. Гьа береда [[фарсар]]ин кIевикӀеви таъсирдик яргъалди квай Куьре вацIунвацӀун чапла пата авай алпан тайифайри чпин милли кьетIенвалкьетӀенвал квадарна фарс чIалалдичӀалалди рахазвай. Им асул гьисабдалди гьа чIавузчӀавуз Азербайжандин кьилин шегьерар хьайи [[Аран]] ва [[Ширван]] вилаятрин чIехичӀехи шегьеррин агьалийриз талукь тир. Амма хуьрерин эгьлийри чпин хайи чIаларчӀалар хвенвай. Гьа чIаларикайчӀаларикай гила чун рахазвай лезги чIаларчӀалар арадал атанай.
 
=== Арабрин гъилик акатай девир ===
[[Файл:Shamakhi Juma Mosque.jpg|thumb|right|250px|[[Шемаха]]да авай жуьме мискIинмискӀин. Азербайжандин виридалайни дегь дараматрикай сад.]]
[[VII виш йис]]ан юкьвара Алпан [[Арабрин Халифат]]дин кьушунрин мукьвал-мукьвал вигьинрик акатнй. Алпандин [[Гардман]] вилаятдин кьил тир [[Жаваншир]] князьдин тIвартӀвар, душмандиз акси румар гудай береда къалурай кьегьалвилиз килигна виринриз чкIанайчкӀанай. Адакай ахпа вири Алпандин регьбер хьанай. Анжах [[VIII виш йис]]ан сифте кьилера халкьдин къарагъунар ва къалабулух къуватралди алудиз алакьай арабри Алпан ва гьакIнигьакӀни вири [[Кьиблепатан Къавкъаз]] кIаниккӀаник кутунай. Гьа чIавалайчӀавалай чкадин эгьлийрик ислам дин кутунин процесс гатIумнайгатӀумнай.
 
ЦIийиЦӀийи иесийри инсанрал эцигай залан харжидин система, вини везифайрал алай ксари миллетдиз гузвай зулумар ва къанунар чIурунинчӀурунин вакъиаяр, ибур вири алпанвийриз арабар ва абурун гъилибанар тир феодал чиновникар дакIандакӀан хьуниз гъанвай. Пехъи халкьдин арада фад-фад наразивилер ва къалабулухар акатиз хьанай. [[IX виш йис]]уз арабрин аксиниз [[Бабек]] кьилел алаз сифте яз ирандин хуррамитар къарагънай. [[Али аль Масуди]] ва [[Ибн ан Надим]] дегь араб тарихдаррин гъилив кхьинрин малуматриз килигна, Бабекан машгьурвал цуькведавай чIавузчӀавуз адан гьукумдик акатай чилер кьибледавай [[Эрдебил]] шегьердал кьван, рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай пата [[Каспи гьуьл]]ел кьван, кефер пата [[Мугъан аран]]дал кьван ва рагъакIидайрагъакӀидай пата [[Нахчиван]]дал кьван экIяэкӀя хьанвай.
 
=== Ширваншагьрин гьукумат ===
IX—X виш йисарин къене къвердавай зайиф хьайи арабрин таъсирдин чкадал майдандиз цIийицӀийи сиясатдин гъулгъулаяр акъатнай. Гилан Азербайжандин рагъакIидайрагъакӀидай пата сифте [[Ширваншагьрин гьукумат]], гуьгъуьнлайни Шеддадидрин гьукумат ([[Генжедин эмират]]) арадал атанай.
 
[[Аран]]да ва [[Ширван]]да гьукум гьалзавай мурусман династияррин къати эсердин куьмекдалди чкадин агьалияр мусурманвилиз элкъуьрунин процессар йигиндаказ физвай. ГьакIГьакӀ ятIаниятӀани дуьз XI—XII виш йисарал кьван агьалидин чIехичӀехи пайди чпин адетдин динар ва христианвал хвенай.
 
Са кIускӀус геж, [[Азия]]дай [[Кьиблепатан Къавкъаз]]диз зурба кьадарда туьрк-[[огъузар]] атунилай кьулухъ, чкадин агьалидин гзафни-гзаф пай ассимиляция хьана туьрквал кьабулнай. ГьакIГьакӀ, XI—XIII виш йисарин къене азербайжан халкь арадал атанай. азербайжанарин энтогенезда чара-чара халкьари иштиракнай, ибур чеб [[алпанар]], [[куьрдер]], [[иранвияр|ирандин халкьар]], [[татар]] ва мсб. тир. азербайжанарин энтогенез тамам яз [[XV виш йис]]уз акьалтIакьалтӀ хьанай. [[XVI виш йис]]ан къене азербайжанаринни [[туьрквер]]ин арада авай тафават къвердавай чIехичӀехи жезвай ва абур сад-садавай тамамдаказ къакъатнай. Къакъатунин кьилин себебрикай сад, [[Сефевияр|Сефевийрин]] девирда иран халкьарин таъсирдик мадни пара квай азербайжанари [[шийивал]] кьабулун тир.
 
=== Илдегизидрин гьукум ===
[[1037 йис]]алай [[1194 йис]]ал кьван гегьенш чилерал гьукум гьалай [[Селжукрин гьукумат]]дик [[Кьиблепатан Къавкъаз]]дин чилерни акатнай. Селжукрин империя туьхвейдалай гуьгъуьниз сиясатдин майдандал кыпчак [[Илдегизидрин династия]] экъечIнайэкъечӀнай. Кьилин шегьерар хьиз [[Тебриз]], [[Эрдебил]] ва [[Нахчиван]] хкянай абуру чпиз «Азербайжандин ЧIехиЧӀехи Атабегар» статус ганай. Чпин гьукумдин къуватралди атабегри [[Ирандин Азербайжан]] ва гилан Азербайжандин са пад сад авунай.
 
И гьукуматни [[1225 йис]]уз [[Хорезмшагь]] [[Джелал ад-Дин Менгуберди|Жалаладдинан]] кьушунрин кIаниккӀаник акатна терг хьанай. Гуьгъуьнлай, [[монголар]] [[Хорезм]]дин, [[Иран]]дин ва [[Къавкъаз]]дин винел дяведалди атайла вич Жалаладдинни абурун телефуник акатна кьенай.
 
=== Монголрин вигьинар ===
[[XIII виш йис]]ан сифте кьилера регион [[монголар|монголрин]] кIаниккӀаник акатнай. Виш йисан юкьвара ина монголрин [[Хулагуидрин империя]] туькIуьртуькӀуьр хьанай. Империядин асул база [[Ирандин Азербайжан]], кьилин шегьерни [[Тебриз]] тир.
 
=== Къара Къуюнлу ва Агъ Къуюнлу ===
[[Файл:Qara Qoyunlu Turcomans 1407–1468.png|right|thumb|250px|Къара Къуюнлу 1468 йисуз]]
[[Файл:Map Aq Qoyunlu 1478-en.png|right|thumb|250px|Агъ Къуюнлу 1478 йисуз]]
[[Дербент]]дилай [[Багъдад]]дал кьван экIяэкӀя хьайнвай [[Хулагуидрин империя]] чкIайдалайчкӀайдалай кьулухъ и чилерал, сад-садахъ галаз даим дявеяр тухузвай [[туркманар|туркман]] - — [[огъузар|огъузрин]] тайифайрин [[Агъ Къуюнлу]] (азерб. Лацу хпер авайбур) ва [[Къара Къуюнлу]] (азерб. ЧIулавЧӀулав хпер авайбур) гьукуматар арадал атанай. Гьа тайифаяр иниз [[Кьулан Азия]]дай монголри чуькьвена акъуднай. [[1410 йис]]уз Къара Къуюнлуйрин гьукумдик [[Кьиблепатан Къавкъаз]]дин чIехичӀехи пай, Кеферпатан Иран ва [[Ирак]] акатнай. [[1461 йис]]уз региондин винел гьукум Агъ Къуюнлуйрин гъилериз элячIнайэлячӀнай.
 
[[XV виш йис]]ан юкьвара Агъ Къуюнлуйринни Османрин Империядин арада дяве гатIуннайгатӀуннай. И регионда [[Османрин Империя]] виридалайни къуватлу тир виляй, чарадик къекъвезвай Агъ Къуюнлуйриз [[гуржийрин пачагьвилер]], [[Трапезунд империя]] ва гьатта бязи европадин гьукуматар сад авуна османрин аксиниз союз туькIуьризтуькӀуьриз кIанзавайкӀанзавай. Амма [[1461 йис]]уз Османрин зурба кьушунри Трапезунд империя чилихъ галаз сад авунай, ва [[1473 йис]]уз [[Тержан]]дин мукьвал абуру Агъ Къуюнлуйрин кьил тир [[Узун Гьасан]]ан кьушунар барбатIнайбарбатӀнай.
 
=== Сефевийрин гьукумат ===
XV — XVIXV—XVI виш йисарин къене Азербайжандин тарихдин цIийицӀийи девир гатIумнайгатӀумнай. Сефевийрин династиядин бине кутур кас I Шагь Исмаил Сефевидивай вири Кьиблепатан Къавкъаз ва Ирандин Азербайжан сад ийиз алакьнай. Османдин туьркверихъ галаз женгина адан куьмекдарар Англияни Португалия тир. ГьакIГьакӀ ятIаниятӀани 1514 йисуз Чалдыранда хьайи дяведа туьрквер Шагь Исмаилдин винел гъалиб хьанай. И карди Сефевийрин империядиз зурба кьадарда зарар янай. Идалайни гъейри, шагь агъузарун паталди Османрин гьаким I СултIанСултӀан Селима женгерилай гуьгъуьниз адан хзан есирдиз къачунай.
 
Вири и дявеяр суни туьркверинни шии фарсарин арада диндин пайдахдин кIаниккӀаник кьиле физвай.
 
Мукьвал-мукьвал хьайи дявейрин гъиляй XVI виш йисан эхирда Сефевийрин империя къуватдай аватнай ва гилан Азербайжандин чилер Османрин гъиле гьатнай. И чилерал османри къад йис гьукум гьалнай.
 
==== Османрин садлагьай оккупация ====
Сефевийрин тахтунин ирсдар ва Шагь Исмаилан птул тир I Шагь Аббасаз вичин ватан ягъийрикай азад ийидай къастар авай. Куьруь вахтунин къене Шагь Аббаса даим кьушунар туькIуьрнатуькӀуьрна, регионда авай туьрквер яна акъудна ва XVII виш йисуз Сефевийрин Империя саки виликан сергьятра гуьнгуьна кухтунай.
 
==== Османрин кьведлагьай оккупация ====
XVIII виш йисуз Сефевияр мад зайиф хьанай ва Азербайжанни Иран мад туьркверин гъилик акатнай. Туьркверин гьукумдик и чилер вирини вири 6 йис хьанай. И сеферда туьркверин аксиниз Ирандин туркоманрин афшарар тайифадикай тир Надир-Къули хан Афшар (Надир шагь) акъатнай. Ада Сефевийрин династиядиз эхир эцигнай.
 
Сефевийрин гьукумат терг хьайи береда гьукумдал атанвай Надир шагьди уьлкведавай туьквер чукурна ва кьунвай чилерин сергьятар мадни чIехичӀехи авунай, 1739 йисуз адан къуватлу кьушунри гьатта Индиядин кефер патарни кьунай, Дели шегьерни кваз. Амма шагь вич кьейидалай кьулухъ, бегьем гьукум тухуз алакьдай кас авачиз империя чкIанайчкӀанай. Гьеле чукIунизчукӀуниз мукьвал ина пара кьадарда азербайжанарин ханвилер арадал атанай, абуру вирида чпиз азадвилер малумариз алахъзавай. Муькуьбурув гекъигайла са кьадар зайиф тир Зендрин империя авай чIавузчӀавуз и ханвилер саки азадбур тир. Амма XIX виш йисуз азербайжанарин къажарар тайифадикай тир Агъа Мегьамед ханди Иран нубатдин сеферда сад авунай. Гьа чIавузчӀавуз Иран пата авай азербайжанарин ханвилер Къажар Ирандин гъилик акатнай, амма Къавкъазда авай ханвилеривай чпин азадвал хуьз хьанай. Абурукай виридалайни чIехибурчӀехибур Къубадин ва Къарабагъдин ханвилер тир, абуру муькуь бицIибицӀи ханвилер чпиз муьтIуьгъарзаваймуьтӀуьгъарзавай.
 
1796 йисуз урусрин кьушунар садлагьай сеферда Кьиблепатан Къавкъаздиз гьахьна Баку шегьер ва Талышистан кьунай. Кьведлагьай сеферда урусри Баку урусринни-фарсарин арада хьайи дяве чIавузчӀавуз 1806 йисуз кьунай.
 
=== Азербайжандин ханвилер ===
Сефевийрин гьукум зайиф хьайидилай ва сиясатда къалабулухарни дегишвилер хьайидилай гуьгъуьниз Азербайжандин, Армениядин ва Ирандин кефер пата пара кьадарда ханвилер арадал атанай, абурун вири азербайжанарин династиядин регьбервилик квай.
 
Строка 643 ⟶ 644 :
* Хой ханвал
 
=== Урусатдин империядик квай девир ===
Фарсаринни-урусрин дяве акьалтIарнайакьалтӀарнай Гуьлуьстандин икьрардалди, Персиядин шагьди гилан Азербайжандин чилер урус императордин ихтиярдик вуганай. Урусатдин империяди идара авунин комендантвилин тегьер кардик кутунай. Виликан ханвилерни султIанатарсултӀанатар округризни вилаятриз элкъуьрнай. Ина Бакудин, Къубадин, Шекидин, Ширвандин, Къарабагъдин ва Ленкерандин вилаятар, Елизаветополь ва Жар-Балакен округар, Къазах ва Шамшадил династияяр арадал атанай. Вилаятрин ва шегьеррин дуванханаяр тешкил авунай. 1829 йисуз ислам диндин ругьанийрин ихтиярар ва везифаяр тайин ийизвай идара тешкил авунай.▼
 
=== АДР ===▼
▲Фарсаринни-урусрин дяве акьалтIарнай Гуьлуьстандин икьрардалди, Персиядин шагьди гилан Азербайжандин чилер урус императордин ихтиярдик вуганай. Урусатдин империяди идара авунин комендантвилин тегьер кардик кутунай. Виликан ханвилерни султIанатар округризни вилаятриз элкъуьрнай. Ина Бакудин, Къубадин, Шекидин, Ширвандин, Къарабагъдин ва Ленкерандин вилаятар, Елизаветополь ва Жар-Балакен округар, Къазах ва Шамшадил династияяр арадал атанай. Вилаятрин ва шегьеррин дуванханаяр тешкил авунай. 1829 йисуз ислам диндин ругьанийрин ихтиярар ва везифаяр тайин ийизвай идара тешкил авунай.
Дегь заманайрилай Къавкъазда авай гуржийрилайни эрменийрилай тафаватлу яз цIийизцӀийиз атанай азербайжанариз чпин гьукумат 1918 йисалди авачир. Абуру чпи чеб чIехичӀехи мусурман уммадин са чIукчӀук тирди гьисабзавай.▼
 
1918 йисуз Кьиблебатан Къавкъазда хьайи инкъилабдин вакъиайрин нетижада пуд цIийицӀийи гьукумат малум хьанай, ибур: Грузиядин Демократиядин Республика, Республика Армения ва Азербайжандин Демократиядин Республика. АДР-дин вини советдин председательвиле Мамед Эмин Разулзаде тайинарнай.▼
▲===АДР===
▲Дегь заманайрилай Къавкъазда авай гуржийрилайни эрменийрилай тафаватлу яз цIийиз атанай азербайжанариз чпин гьукумат 1918 йисалди авачир. Абуру чпи чеб чIехи мусурман уммадин са чIук тирди гьисабзавай.
 
Амма, Къарабагъдинни Зангезурдин эрменияр АДР-дин гьукумдиз муьтIуьгъмуьтӀуьгъ хьунин аксиниз къарагънай.▼
▲1918 йисуз Кьиблебатан Къавкъазда хьайи инкъилабдин вакъиайрин нетижада пуд цIийи гьукумат малум хьанай, ибур: Грузиядин Демократиядин Республика, Республика Армения ва Азербайжандин Демократиядин Республика. АДР-дин вини советдин председательвиле Мамед Эмин Разулзаде тайинарнай.
 
1918 йисан 22 июльдиз Кърабагъдин Шуша шегьерда кьиле фейи эрменийрин садлагьай кIватIалдакӀватӀалда кьабулнавай къарардалди, абуру АДР-дин къене авай Сувун Къарабагъдиз аслу туширвилин статус малумарнай ва чпиз кьилдин Халкьдин Гьукум тешкилнай. 1918 йисан сентябрьдиз гьа тешкилатдин тIвартӀвар Эрмени халкьдин Къарабагъдин совет хьанай. Гьа чIавалайчӀавалай и регионда азербайжанаринни эрменийрин арада яракьлу гьуьжетар дуьз СССР-дин гьукум къведалди давам жезвай.▼
▲Амма, Къарабагъдинни Зангезурдин эрменияр АДР-дин гьукумдиз муьтIуьгъ хьунин аксиниз къарагънай.
 
1920 йисан апрель вацран юкьвара 11-й Яру армиядин кьушунри Деникинан кьушунрин амукьаяр яна алудна АДР-дин кеферпатан сергьятрив агатнай. 27 апрельда 11-й Яру армия АДР-дин сергьятар элячIнайэлячӀнай, ва вацран 28 Бакудиз гьахьнай. ГьакIГьакӀ АДР СССР-дин гъилик акатна АССР-диз элкъвенай.▼
▲1918 йисан 22 июльдиз Кърабагъдин Шуша шегьерда кьиле фейи эрменийрин садлагьай кIватIалда кьабулнавай къарардалди, абуру АДР-дин къене авай Сувун Къарабагъдиз аслу туширвилин статус малумарнай ва чпиз кьилдин Халкьдин Гьукум тешкилнай. 1918 йисан сентябрьдиз гьа тешкилатдин тIвар Эрмени халкьдин Къарабагъдин совет хьанай. Гьа чIавалай и регионда азербайжанаринни эрменийрин арада яракьлу гьуьжетар дуьз СССР-дин гьукум къведалди давам жезвай.
 
=== АССР ===▼
▲1920 йисан апрель вацран юкьвара 11-й Яру армиядин кьушунри Деникинан кьушунрин амукьаяр яна алудна АДР-дин кеферпатан сергьятрив агатнай. 27 апрельда 11-й Яру армия АДР-дин сергьятар элячIнай, ва вацран 28 Бакудиз гьахьнай. ГьакI АДР СССР-дин гъилик акатна АССР-диз элкъвенай.
1920 йисан 28 апрельдиз АДР-дин чилерал Азербайжандин Советдин Социал Республика туькIуьрунтуькӀуьрун малумарнай.▼
 
1922 йисан декабрь вацра Азербайжан, Грузия ва Армения сад авуна Закавказиядин Социал Федератив Советдин Республика (ЗСФСР) арадал гъанай. И республикадин уьмуьр дуьз 1936 йисал кьван давам хьанай, гуьгъуьнлай чкIайдалайчкӀайдалай кьулухъ АССР СССР-дин къене кьилдин республика хьиз тайин хьанай ва 1991 йисалди уьмуьр авунай.▼
▲===АССР===
▲1920 йисан 28 апрельдиз АДР-дин чилерал Азербайжандин Советдин Социал Республика туькIуьрун малумарнай.
 
▲1922 йисан декабрь вацра Азербайжан, Грузия ва Армения сад авуна Закавказиядин Социал Федератив Советдин Республика (ЗСФСР) арадал гъанай. И республикадин уьмуьр дуьз 1936 йисал кьван давам хьанай, гуьгъуьнлай чкIайдалай кьулухъ АССР СССР-дин къене кьилдин республика хьиз тайин хьанай ва 1991 йисалди уьмуьр авунай.
 
1923 йисан июль вацра АССР-дин эрмени агьалияр виниз тир Шуша, Жабраил, Жаваншир ва Зангезур уездрин районар сад авуна Сувун Къарабагъдин Автономиядин Вилаят тешкилнай (СКъАВ).
 
Ватандин ЧIехиЧӀехи Дяве чIавузчӀавуз, 1941—1945 йисара фронтдиз харжнавай нафтIадиннафтӀадин 80  % АССР-ди ганай.
 
=== Къарабагъдин дяве ===
1980-й йисарин эхирда СССР-да хьанай демократиядин дегишвилери уьлкведин гьукумдин ва партиядин регьбервилин зайиф хьуниз гъанай. Идакай менфят хкудна Сувун Къарабагъда авай эрменийри чпин чилер АССР-дивай къахчуна Армениядин ССР-дик кутунин месела къарагъарнай. Идан бинедаллаз азербайжанаринни эрменийрин арада къати гуьжет гатIумнайгатӀумнай.
 
1988 йисан 20 февральдиз Сувун Къарабагъдин Автономиядин Округдин халкьдин депутатри нубатдилай къецихъ тешкилнай сессияда СССР-диз, АССР-диз ва Армениядин ССР-диз чин элкъуьрна Сувун Къарабагъ Азербайжандин составдай акъудна Армениядиз вугун тIалабнайтӀалабнай. СССР-динни АССР-дин партияррин регьберри и кьарардиз ваъ лагьана жаваб ганай.
 
И кьве халкьдин арайра гьатай тIарамвилинтӀарамвилин хъиткьинуниз гъайи цIерекIвцӀерекӀв, Сумгаит ва Баку шегьерра пара кьадарда уьмуьр ийизвай эрменияр азербайжанарин паталай тарашун ва кьиникь хьанвай. Идан себебдалди Азербайжандин маса районра ва шегьерда авай эрменийри чпин кIвалеркӀвалер мулкар авайвал гадарна массайралди Къарабагъдиз ва Армениядиз куьч хьанай. Эрмени халкьдин арада азербайжанарин аксиниз душманвал ва пехъивал къвердавай гзаф жезвай. СКъАО-дин эрмени эгьлийри гегьенш къатара ийизвай митингриз, къарагъунриз, къанун чIурунинчӀурунин гьалариз Армениядин паталай пулунин, тешкилунин ва цIайцӀай кутунин чIехичӀехи дестек къвезвай. Сумгаитдин эрменияр тарашунилай кьулухъ, Азербайжандай эрменияр, Армениядайни азербайжанар акъудна чукурунин процессди кьил кьунай.
 
Гьалар хъсанарун паталди СССР-дин ва АССР-дин партияррин регьберар дегишаруникай, жуьреба-жуьре провокациярикай са менфятни хьаначир ва СКъАО-да гьалар ислягьвилинбурулай яргъа тир. Гуьгъуьнлай иниз СССР-дин Къенепатан Крарин Министерстводин кьушунар гьалнай, ятIаниятӀани гьалар тIарамтӀарам яз амукьзавай.
 
1988 йисан июнь вацра Армениядин ССР-дин Кьилин Советди кьабулнавай кьарар: Сувун Къарабагъдин Автономиядин Округ Армениядин ихтиярдиз вугун. Идан нетижада 1988 йисуз азербайжанарини эрменийри сада-сад лапни къатидаказ тарашиз ва телефиз хьанай. Кьве патайни агъзурралди инсанар мажбур яз уьлквейрай катнай. И рекьелди 1989 йисан сифтейра Арменияда са цIапниазербайжанни амачир, Азербайжандин районрани (Къарабагъдилай гъейри) эрменияр амачир.
 
Эрменияр авай районра ислягь агьалиди хуьнуьхин кIеретIаркӀеретӀар туькIуьризтуькӀуьриз эгечIнайэгечӀнай.
 
1990 йисан январь вацра сергьятдин зонада азербайжанаринни эрменийри арада залан артилерия кардик кутуна сифтегьан куьруь ягъунар гатIумнайгатӀумнай.
 
«Азербайжандин Халкьдин Фронт» тIвартӀвар алай коммунизмдиз акси гьукум вилик тухузвай партия терг авун паталди 1990 йисан 19-20 январдиз Бакудиз СССР-дин кьушунар гьахьнай. Гъил гъиле кьуна кьушунар акъвазарун патал танкрин вилик экъечIнайэкъечӀнай ислягь агьалияр регьим авачирвилелди телеф хьанай. Гьа йифиз (азербайжанари адаз «ЧIулавЧӀулав январь» лугьуда) 170 кьван ислягь инсан танкрин кIаниккӀаник акатна кьенай, 800 кьван касдихъ хирер галукьнай, чIехичӀехи пай инвалид хьанай.
 
1990 йисан 18 майдиз Азербайжандин президентвиле, Азербайжандин Компартиядин ЦК-дин секретарь Аяз МутIалибовМутӀалибов тайинарнай.
 
1990 йисан 25 июль вацра СССР-дин президентди акъуднай цIийицӀийи кьарар: «СССР-дин ихтиярдилай къецихъ галай яракьлу кIеретIаркӀеретӀар туькIуьризтуькӀуьриз къадагъа авун ва къанундин ихтияр авачиз хуьзвай ксаривай яракьар къакъудун».
 
1991 йисуз апрель вацралай июнь варцал кьван СССР-динни Азербайжандин Къенепатан Крарин Министерствойрин кьушунрин куьмекдалди Сувун Къарабагъдин Вилаятда «Уьнуьгъ» тIвартӀвар алай операция кьиле тухванай. Операциядин кьилин метлеб, эрменийрин яракьлу кIеретIаркӀеретӀар терг авуна яракь-суьрсетар къахчун ва Къарабагъда паспортрин режимдиз килигун тир. Идан нетижада чкадин агьалидин арада чIехичӀехи наразивилер хьанай ва телефвилер гъайи гьуьжет къарагънай. Операциядин финифда 24 эрмени хуьруьн эгьлияр Къарабагъдай чукурнай.
 
1991 йисан 30 августдиз Азербайжандин Кьилин Советди «Азербайжандин Республикадин гьукуматдин аслутуширвал малумарунин» кьарар кьабулнай. Гьа йисузни СКъАО-дин ва Шаумян райондин чилерал эрменийри Сувун Къарабагъдин Республика малумарнай.
 
1991 йисан зулухъай эрменийри, депортация авур 24 хуьруьн ихтияр гуьнгуьна кухтун паталди азербайжанарин винел яракьлу вигьинар ийиз гатIумнайгатӀумнай. Эрменийриз тIемтӀем агакьариз тахьай азербайжанарин яракьлу кIеретIрикӀеретӀри гьа хуьрериз цIайцӀай яна катзавай. Агъзурралди азербайжанар мажбур яз Къарабагъдай катнай.
 
Гуьгъуьнлай, эрменийрини азербайжанари сад садал акси патан хуьрера дяведин базаяр авайди тахсир кутуна хуьрериз яракьлу вигьинар ийиз хьанай.
 
19 декабрь вацра СССР-ди вичин кьушунар СКъР-дай акъуднай. Гьадалай кьулухъ кьве уьлкведин арада вилик пад кьаз тежедай хьтин дяве гатIумнайгатӀумнай.
 
=== Гилан Азербайжан ===
Республика Азербайжан СССР чкIайдалайчкӀайдалай кьулухъ 1991 йисуз арадал атанай. Адан садлагьай президент виликан номенклатурадин партиядин векил Аяз МутIаллибовМутӀаллибов хьанай. 1991 йисан 18 октябрьдиз Азербайжандин Кьилин Советди «Азербайжан Республикадин гьукуматдин аслутуширвиликай» декларация кьабулнай, гьа чIавузни чӀавузни Азербайжандин экономикадин, политикадин ва гьукуматдин туькIуьртуькӀуьр хьунин тегьердин бине эцигнай.
 
1992 йисан июнь вацра Аяз МутIаллибованМутӀаллибован чкадал, президентвилин везифадал Азербайжандин Халкьдин Фронт партиядин кьил тир Абулфаз Элчибег атанай. Идалайни гъейри, куьруь муьгьлетдин къене вахтуналди президентвилин везифа 1992 йисуз Якъуб Мамедова, 1993 йисузни Иса Къамбера кьиле тухванай.
 
Къарабагъдин дяведин финифда азербайжанарин татугайвилери ва Халкьдин Фронт партиядивай чпин крар бегье кьилиз акъуд тавуни уьлкведа кризисдин арадал атуниз гъанай. Адан нетижада 1993 йисан июнь вацран 4 юкъуз Генже шегьерда полковник Суьрет Гьусейнован регьбервилик гьукуматдин аксиниз бунтар тешкилнай.
 
Уьлкведин къене гражданвилин дяведин вилик пад кьун паталди Элчибега Бакудиз гьа чIавузчӀавуз Нахчивандин кьил Гьайдар Алиеваз эвернай. Гьа и рекьелди Элчибегдилай шумудра пара тежриба ва алакъаяр авай Гьайдар уьлкведин президент хьанвай. Гьа береда Азербайжандин кьибледа уьмуьр ийизвай талыш халкьди са шумуд талыш офицеррин куьмекдалди, абурун кьилел Аликрам Гьумметов алаз чпиз Талыш-Мугъан Автономиядин Республика малумарнай. ЦIийизЦӀийиз гьукумдал атанай Алиева талышрин автономия кьабул тавуна терг авунай ва гьа кардик гъил квайбурун виридал сепаратиствилин лишан яна дустагъра тунай.
 
Талышрихъ галаз са вахтунда кардик эгечIнайэгечӀнай кеферпатавай лезгийрин «Садвал» тешкилатдин членарни са сад кьуна дустагъра тунай. Бязибур гилани Бакудин дустагъра ктIизвактӀизва.
 
=== Къарабагъдин дяве ===
1991 йисан эхирда  — 1992 йисан сифте кьилера Азербайжан Республикадин ва кьабул тавунай Сувун Кърабагъдин Республикадин арада Кърабагъдин ва мукьув галай районрин чилер патахъай яракьлу дяве гатIумнайгатӀумнай. Гьа береда эрмени эксклав Арцвашен азербайжанарин гъилик, азербайжанарин Керки, Бархударлы, Вини Эскипара эрменийрин контролдик акатнай.
 
1994 йисан май вацра Аслутушир Уьлквейрин Дуствал (СНГ) тешкилатдин арачивиливди Азербайжандинни Армениядин арада цIайцӀай атIуникайатӀуникай икьрар кутIуннавайкутӀуннавай.
 
Кърабагъдин дяведин финифда азербайжанари кьадардиз килигна эрмени агьали пара авай Азербайжандин чара чара районрай эрменияр чуькьвена акъуднай, вичин нубатда 1991 йисуз эрменийри Армениядин куьмекдалди Сувун Къарабагъдин къваларив галай азербайжанари винизвал ийизвай районарни кьуна чпин гъилик кутунай. И кардиз 1993 йисуз СМО-дин Хатасузвилин Советди оккупациядин лишан эцигнай. Гуьгъуьнлай эрменийри гьа районар СКъР-дин составдик кутунай.
 
Чпин кIвалеркӀвалер туна мажбур яз катнавай азербайжанарин кьадар саки са милион кас, Армениядиз катай эрменийрин кьадар 376 агъзур кас тир. Алай аямда Азербайжандинни Арцахдин сергьятдал къуллугъ ийизвай кьве патанни аскеррин арада мукьвал-мукьвал телефвилер жезва. Гьар са эрмени яна кьейи цIапразазербайжанраз гьукуматдин паталай чIехичӀехи савкьатар, пулунин пишкешар гузвайди я. Эрменидин гуьлледик акатайдаз кьегьалвилин лишан кутуна шагьид яз гьуьрметдалди кучудзавайди я. Сергьятдал къуллугъзавай аскерди къаншардал алай эрменидин техника, продуктар тухузвай машин яна терг авуртIаавуртӀа, адаз командирар паталай 10 къан рухсат ва маса ихьтин пишкешар гузвайди я. Эрмени патани гьа икIикӀ я.
 
Къецепатан уьлквейрин арачивиливди Азербайжандинни Сувун Къарабагъдин гьуьжет шумудни садра ислягьвилелди гьял ийиз алахъайтIаниалахъайтӀани гилалди хьанач.
 
== Сиясат тухунин тегьер ==
 
== Агьалияр ==
2009 йисуз Азербайжанда кьиле фейи вири миллет сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, уьлкведин агьалияр 8 922 447 кас тирди чир хьанай. 2010 йисуз и кьадар 9 миллиондив агакьнай.
 
Вири агьалидин 54  % пай шегьервияр я, амай пайни хуьруьнвияр.
 
Агьалидин 1000 итимдал 1039 дишегьли къвезва.
 
1987—1994 йисарин къене Азербайжандиз Армениядай 200 агъзурав агакьна катайбур атанай, гьа катайбурукай 170 агъзур азербайжанар, 30 агъзурни курдар ва муькуь миллетрин векилар тир. ГьакIниГьакӀни, уьлкведиз Кьулан Азиядай (асул гьисабдалди Къазахстандай) саки 40 агъзур кас [[туьрквер-месхетияр]] атанай. 1940-й йисара Сталинан къарардалди абур чпин хайи чилер тир Месхетиядай Кьулан Азиядиз акъуднай. Идалайни гъейри, эрменийри азербайжанаривай къакъуднавай Сувун-Къарабагъдай 500 агъзурав агакьана кьажарри чпин чилер гадарна Азербайжандин муькуь районриз ва шегьерриз чкIанайчкӀанай. Расис Мусабекован фикирдалди, Азербайжандин агьалидин 10  % катайбур я.
 
=== ЧӀалар ===
Азербайжан Республикадин гьукуматдин чIал чӀал — [[азербайжан чIал]] я. Азербайжан чIалчӀал туьрк чIаларинчӀаларин группадин угъуз чIаларинчӀаларин хзандик акатзава. Гьайдар Алиева [[2001 йис]]ан 9 августдиз кьабулай къарардалди и югъ азербайжан чIаланчӀалан ва алфавитдин югъ хьиз къейдзава.▼
 
Рахазвайбурун кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал урус чIалчӀал акъвазнава. [[1994 йис]]уз вири агьалидин 38  % [[урус чIал]]ал рахазвай. Къе урус чIалалчӀалал рахазвайбурун чIехичӀехи пай урусламиш хьанвай [[лезгияр]], [[татарар]], азербайжанар, [[чувудар]] ва [[украинар]], тIимилтӀимил пайни этник урусар я. [[Баку]], [[Сумгаит]] хьтин чIехичӀехи шегьерра уьмуьр гьалзавай лезгийрин лап чIехичӀехи пай фадлай урус чIалалчӀалал элячIнаваэлячӀнава. Гзаф вахтара ахьтин хзанра чIехичӀехи жезвай аялриз лезги чIалакайчӀалакай гьич хабарни авач, кIвалекӀвале абур урусдал, къецел цIапазербайжан чIалалчӀалал рахазвайди я. Ажеб кар я, амма идалай гъейри Азербайжанда урус чIалалчӀалал элячIнавайэлячӀнавай гьатта лезги хуьрерни ава. Месела, [[Хъачмаз район]]дин [[Мукьтадир]] ва [[Набран]] хуьрерин лезгияр урус чIалалчӀалал рахазва, гзаф пай жегьилриз [[лезги чIал]] бегьем чизвач.▼
 
Азербайжан гзаф-миллетрин уьлкве тирвиляй ина чIаларничӀаларни пара ава. Закатала, Белокан, Къах, Шеки, Угъуз районра [[авар чIал|авар]], [[цIахур чIал|цIахурцӀахур]], [[рутул чIал|рутул]], [[уди чIал|уди]], [[ингилой чIал]]ар гегьенш хьанва, [[Кьвепеле район|Кьвепеле]], [[Исмаиллы район|Исмаиллы]], [[Къуба район|Къуба]], [[КцIар район|КцIарКцӀар]], [[Хъачмаз район|Хъачмаз]], [[Шабран район]]рин агьалидин са пай [[лезги чIал|лезги]] ва [[тат чIал]]арал рахазва, кьибле пата авай [[Лерик район|Лерик]], [[Ленкаран район|Ленкаран]], [[Масаллы район|Масаллы]], [[Ярдымлы район|Ярдымлы]], [[Астара район]]ра уьмьур ийизвай [[талышар]] [[талыш чIал]]ал рахазва.▼
 
== Экономика ==▼
 
== Меденият ==▼
 
== Чирвилер ==▼
 
== Илим ==▼
 
== Спорт ==▼
 
===ЧIалар= Улакь ==
▲Азербайжан Республикадин гьукуматдин чIал — [[азербайжан чIал]] я. Азербайжан чIал туьрк чIаларин группадин угъуз чIаларин хзандик акатзава. Гьайдар Алиева [[2001 йис]]ан 9 августдиз кьабулай къарардалди и югъ азербайжан чIалан ва алфавитдин югъ хьиз къейдзава.
 
== Яракьлу къуватар ==▼
▲Рахазвайбурун кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал урус чIал акъвазнава. [[1994 йис]]уз вири агьалидин 38 % [[урус чIал]]ал рахазвай. Къе урус чIалал рахазвайбурун чIехи пай урусламиш хьанвай [[лезгияр]], [[татарар]], азербайжанар, [[чувудар]] ва [[украинар]], тIимил пайни этник урусар я. [[Баку]], [[Сумгаит]] хьтин чIехи шегьерра уьмуьр гьалзавай лезгийрин лап чIехи пай фадлай урус чIалал элячIнава. Гзаф вахтара ахьтин хзанра чIехи жезвай аялриз лезги чIалакай гьич хабарни авач, кIвале абур урусдал, къецел цIап чIалал рахазвайди я. Ажеб кар я, амма идалай гъейри Азербайжанда урус чIалал элячIнавай гьатта лезги хуьрерни ава. Месела, [[Хъачмаз район]]дин [[Мукьтадир]] ва [[Набран]] хуьрерин лезгияр урус чIалал рахазва, гзаф пай жегьилриз [[лезги чIал]] бегьем чизвач.
 
== Тарихдин метлеб авай чкаяр ==▼
▲Азербайжан гзаф-миллетрин уьлкве тирвиляй ина чIаларни пара ава. Закатала, Белокан, Къах, Шеки, Угъуз районра [[авар чIал|авар]], [[цIахур чIал|цIахур]], [[рутул чIал|рутул]], [[уди чIал|уди]], [[ингилой чIал]]ар гегьенш хьанва, [[Кьвепеле район|Кьвепеле]], [[Исмаиллы район|Исмаиллы]], [[Къуба район|Къуба]], [[КцIар район|КцIар]], [[Хъачмаз район|Хъачмаз]], [[Шабран район]]рин агьалидин са пай [[лезги чIал|лезги]] ва [[тат чIал]]арал рахазва, кьибле пата авай [[Лерик район|Лерик]], [[Ленкаран район|Ленкаран]], [[Масаллы район|Масаллы]], [[Ярдымлы район|Ярдымлы]], [[Астара район]]ра уьмьур ийизвай [[талышар]] [[талыш чIал]]ал рахазва.
 
▲==Экономика==
▲==Меденият==
▲==Чирвилер==
▲==Илим==
▲==Спорт==
==Улакь==
▲==Яракьлу къуватар==
▲==Тарихдин метлеб авай чкаяр==
== Баянар ==
{{Баянар}}
 
== ЭлячӀунар ==
* [http://www.azerbaijan.az azerbaijan.az ]
{{Къецепатан элячӀунар}}
 
Чешне "https://lez.wikipedia.org/wiki/Азербайжан" я