Азербайжан: различия между версиями

'''Азербайжан''' ({{чӀал-az|Azərbaycan Respublikası, Азәрбајҹан Республикасы}}) — Кьиблепатан Къавкъазда авай уьлкве. Адан чилерин чIехи пай Виликпатан Азиядиз, гъвечIи пайни (тахминан 3-9 %, кеферпатан лезги чилер) Европадиз талукь я. 9 миллиондилай пара агьалияр ва 86 600 км² (адак [[Къарабагъ]]ни кваз) чилерин майдан галай Азербайжан Кьиблепатан Къавкъазда виридалайни чIехи гьукумат я.

И. М. Дьяконов ва В. Ф. Минорский тарихдарри къейд авурвал, [[XX виш йис]]алди Азербайжан гаф, цIапариазербайжанари уьмуьр ийизвай анжах Ирандин кеферпатан регион фикирда кьурла лугьузвай. Чпиз чара гьукумат туькIуьрзавай цIапаризазербайжанариз [[Иран]]дин [[РагъакIидай Азербайжан]] ва [[РагъэкъечIдай Азербайжан]] вилаятарни чпин чилерик кутадай, гуьгъуьнлай кьилиз акъат тавур къастар авай.

Майдандин чIехивилел гьалтайла Азербайжан Къавкъаздин виридалайни чIехи уьлкве я. Вилик адан майдан 88,6 агъзур кв км тир. 1992 йисуз эрменийри чпин АрцIах цIапаривайазербайжанаривай дяведалди гахчурла кьулухъ Азербайжандин чилерин майдан саки 21 % тIимил хьана 75 агъзур кв. км-див агакьнай.

Чилин накьварин жуьре асул гьисабдалди рехи, сувун кеферпатан тамара ва чIурара рехи шуьтруь, Ленкаран арандизни хъипи жуьредин накьв хас я.

Климатар чара авунин Кёппенан тегьердалди, дуьньяда авай климатрин 11 жуьрейрикай 9 жуьре Азербайжанда ава. Юкьван гьисабдалди июнь вацран температура сувун районра + 5  °C, арандин районра +25—35  °C я. Кьуьд хъуьтIуьл, гад гзаф чимиз алатзава. Январ вацра юкьван температураяр сувара −10  °C, аранда +4  °C туькIуьрзава.

Кьарадин вулканрин кьадардай Азербайжанди дуьньяда садлагьай чка кьазва. Ина 800 кьван кьарадин вулканар ава.

Каспи гьуьлуьн кацIурунин кьилин рекьерикай сад, уьлкведа гзаф вилик фенвай нафтI акъудунунни-расунин кеспиятар я.

|align="center"| [[Ужар ]] ш.

|align="center"| [[Урдубад ]] ш.

| [[Седерек район]]

Дегь чIавуз гилан Азербайжандин гегьенш чилерал цIапаразербайжанар къведалди [[лезги чIалар]]ал рахазвай алпан халкьари уьмуьр ийизвай. Чав агакьай лингвистикадин малуматрилай аквазвайвал, гьа тайифайрин дуьз несилар гилан [[арчияр]], [[къирицIар]], [[агъулар]], [[табасаранар]], [[лезгияр]], [[цIахурар]], [[удияр]], [[рутулар]] ва муькуь лезги миллетар я. Са [[удияр|удийрилай]] гъейри амай миллетар чара-чара тайифайрин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвайди я. Чпин сифтегьан къамат, чIал ва дин хвенвайбур са удияр я. Вилик удияр Алпандин вирибурулайни нуфус авай чIехи халкь тир. Абуруз чпин культура, кIел-кхьинар авай. Гила абур Азербайжанда терг хьана къвердавай цIапаризазербайжанариз элкъвезвай халкьарикай сад я.

Бязи алимри тестикьарзавайвал, Алпанда классдин жемият чи. э. вилик II виш йисан эхирда туькIуьр хьанвай. Адалай вилик уьлкве гагь [[Мидия]]дин сатраприн, гагьни [[Атропатена]]дин пачагьрин гьукумдик квай. Чи э. вилик II виш йисан сифте кьилера [[Куьре вацI]]алай [[Араз вацI]]ал кьван экIя хьанвай Алпан [[ЧIехи Армения]]дин паталай дяведалди къачунвай. Чи эрадилай вилик II виш йисан эхир кьилера алпандин тайифайри чпиз чара пачагьвал туькIуьрнай, амма а пачагьвал персиядин [[Сасанидай|Сасанидрин]] аслувилик квай. Ва 457 ийсуз сасанидри алпанрин пачагъвал терг авунай.

Са кIус геж, [[Азия]]дай [[Кьиблепатан Къавкъаз]]диз зурба кьадарда туьрк-[[огъузар]] атунилай кьулухъ, чкадин агьалидин гзафни-гзаф пай ассимиляция хьана туьрквал кьабулнай. ГьакI, XI—XIII виш йисарин къене азербайжан халкь арадал атанай. ЦIапариназербайжанарин энтогенезда чара-чара халкьари иштиракнай, ибур чеб [[алпанар]], [[куьрдер]], [[иранвияр|ирандин халкьар]], [[татар]] ва мсб. тир. ЦIапариназербайжанарин энтогенез тамам яз [[XV виш йис]]уз акьалтI хьанай. [[XVI виш йис]]ан къене цIапаринниазербайжанаринни [[туьрквер]]ин арада авай тафават къвердавай чIехи жезвай ва абур сад-садавай тамамдаказ къакъатнай. Къакъатунин кьилин себебрикай сад, [[Сефевияр|Сефевийрин]] девирда иран халкьарин таъсирдик мадни пара квай цIапариазербайжанари [[шийивал]] кьабулун тир.

[[1037 йис]]алай [[1194 йис]]ал кьван гегьенш чилерал гьукум гьалай [[Селжукрин гьукумат]]дик [[Кьиблепатан Къавкъаз]]дин чилерни акатнай. Селжукрин империя туьхвейдалай гуьгъуьниз сиясатдин майдандал кыпчак [[Илдегизидрин династия]] экъечIнай. Кьилин шегьерар хьиз [[Тебриз]], [[Эрдебил]] ва [[Нахчиван]] хкянай абуру чпиз «Азербайжандин ЧIехи Атабегар» статус ганай. Чпин гьукумдин къуватралди атабегри [[Ирандин Азербайжан]] ва гилан Азербайжандин са пад сад авунай.

XV — XVI виш йисарин къене Азербайжандин тарихдин цIийи девир гатIумнай. Сефевийрин династиядин бине кутур кас I Шагь Исмаил Сефевидивай вири Кьиблепатан Къавкъаз ва Ирандин Азербайжан сад ийиз алакьнай. Османдин туьркверихъ галаз женгина адан куьмекдарар Англияни Португалия тир. ГьакI ятIани 1514 йисуз Чалдыранда хьайи дяведа туьрквер Шагь Исмаилдин винел гъалиб хьанай. И карди Сефевийрин империядиз зурба кьадарда зарар янай. Идалайни гъейри, шагь агъузарун паталди Османрин гьаким I СултIан Селима женгерилай гуьгъуьниз адан хзан есирдиз къачунай.

Сефевийрин гьукумат терг хьайи береда гьукумдал атанвай Надир шагьди уьлкведавай туьквер чукурна ва кьунвай чилерин сергьятар мадни чIехи авунай, 1739 йисуз адан къуватлу кьушунри гьатта Индиядин кефер патарни кьунай, Дели шегьерни кваз. Амма шагь вич кьейидалай кьулухъ, бегьем гьукум тухуз алакьдай кас авачиз империя чкIанай. Гьеле чукIуниз мукьвал ина пара кьадарда цIапариназербайжанарин ханвилер арадал атанай, абуру вирида чпиз азадвилер малумариз алахъзавай. Муькуьбурув гекъигайла са кьадар зайиф тир Зендрин империя авай чIавуз и ханвилер саки азадбур тир. Амма XIX виш йисуз цIапариназербайжанарин къажарар тайифадикай тир Агъа Мегьамед ханди Иран нубатдин сеферда сад авунай. Гьа чIавуз Иран пата авай цIапариназербайжанарин ханвилер Къажар Ирандин гъилик акатнай, амма Къавкъазда авай ханвилеривай чпин азадвал хуьз хьанай. Абурукай виридалайни чIехибур Къубадин ва Къарабагъдин ханвилер тир, абуру муькуь бицIи ханвилер чпиз муьтIуьгъарзавай.

Сефевийрин гьукум зайиф хьайидилай ва сиясатда къалабулухарни дегишвилер хьайидилай гуьгъуьниз Азербайжандин, Армениядин ва Ирандин кефер пата пара кьадарда ханвилер арадал атанай, абурун вири цIапариназербайжанарин династиядин регьбервилик квай.

Дегь заманайрилай Къавкъазда авай гуржийрилайни эрменийрилай тафаватлу яз цIийиз атанай цIапаризазербайжанариз чпин гьукумат 1918 йисалди авачир. Абуру чпи чеб чIехи мусурман уммадин са чIук тирди гьисабзавай.

1918 йисан 22 июльдиз Кърабагъдин Шуша шегьерда кьиле фейи эрменийрин садлагьай кIватIалда кьабулнавай къарардалди, абуру АДР-дин къене авай Сувун Къарабагъдиз аслу туширвилин статус малумарнай ва чпиз кьилдин Халкьдин Гьукум тешкилнай. 1918 йисан сентябрьдиз гьа тешкилатдин тIвар Эрмени халкьдин Къарабагъдин совет хьанай. Гьа чIавалай и регионда цIапаринниазербайжанаринни эрменийрин арада яракьлу гьуьжетар дуьз СССР-дин гьукум къведалди давам жезвай.

1980-й йисарин эхирда СССР-да хьанай демократиядин дегишвилери уьлкведин гьукумдин ва партиядин регьбервилин зайиф хьуниз гъанай. Идакай менфят хкудна Сувун Къарабагъда авай эрменийри чпин чилер АССР-дивай къахчуна Армениядин ССР-дик кутунин месела къарагъарнай. Идан бинедаллаз цIапаринниазербайжанаринни эрменийрин арада къати гуьжет гатIумнай.

И кьве халкьдин арайра гьатай тIарамвилин хъиткьинуниз гъайи цIерекIв, Сумгаит ва Баку шегьерра пара кьадарда уьмуьр ийизвай эрменияр цIапариназербайжанарин паталай тарашун ва кьиникь хьанвай. Идан себебдалди Азербайжандин маса районра ва шегьерда авай эрменийри чпин кIвалер мулкар авайвал гадарна массайралди Къарабагъдиз ва Армениядиз куьч хьанай. Эрмени халкьдин арада цIапариназербайжанарин аксиниз душманвал ва пехъивал къвердавай гзаф жезвай. СКъАО-дин эрмени эгьлийри гегьенш къатара ийизвай митингриз, къарагъунриз, къанун чIурунин гьалариз Армениядин паталай пулунин, тешкилунин ва цIай кутунин чIехи дестек къвезвай. Сумгаитдин эрменияр тарашунилай кьулухъ, Азербайжандай эрменияр, Армениядайни цIапаразербайжанар акъудна чукурунин процессди кьил кьунай.

Гьалар хъсанарун паталди СССР-дин ва АССР-дин партияррин регьберар дегишаруникай, жуьреба-жуьре провокациярикай са менфятни хьаначир ва СКъАО-да гьалар ислягьвилинбурулай яргъа тир. Гуьгъуьнлай иниз СССР-дин Къенепатан Крарин Министерстводин кьушунар гьалнай, ятIани гьалар тIарам яз амукьзавай.

1988 йисан июнь вацра Армениядин ССР-дин Кьилин Советди кьабулнавай кьарар: Сувун Къарабагъдин Автономиядин Округ Армениядин ихтиярдиз вугун. Идан нетижада 1988 йисуз цIапариниазербайжанарини эрменийри сада-сад лапни къатидаказ тарашиз ва телефиз хьанай. Кьве патайни агъзурралди инсанар мажбур яз уьлквейрай катнай. И рекьелди 1989 йисан сифтейра Арменияда са цIапни амачир, Азербайжандин районрани (Къарабагъдилай гъейри) эрменияр амачир.

1990 йисан январь вацра сергьятдин зонада цIапаринниазербайжанаринни эрменийри арада залан артилерия кардик кутуна сифтегьан куьруь ягъунар гатIумнай.

«Азербайжандин Халкьдин Фронт» тIвар алай коммунизмдиз акси гьукум вилик тухузвай партия терг авун паталди 1990 йисан 19-20 январдиз Бакудиз СССР-дин кьушунар гьахьнай. Гъил гъиле кьуна кьушунар акъвазарун патал танкрин вилик экъечIнай ислягь агьалияр регьим авачирвилелди телеф хьанай. Гьа йифиз (цIапариазербайжанари адаз «ЧIулав январь» лугьуда) 170 кьван ислягь инсан танкрин кIаник акатна кьенай, 800 кьван касдихъ хирер галукьнай, чIехи пай инвалид хьанай.

1991 йисан зулухъай эрменийри, депортация авур 24 хуьруьн ихтияр гуьнгуьна кухтун паталди цIапариназербайжанарин винел яракьлу вигьинар ийиз гатIумнай. Эрменийриз тIем агакьариз тахьай цIапариназербайжанарин яракьлу кIеретIри гьа хуьрериз цIай яна катзавай. Агъзурралди цIапаразербайжанар мажбур яз Къарабагъдай катнай.

Гуьгъуьнлай, эрменийрини цIапариазербайжанари сад садал акси патан хуьрера дяведин базаяр авайди тахсир кутуна хуьрериз яракьлу вигьинар ийиз хьанай.

Къарабагъдин дяведин финифда цIапариназербайжанарин татугайвилери ва Халкьдин Фронт партиядивай чпин крар бегье кьилиз акъуд тавуни уьлкведа кризисдин арадал атуниз гъанай. Адан нетижада 1993 йисан июнь вацран 4 юкъуз Генже шегьерда полковник Суьрет Гьусейнован регьбервилик гьукуматдин аксиниз бунтар тешкилнай.

1991 йисан эхирда — 1992 йисан сифте кьилера Азербайжан Республикадин ва кьабул тавунай Сувун Кърабагъдин Республикадин арада Кърабагъдин ва мукьув галай районрин чилер патахъай яракьлу дяве гатIумнай. Гьа береда эрмени эксклав Арцвашен цIапариназербайжанарин гъилик, цIапариназербайжанарин Керки, Бархударлы, Вини Эскипара эрменийрин контролдик акатнай.

Кърабагъдин дяведин финифда цIапариазербайжанари кьадардиз килигна эрмени агьали пара авай Азербайжандин чара чара районрай эрменияр чуькьвена акъуднай, вичин нубатда 1991 йисуз эрменийри Армениядин куьмекдалди Сувун Къарабагъдин къваларив галай цIапариазербайжанари винизвал ийизвай районарни кьуна чпин гъилик кутунай. И кардиз 1993 йисуз СМО-дин Хатасузвилин Советди оккупациядин лишан эцигнай. Гуьгъуьнлай эрменийри гьа районар СКъР-дин составдик кутунай.

Чпин кIвалер туна мажбур яз катнавай цIапариназербайжанарин кьадар саки са милион кас, Армениядиз катай эрменийрин кьадар 376 агъзур кас тир. Алай аямда Азербайжандинни Арцахдин сергьятдал къуллугъ ийизвай кьве патанни аскеррин арада мукьвал-мукьвал телефвилер жезва. Гьар са эрмени яна кьейи цIапраз гьукуматдин паталай чIехи савкьатар, пулунин пишкешар гузвайди я. Эрменидин гуьлледик акатайдаз кьегьалвилин лишан кутуна шагьид яз гьуьрметдалди кучудзавайди я. Сергьятдал къуллугъзавай аскерди къаншардал алай эрменидин техника, продуктар тухузвай машин яна терг авуртIа, адаз командирар паталай 10 къан рухсат ва маса ихьтин пишкешар гузвайди я. Эрмени патани гьа икI я.

2009 йисуз Азербайжанда кьиле фейи вири миллет сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, уьлкведин агьалияр 8 922 447 кас тирди чир хьанай. 2010 йисуз и кьадар 9 миллиондив агакьнай.

Вири агьалидин 54 % пай шегьервияр я, амай пайни хуьруьнвияр.

1987—1994 йисарин къене Азербайжандиз Армениядай 200 агъзурав агакьна катайбур атанай, гьа катайбурукай 170 агъзур цIапаразербайжанар, 30 агъзурни курдар ва муькуь миллетрин векилар тир. ГьакIни, уьлкведиз Кьулан Азиядай (асул гьисабдалди Къазахстандай) саки 40 агъзур кас [[туьрквер-месхетияр]] атанай. 1940-й йисара Сталинан къарардалди абур чпин хайи чилер тир Месхетиядай Кьулан Азиядиз акъуднай. Идалайни гъейри, эрменийри цIапаривайазербайжанаривай къакъуднавай Сувун-Къарабагъдай 500 агъзурав агакьана кьажарри чпин чилер гадарна Азербайжандин муькуь районриз ва шегьерриз чкIанай. Расис Мусабекован фикирдалди, Азербайжандин агьалидин 10 % катайбур я.

Азербайжан Республикадин гьукуматдин чIал — [[азербайжан чIал]] я. Азербайжан чIал туьрк чIаларин группадин угъуз чIаларин хзандик акатзава. Гьайдар Алиева [[2001 йис]]ан 9 августдиз кьабулай къарардалди и югъ азербайжан чIалан ва алфавитдин югъ хьиз къейдзава.

Рахазвайбурун кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал урус чIал акъвазнава. [[1994 йис]]уз вири агьалидин 38 % [[урус чIал]]ал рахазвай. Къе урус чIалал рахазвайбурун чIехи пай урусламиш хьанвай [[лезгияр]], [[татарар]], цIапаразербайжанар, [[чувудар]] ва [[украинар]], тIимил пайни этник урусар я. [[Баку]], [[Сумгаит]] хьтин чIехи шегьерра уьмуьр гьалзавай лезгийрин лап чIехи пай фадлай урус чIалал элячIнава. Гзаф вахтара ахьтин хзанра чIехи жезвай аялриз лезги чIалакай гьич хабарни авач, кIвале абур урусдал, къецел цIап чIалал рахазвайди я. Ажеб кар я, амма идалай гъейри Азербайжанда урус чIалал элячIнавай гьатта лезги хуьрерни ава. Месела, [[Хъачмаз район]]дин [[Мукьтадир]] ва [[Набран]] хуьрерин лезгияр урус чIалал рахазва, гзаф пай жегьилриз [[лезги чIал]] бегьем чизвач.