Цацархуьр: различия между версиями

|тӀвар=ЗизаЦацархуьр

'''ЗизаЦацархуьр''' ({{lang-ru|Заза}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Хив район]]да авай, «[[КьванцIил хуьруьнсовет|«КьванцIил»КьванцӀил]]» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр.

Хуьр [[Хив район]]дин рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир [[Хив]] хуьрелай 16  км яргъал ала.

== Тарих ==

ЗизаЦацархуьр Хив райондин чилерал алай виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Гъилив кхьенвай чешмейри гузвай малуматрив кьурвал, [[ХХ виш йис]]уз хуьре 120 куьчеяр авай.

[[XIX виш йис]]уз ЗизаЦацархуьр хуьр вири Куьре округдихъ галаз [[Урусат империя]]дин гъилик акатнавай. Империядик квай чIавузчӀавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин [[Куьре округ]]дин [[Кьибле - Табасарандин наибвал]]диз талукь тир. [[Межгуьл]] хуьруьхъ галаз Межгуьл хуьруьнжемятдик акатзавай.

Эгьлийрин гзафбуруз чпин кьилдин чилин белгенар, майишатар, багъар ва малар авай. Абурун асул кIвалахаркӀвалахар малдарвал, лежбервал ва кеспи ийиз маса чкайриз фин тир. Агьалидин тахминан 20  % кеспи ийиз [[Баку]], [[Дербент]] шегьерриз физвай. Вири санлай кьуртIакьуртӀа, хуьр девлет авай ксарив тафаватлу чушир. Амма са шумуд агьвал авай ксар авай, ибур  — Мегьамедрин Мидек, Ашурбекрин Темирбек, Керимрин Агъарза, Гуьлмегьамедрин Гуьлмегьамед тир.

Савад авачирвили хуьр михьиз кьунвай. Авай са цIуруцӀуру мискIиндамискӀинда фекьийри сухтайриз [[араб чIал]] чирзавай. Урус чIалалчӀалал кIелиз -кӀелиз — кхьиз, ва цIапцӀап чIалалчӀалал рахаз чизвай тек сад тир зизавицацархуьрви, [[1914 йис]]уз Бакудин гъетерин техникум куьтягьнавай Гуьлялиев Мегьамед тир. Адаз хуьре чIехичӀехи гьуьрмет авай, ва хуьруьн эгьлийри адан фикирар кьетIендаказкьетӀендаказ гьисабдиз къачузвай.

[[1931 йис]]уз ЗизараЦацархуьрра 120 чкаяр гьакьарзавай сифте кьилин мектеб эцигнай. Садлагьай директорар А. С. Рамазанрин, П.Мирзебалайрин, Г.Гуьлмегьамедрин ва мсб. тир.

[[Ватандин ЧIехи дяве]] чIавузчӀавуз хуьряй фронтдиз 67 кас рекье гьатнай. Абурукай анжах 12 кас элкъвена ватандиз хтанвай. ЗизавиярЦацархуьрвияр дяведин вири фронтра жуьрэтлувилелди женг чIугузвайчӀугузвай: [[Лениград]]дин фронтдал кьве кIвачкӀвач квадрай Бабайрин Гьажибуба. Мазанрин Хазран [[Крым]] шегьерда кьегьалвилелди кьенвай. Дяве цIийизцӀийиз гатIумайлагатӀумайла адан садлагьай йикъарилай эгечIнаэгечӀна фронта Рамазанрин Абумуслима, Муртазрин Гьасана, Фаталийрин Гьамдулагьа, Хуршитрин Мидета ва мсб. женгер чIугвазвайчӀугвазвай. Хуьре амукьай зизавийрицацархуьрвийри зегьметдин фрондтал зегьметар чIугузвайчӀугузвай. Абуру фрондиз чими пекер, недай затIарзатӀар ракъурзавай, хуьнуьхин дараматрин эцигунра иштиракзавай. Дяведин йисара хуьруьн агьалидин 35  % гишила ва мекьила кьенвай.

Вилик хуьре гамар хрунин цех, туьквен, культурадин КIвалКӀвал, фельдшерни-акушервилин пункт, улубхана кардик квай.

[[1966 йис]]уз Кьиблепатан Дагъустандин суван районра хьай къати чилин зурзунрин нетижада ЗизаЦацархуьр хуьруьз чIехичӀехи чукIурунарчукӀурунар галукьнай. И себебдилай агьалийрин вири санлай куьч хьун гатIумгатӀум хьанвай. АкIАкӀ, [[1966 йис]]уз хуьруьн 60 куьче [[Дербент район]]дин [[Билиж]] посёлокдиз, [[1984 йис]]узни 40 куьче [[Мегьарамдхуьруьн район]]дин [[ЦIийи ЗахитI]] хуьруьн «Сенгер» тIвартӀвар алай белгендиз куьч хьанвай.

== Агьалияр ==

[[2002 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 35 касди уьмуьр гьалзавай <ref>[http://flnka.ru/obsh_xivskiy_rayon.html Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК]</ref>. Агьалидин вири [[лезгияр]], [[сунияр|суни]] - — [[мусурманар]] я. [[1886 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, ЗизаЦацархуьр хуьруьн агьалийрин кьадар вири [[табасаранар]] яз 494 кас тир <ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/yuzhnotabasaran1886.html 1886 йисуз Кьибле - — Табасарандин наибвалдин агьалияр]</ref>.

Асулдай ЗизаЦацархуьр хуьряй тир сихилар: ''Кискисар, Коркарар, Чекирар, Асварар, Купар, Ахамар.''

==ТIвар ТӀвар-ван авай ксар ==

* [[Алиев Али]]  — тарих илим хъсан чидай, вини дережадин чирвилер авай кас тир. [[1919 йис]]уз Юзбеков Тарикулдин гъилик квай [[Дербент]] шегьердин яру партизанрин кIеретIрдакӀеретӀрда таржумачи къуллугъдал алай, [[Нажмуддин Самурви]]дихъ галаз дуствилин алакъайра авай, [[Куьре округ]]да кьакьан везифайрал алай. [[1937 йис]]уз адаз жаза ганвай ва ам хабар авачиз квахьна.

* [[Мамедов Мустафа]]  — хуьруьн виридалайни машгьур ва чIехичӀехи нуфус авай кас тир. Ам партиядин ва майишатдин кьакьан везифайрал кIвалахзавайкӀвалахзавай. 2-й дережадин «Зегьметдин Яру лишан» ордендин, «1941-1945 йисарин Ватандин ЧIехиЧӀехи дяведа Германия кIаниккӀаник кутунин паталай» ва «Къавкъаз хуьнин паталай» ва маса медалрин иеси тир.

* Алийрин Ямудин  — ДР-дин лайихвилер авай агроном.

* Апайрин Межид  — хирург, ДР-дин медакадемия кафедрада кIвалахзавакӀвалахзава.

* Агьмедрин Алдер  — ДГУ-да аспирант.

* Агъабалайрин Агъамирзе  — Архангельск шегьердин МЧС-дин подполковник МЧС.

* Велибекрин Юзбег  — МВД-дин полковник.

* Мегьамедрин Алифенди  — илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим.

* Мегьамедханрин Буди  — лайихвилер авай муаллим, механикадие техникумди муаллим.

* Мамедрин Мисрихан  — ДР-дин лайихвилер авай муаллим, Билиж посёлокдин ДДТ-дин директор.

* Рамазанрин Рамазан  — ДР-дин чирвилерин тафаватвилер авай кас, Билиж посёлокдин №2№ 2 юкьван мектебдин муаллим.

* Къазиагьмедрин Нариман  — духтур, Хив райондин [[Райондин юкьван азархана|РЮА]]-да кIвалахзавакӀвалахзава.

* Фаталийрин Сарайханум  — духтур, Магьачкъала шегьерда папарин онкология азаррин кафедрадин регьбер.

* Фаталийрин Камиль - — зоотехник.

* Фаталийрин Надир  — математикадин илимрин кандидат, ДГУ-дин муаллим.

* Юзбекрин  — жегьилрин арда Европадин чемпион.

* [http://www.odnoselchane.ru/?sect=1247 «Odnoselchane.ru» сайтуна ЗизаЦацархуьр хуьруькай малуматар]