Ялахъ: различия между версиями

|вичин чӀалал тӀвар = {{lang-ru|Ялак}} [[Файл:Ялахъар.jpg|center|border|310px|Ялахъ]]

'''Ялахъ''' ({{lang-ru|Ялак}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Ахцегь район]]да авай хуьр. [[Ялахърин хуьруьнсовет|«Ялахърин» хуьруьнсоветхуьруьнсоветдик]]дик акатзава.

Хуьр [[Ахцегь район]]дин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир [[Ахцегь]] хуьрелай 14  км яргъал, [[Самур цIиргъ]]инин кIамакӀама, Зегье-дере тIвартӀвар алай тIебиитӀебии сергьятда, Суван-кІамкӀам вацIвацӀ Гъвали-кІамкӀам вацIузвацӀуз акахьзавай чкадал ала.

Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз пай жезва: ''Берги мягьле, Сурар мягьле, ЦIурарЦӀурар мягьле'' <ref name="сайт_района">[http://ahtymo.ru/munitsipalnoe-obrazovanie-%C2%ABselo-yalak%C2%BB Ялак | Сайт Администрации Ахтынского района]</ref>.

Хуьре ва адан къваларив гвай чкаяр:

* ТIебииТӀебии сергьятар — - ЧIурарЧӀурар: ''Агьа кар, Зегье кIамкӀам, Зегье ник, ИвичIарИвичӀар, КIамунКӀамун ник, Къаях сув, Кьвалар кьил, Фаризар мигьий, Рудран сув, Суван сув, Тунуг сув, Туьлуьс, Узар сув, ЦIаруЦӀару ник'' <ref name="сайт_района" />.

* Булахар: ''Верхьер булах, Кьвалар булах, Латун булах, НуцIраНуцӀра булах, Суван булах, Узун булах, Къацахан булах'' <ref name="сайт_района" />.

== Тарих ==

Хуьруьн бине кутур тарих дуьз малум туш. Кхьиналди Ялахърикай хабар гузвай садлагьай якъин тир малуматар ХVIII виш йисуз талукь ятIаниятӀани, шак алачиз хуьр адалай виликни авай. Улу-бубайрилай амай сивяй-сивиз атай кьисайралди, хуьруьн бине чара-чара чкайрай атайбуру эцигнай. Вилик Ялахърин элкъвена патарив са шумуд хуьрер авай: Харабгуьней  — гилан Цару чIурчӀур, Фризар  — ина мусурманвалдилай виликан девирдин, «эрменийрин» лугьудай дегь чIаванчӀаван сурар амукьнава ва мсб. Къецепатай къвезвай душманрин вигьинрикай жув хуьн мураддалди и хуьрерин агьалияр Ялахъ хуьре сад хьана. Куьч хьанвайбурун гьр сихилди хуьруьн къене чара мягьлеяр арадал гъана ана уьмуьр гьалзавай.

[[ХVIII виш йис]]уз хуьр Рутул хуьруьн-жемиятдик акатнай. Ялахърин ва хуьруьн-жемиятдин кьилин [[Рутул]] хуьруьхъ галаз хьайи кIевикӀеви женгер субутарзавай кхьинар амукьнава, и ягъунрин себеб, рутулриз менфят гун патал ялахъвийриз залан кIвалахаркӀвалахар ийиз кIанкӀан тахьун тир. И женгерин вакъиайрин садакай, Ялахъ хуьре амукьай кьисади хабар гузва, а кьисадин малуматрив кьурвал, Рутул хуьруьн Кцыр тIвартӀвар алай векил ялахъвийрин патахъай кьуна, Тагьар хуьруьн мукьув шешелда твана кьакьан рагалайгъуз вигьенвай.

[[ХVIII виш йис]]ан кьудай са паюна, Рутул жемиятдай эхкъечIизэхкъечӀиз алахъзавай ялахъвийри ахцегьрин кавхайривай чеб Ахцегьпарадин хуьруьн-жемиятдиз кьабулун тавакъу авунай, амма политикадин са бязи себебралди ахцегьвийри ваъ лагьана жаваб ганай. Чара авачир гьалариз атай ялахъвияр луткунвийрихъ галаз мажбур яз къазикъумухдин хандивай адан лувак хьун тавакъу авунай. Гьар йисуз ялахъвийри ханаз тайин тир кьадарда къуьл вугунивди абур кьве патазни менфят авай икьрардал атанай. И тегьерда ялахъвийрини луткунвийри чпиз хата авачир уьмуьр таъмин авунай. Сифтедай хана вичин наибни нуьквер Ялахъриз ракъурнай, гуьгъуьнлай [[ХVIII виш йис]]ан эхирда II Сурхай - — хана, адаз кьве хуьряй къвезвай къуьлуьн ихтияр вичин хайи Шуайб-бег ва Исаак-бег стхайриз вуганай. И стхаяр [[КьакIар]] хуьре хана абуруз пулунихъ къачуна пишкешнавай мулкара уьмуьр ийизай. Гьа чIавузчӀавуз, къазикъумухдин беган гъилик квай Ялахъ ва [[Луткун]] хуьрер, кьакIаринкьакӀарин бегвалдин ихтиярдик физва. Адалай кьулухъан вахтара, [[ХIХ виш йис]]уз ялахъвийринни кьакIаринкьакӀарин бекрин арада шумудни са сефердин акьунар хьанвай.

[[1839 йис]]уз Ялахъ хуьр вири [[Самур округ]]дихъ галаз [[Урусат импердия]]дин гьукумдик акатнай. Империядик квай чIавузчӀавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин [[Самур округ]]дин [[Ахцегьпара наибвал]]диз талукь тир.

[[Ватандин ЧIехи дяве]] чIавузчӀавуз 121 ялахъви фронтдиз рекье гьатнай, абурукай 87 кас ягъунра кьегьалвилелди кьенай. Абур рикIелрикӀел хуьн патал устIарустӀар Мурада хуьре гуьмбет эцигнай.

== Агьалияр ==

|911 <ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/axtypara1886.html Население Ахтыпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году]</ref>

|{{тIимил хьун1}} 371 <ref>[http://lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица №  02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.]</ref>

|{{гзаф хьун1}} 593 <ref>[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/b698fa00421f084fbfb3ff2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC1.rar 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010  г.]</ref>

|{{тIимил хьун1}} 565 <ref>[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/2b0901004382ea27a3cef3dd898fc419/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F++%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8+%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%BD%D0%B0+01.01.2015%D0%B3.+%D0%BF%D0%BE+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BC.pdf 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015  г.]</ref>

[[ХIХ виш йис]]уз Ялахъар бегьем чIехичӀехи хуьр тир, им хзанрикай малуматри, агьалияр сиягьдиз къачунин цIуруцӀуру нетижайри ва муькуь архиврин малуматри тестикьарзава, идалайни гъейри, виш йисан кьведлагьай паюна хуьруьн агьалийрин кьадар гзаф хьун къейд авунай. [[1865 йис]]уз Ялахъра 132 куьче, [[1873 йис]]уз  — 140 куьче, ва [[1886 йис]]ан агьали сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 163 куьче авай. [[2009 йис]]ан 27 августдиз – — 114 куьчеяр ва 520 касди уьмуьр гьалзавай.

Тарихдал гьалтайла Ялахърияр агъадихъ галай сихилриз пай жезва: ''Квасаяр, ЦIурарЦӀурар, Мегьреванар, Салманар, Чкибар'' <ref name="сайт_района" />.

== Килигиз лайихлу чкаяр ==

Жуьме мискIинмискӀин. МискIиндинМискӀиндин цларал набататрин нехишар ва [[1282 йис]]уз мискIинмискӀин туьхкIуьртуьхкӀуьр хъувуникай хабар гузвай малуматар араб гьарфарив атIайатӀай нехишар авай пара иер плитаяр авайди я.

==ТIвар -ТӀвар — ван авай ксар ==

* Шихалиев Серго – — техникадин илимрин доктор.

* Халилов Имамали – — Урусат Федерациядин харусенятдин лайихлу устIарустӀар.

* Казимов Казим – — Урусат Федерациядин культурадин лайихлу кIвалахдаркӀвалахдар, журналист, кхьираг.

* Мамалиев Мамали – — полковник, Урусат Федерациядин лайихлу юрист.

* Закарьяев Шахбан – — медицинадин илимрин кандидат, Урусат Федерациядин лайихлу духтур.

* Закарьяев Замир – — араб чIаланчӀалан ва зариятдин специалист алим, тарихдин илимирин кандидат.

== Шикилар ==