Квардал: различия между версиями

|вичин чӀалал тӀвар = {{lang-ru|Квардал}} <br /> [[агъул чIал|агъул.]] ''Курдал'' [[файл:КвадралСело Квардал.jpg|310px]] '''КIунтIалКӀунтӀал алай Квадрал хуьр'''

'''Квардал''' ({{чӀал-ru|Квардал}}, [[агъул чIал|агъул.]] ''Курдал'') — [[Дагъустан]] республикадин [[Кьурагь район]]да авай кьакьан суван хуьр. [[Гелхен]] хуьруьхъ галаз [[Гелхен хуьруьнсовет|«Гелхен» хуьруьнсоветхуьруьнсоветдик]]дик акатзава.

Хуьр [[Дагъустан Республика]]дин [[Кьурагь район]]дин рагъакIидайрагъакӀидай пата чка кьунвайди я.

Мецерай мецериз атана чав агакьай кьисадив кьурвал, хуьруьн сифтегьан тIвартӀвар Кура тир. Хуьр тахминан 2000 йис идалай вилик бине кьунвайди я. Им успатарзавайди хуьре пара кьадарда амукьнавай дегь чIаванчӀаван кучудунарни сурар я. Чеб къецепатан ва чкадин душманрикай хуьн патал квардалвийрин улу-бубайри хуьр инсандин гъил агакь тийир рагал эцигнавай. Хуьруьз анжах са жигьир физвай, ва ам ара датIанадатӀана къаравулдин килигунихъ квай. Эвер тавур ксарин вилик пад, хуьруьз гьахьунал алай зурба мегъуьн кIарасдинкӀарасдин варари атIузвайатӀузвай. И варар кьетIендаказкьетӀендаказ чирнавай ксари хуьзвай. Идалайни гъейри, хуьруьн къваларив гвай чкаяр кьве къаравулдин минарайрай вил алаз хуьзвай. ГьакIниГьакӀни, ина душманриз тIебиатдинтӀебиатдин манийвилерни авай  — кIамаркӀамар. Ибуру вирида квардалвийриз чеб душманрикай хуьниз къулай шартIаршартӀар гузвай.

ЦIуруЦӀуру эгьлийрин эхтилатрай, хуьруьн бине кутурбур Бащунаяр сихилдин векилар я. Хуьруьн кавхайрин гафаралди, Бащунаяр иниз чеб кIеверакӀевера гьатай чIавузчӀавуз атана хуьр кутунвайди я. Вилик абур хъсан мублагъ чилерал уьмуьр гьалзавай, амма са чIавузчӀавуз абур аварринни яхулрин чуькьуьндик акатнавай. Къвез - — къвез гъвечIигъвечӀи халкьар къуватдалди сувариз чуькьвена акъудзавай и кьве халкь сад-садахъ галаз мублагъ чилер патахъай гуьжетзавай ва халкьар чпиз муьтIуьгъарзаваймуьтӀуьгъарзавай. Гьавиляй, кIевикӀеви чуькьуьн эхиз тахьанвай Бащунаяр сихилдин бине кутур ксарни цIийицӀийи чкадиз куьч хьана ацукьун мажбур хьанвай. КIвалинКӀвалин затIар -затӀар — матIарматӀар арабайриз кIватIнакӀватӀна абур гьар саниз хъфизвай, хкягъай са рехъ авачир. Са пай [[Рутул район]]диз хъфенвай, муькуь пай лезгийрин патав, [[Кьибле Лезгистан]]дин районризни хъфенвайбур авай. Гьа и рекьелди гилан Квардал хуьр арадал атанвай. Гила, гъиле авай тарихдин малуматарни архивдин документар чирна-жагъурунивди малум хьана хьи, Бащунай сихил асулдай, [[Чарода район]]да уьмуьр гьалзавай [[лезги халкьар]]ин группадик акатзавай [[арчинар|арчин]] халкьдикай тир.

Бащунайрилай кьулухъ Квардалриз Кацахар сихил атана ацукьнавай. Лугьузвайди я хьи, абур [[Кьибле Дагъустан]]дин сувариз Шам вилаятдай (Сирия) атанвайди я. Са шумуд вахтунилай, КацIахарКацӀахар кьве  — КацIахарКацӀахар ва Магьмудар сихилриз пай хьанвай. Са тIимилтӀимил геж, хуьруьз [[яхулар|Яхулрин]] чилерай  — Къужаяр, [[Дахада район]]дин [[Ашты]] хуьряй  — Мирзеяр ва [[Агъул район]]дин [[Буркихан]] хуьряй  — Бугъаяр сихилар атана ацукьнавай.

[[XVIII виш йис]]уз хуьре, астрономия, философия, биология илимрал алахънавай, Бащунаяр сихилдай тир Режеб алимди уьмуьр гьалзавай. Хуьруьн гьуьрмет авай арабист - — алим Кужаяр сихилдин векил Али тир. Гьайиф къведайди ам я хьи, [[Октябрьдин революция]]дилай кьулухъ ам кьуна дустагъда тунвай ва хуьруьнвийриз гилалди адакай са хабарни авач. Квардал хуьре эсерар туькIуьрзавайтуькӀуьрзавай ва халкьдиз къуллугъзавай, шейх Ибрагьим-Халил лугьудай Шам вилаятдин мад са векил авай. Хуьре, и зурба алим ва арабист уьмуьр гьалнавай кIвалинкӀвалин харапIаярхарапӀаяр гилалди ама. Адан гуьрметдай ина чIураризчӀурариз ва тамуз адан тIвартӀвар эцигнавай. Гзаф сейлиз кьунвай чкайрикай сад шейх Ибрагьим-Халилан зиярат — - пIирпӀир я. Идалайни гъери хуьре мад кьуд пIирерпӀирер авайди я.

[[XIX виш йис]]уз Квардал вири [[Куьре округ]]дихъ галаз [[Урусат империя]]дин гъилик акатзава. Империядик квай чIавузчӀавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин Куьре округдин [[Кьурагь наибвал]]диз талукь тир. [[Усугъ]], [[Укуз]] ва [[Гелхен]] хуьрерихъ галаз Усугъ хуьруьнжемятдик акатзавай.

[[2002 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 217 касди уьмуьр гьалзавай <ref>[http://flnka.ru/obsh_kuraxskiy_rayon.html Кьурагь район. ФЛНК]</ref>. Вири лезгияр, [[сунияр|суни]] - — [[мусурманар]] я. [[1886 йис]]ан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Квардал хуьруьн агьалияр 120 кас яз вири лезгияр тир <ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/kurax1886.html КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886  г.)]</ref>.

* [http://www.mo-kurah.ru/naselenye-punkty/municipalnoe-obrazovanie-selsovet-gelhenskii.html «МО-Курах» сайтуна Квардал хуьруькай куьруь малуматар]

* [http://lezgin.ru/raiony-lezginojazychnye/kurah/kvardal.html «Лезгин.ру» сайтуна Квардал хуьруькай гегьенш малуматар]