Москва: различия между версиями
Содержимое удалено Содержимое добавлено
ЦӀар 56:
Москва пудлагьай сятинин чIулуна авайди я (UTC+3). Москвада ишлемишзавай чIав халкьарин арада авай стандартралди москвадин чIав хьиз къалурзавайди я (MSK). 2014-лагьай йисан 26-лагьай баскIумдалай гатIумна гьакIни Москвадин юкьварра юкьван гьалдин астрономиядин нисини 12:30-диз жедайди я<ref>{{cite web|url=http://www.interfax.ru/society/txt.asp?id=266879|title=Подготовка к зимнему времени началась|date=2012-09-21|publisher=[[Интерфакс]]|accessdate=2013-01-24}}</ref>.
=== Климат ===
=== Административ паюн ===▼
{{main|Москвадин климат}}
Москвадин климат - юкьван гьалдин континентал я, сезондалай-сезондиз лап дегиш жедай. Кьуьд (0 °C-далай агъуз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) юкьван гьисабдалди цIехуьл вацран кьведлагьай цIуд-йикъалай (10-лагьай цIехуьл) ибне вацран кьведлагьай цIуд-йикъал кьван (20-лагьай ибне) жедайди я. Йикъан температура гургутIдалай виниз тир къалунив 5-лагьай ибнедиз хкведайди я. Календардин хъуьтIуьн девирдин къене кIеви къай авай (−20 °C-дал кьван, кьериз −25..−30 °C-дал кьван авай йифен температура) яргъал чIугун тавур (3-5 югъ) девирар малум жезвайди я. АкI ятIани фундукI вацрааз ва гьер вацран сифтедиз мукьвал-мукьвал чимивал жедайди я, температура −5..−10 °C-далай 0 °C-дал кьван яни адалай виниз агакьдайди я, бязи чIавуз +5..+10 °C-ни жедайди я.
ВДНХ метеостанциядин малуматралди (1981—2010-лагьай йисаррин арада), йисан виридалайни мекьи варз эхен (адан юкьван гьалдин температура −6,7 °C<ref>[[Большой энциклопедический словарь]]</ref>) я. ЭлячIунин сезонар лап куьруьбур я. Бязи чIавуз нава вацран сифте паюниз саки гатун температураяр къейдзава, гьа са чIавуз тIул вацран эхирдиз - кьамуг вацран сифте паюниз мекьер ахлукьзава.
Гад (+20 °C-далай виниз йикъан температура авай ва +15 °C-далай виниз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) тIул вацран пудлагьай цIуд-йикъалай (23-лагьай тIул) пахун вацран эхирдалди (29-лагьай пахун) жедайди я. Мукьвал-мукьвал йикъан температура +30 °C-далай виниз жедайди я (гатун сезондин къене юкьван гьисабдалди 6-8 юкъуз жедайди я, 2010-лагьай йисуз - 1,5 вацран къене. Эхиримжи 30 йисан къене температура +35 °C-дал кьван 18 сеферда агакьна, абурукай 16 - 2010-лагьай йисуз). Виридалайни чими варз чиле я, 1981-2010-лагьай йисаррин арада адан юкьван гьисабдин температура +19,2 °C тир).
1981-2010-лагьай йисаррин арада авур килигунралди юкьван гьисабдин йисан температура +5,8 °C я. Вири метеокилигунин тарихдин къене 2015-лагьай йис виридалайни чимиди хьана - юкьван гьисабдин йисан температура +7,5 °C, юкьван гьисабдин югъни-йифен максимум +11,2°C тир<ref>http://meteoclub.ru/index.php?action=vthread&forum=4&topic=5685#10</ref>. Адалай вилик виридалайни чимиди 2008-лагьай йис тир - а чIавуз юкьван гьисабдин температура +7,3 °C тир<ref>{{cite web|date=2009-01-11|url=http://pogoda.ru.net/weathernews.php?id=3284|title=2008 год стал самым тёплым в истории Москвы (абзац 1)|publisher=pogoda.ru.net|accessdate=2009-01-11|deadlink=404}}</ref>. Алай чIавалди виридалайни чимиди яз 1888-лагьай гьисабзавайди я (+1,7 °C)<ref name="pogoda.ru">[http://www.pogoda.ru.net/file.htm Погода и климат]</ref>. 1961-1990-лагьай йисаррин арада тухванвай килигунралди, юкьван гьалдин йисан температура +5,0 °C тир. Юкьван гьисабдин гарун йигинвал 2,3 м/с. Юкьван гьисабдин гьавадин ламувал - 77 %, фундукI вацраз 85 %-дал кьван агакьзавайди я, тIул вацра 64 %-див агъуз хъижезвайди я<ref name="Климат Москвы">{{cite web|url=http://pogoda.ru.net/climate/27612.htm|title=Температура воздуха для г. Москвы|publisher=Погода и климат|accessdate=2009-01-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/616He0pgz|archivedate=2011-08-21}}</ref>.
130 йисан килигунин девирдин къене гьавадин виридалайни кьакьан температура 2010-лагьай йисан 29-лагьай чиледиз къейд авуна, гьава лап чими къайдада гьатайла: ВВЦ-дин метеостанциядал - +38,2 °C, «Балчуг» метеостанциядал шегьердин юкьварра ва Домодедово аэропортда - +39,0 °C тир<ref>{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2010/07/29/absolute/|title=Температура в Москве впервые за 130 лет превысила 38 градусов|work=Lenta.ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Hf3tv5|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Виридалайни аскIан температура 1940-лагьай йисан 17-лагьай гьердиз къейд авуна: −42,2 °C (ТСХА метеостанция), Москвадин агалтдай метеостанциядал - ВВЦ - абсолют минумум −38,1 °C тир (1956-лагьай йисан гьер)<ref name="pogoda.ru"/>.
Йисан къене Москвадани адак ккIанвай чилера 600—800 мм атмосферадин къвалар къвазавайди, абурукай чIехи пай гатун периоддал гьалтзавайди я. Къаваларин дережа лап чIехи диапозондин къене дегиш жезвайди я: абурун чIехи кьадар (месэла, 2008-лагьай йисан чиледиз - 180 мм къвана<ref>{{cite web|date=2009-01-09|url=http://newsru.com/russia/09jan2009/hotest2008.html|title=Синоптики: в 2008 году в Москве были побиты рекорды тепла и осадков|publisher=[[NEWSru.com]]|accessdate=2009-01-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Ham400|archivedate=2011-08-21}}</ref>) ва я тIимил кьадар (месэла, 2010-лагьай йисан чиледиз - анжах 13 мм къвана) мумкин я. Экуьнин йикъан яргъивал 7 сят 00 декьикьадалай (21-лагьай фундукІдиз) 17 сят 34 декьикьадал кьван юзазвайди я. Горизонтдин дережадилай виниз ракъинин максимум тир кьакьанвал 11°-далай (21-лагьай фундукІдиз) 58°-дал кьван (21-лагьай кьамугдиз) юзазавайди я.
{{Чкайрин климат
|Город_род=Москвадин<small>: вири килигунар авунин девирдин къене къейд авунвай рекордар за весь (1879—2010 — ТСХА-дин + ВДНХ-дин садавунвай малуматар), норма 1981—2010 ([[Метеостанция ВДНХ|ВДНХ]])</small>
|Чешме=[http://www.pogoda.ru.net/climate/27612.htm Гьавани Климат]
| Янв_юкь=-6.5 | Янв_юкь_къвал=52
| Фев_юкь=-6.7 | Фев_юкь_къвал=41
| Мар_юкь=-1.0 | Мар_юкь_къвал=35
| Апр_юкь=6.7 | Апр_юкь_къвал=37
| Май_юкь=13.2 | Май_юкь_къвал=49
| Июн_юкь=17.0 | Июн_юкь_къвал=80
| Июл_юкь=19.2 | Июл_юкь_къвал=85
| Авг_юкь=17.0 | Авг_юкь_къвал=82
| Сен_юкь=11.3 | Сен_юкь_къвал=68
| Окт_юкь=5.6 | Окт_юкь_къвал=71
| Ноя_юкь=-1.2 | Ноя_юкь_къвал=55
| Дек_юкь=-5.2 | Дек_юкь_къвал=52
| Йис_юкь=5.8 | Йис_юкь_къвал=707
| Янв_юкь_мин=-9.1 | Янв_юкь_макс=-4.0
| Фев_юкь_мин=-9.8 | Фев_юкь_макс=-3.7
| Мар_юкь_мин=-4.4 | Мар_юкь_макс=2.6
| Апр_юкь_мин=2.2 | Апр_юкь_макс=11.3
| Май_юкь_мин=7.7 | Май_юкь_макс=18.6
| Июн_юкь_мин=12.1 | Июн_юкь_макс=22.0
| Июл_юкь_мин=14.4 | Июл_юкь_макс=24.3
| Авг_юкь_мин=12.5 | Авг_юкь_макс=21.9
| Сен_юкь_мин=7.4 | Сен_юкь_макс=15.7
| Окт_юкь_мин=2.7 | Окт_юкь_макс=8.7
| Ноя_юкь_мин=-3.3 | Ноя_юкь_макс=0.9
| Дек_юкь_мин=-7.6 | Дек_юкь_макс=-3.0
| Йис_юкь_мин=2.1 | Йис_юкь_макс=9.6
| Янв_а_макс=8.6 | Янв_а_мин=-42.2
| Фев_а_макс=8.3 | Фев_а_мин=-38.2
| Мар_а_макс=19.7 | Мар_а_мин=-32.4
| Апр_а_макс=28.9 | Апр_а_мин=-21.0
| Май_а_макс=33.2 | Май_а_мин=-7.5
| Июн_а_макс=34.7 | Июн_а_мин=-2.3
| Июл_а_макс=38.2 | Июл_а_мин=1.3
| Авг_а_макс=37.3 | Авг_а_мин=-1.2
| Сен_а_макс=32.3 | Сен_а_мин=-8.5
| Окт_а_макс=24.0 | Окт_а_мин=-20.3
| Ноя_а_макс=16.2 | Ноя_а_мин=-32.8
| Дек_а_макс=9.6 | Дек_а_мин=-38.8
| Йис_а_макс=38.2 | Йис_а_мин=-42.2
|}}
Ракъинин цIапрап гунин юкьван гьисабдин кьадар — 1731 сят я<ref>{{cite web|date=2009-01-11|url=http://pogoda.ru.net/weathernews.php?id=3284|title=2008 год стал самым теплым в истории Москвы (абзац 2)|publisher=pogoda.ru.net|accessdate=2009-01-11|deadlink=404}}</ref> (2001—2010-лагьай йисаррин арада юкьван гьисабдалди 1900-далай виниз сят тир<ref>{{cite web|url=http://meteoweb.ru/cl006-4.php|title=Продолжительность солнечного сияния в Москве в 2007 г|accessdate=2009-02-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Hcm2nQ|archivedate=2011-08-21}}</ref>).
Москвада чилин циферни марфадин тIурфанар пара жедай вакъиа я. Са вахтара Москвада адет тушир тIебиатдин вакъиаяр жедайди я, месэла, ихьтинбур: тIурфанар, кIеви юргъар, гужлу алчудардай гарар. 1998-лагьай йисан кьамуг вацран 20-лагьай йикъалай 21-лагьай юкъуз элячIзавай йифиз Москвадал адан вири тархдин къене виридалайни гужлу тIурфан атан аватна<ref>{{cite web|url=http://www.mos.ru/wps/portal/WebContent?rubricId=15408|title=Ураган в Москве в ночь с 20 на 21 июня 1998|accessdate=2007-07-13|deadlink=404}}</ref>.
{{main|Москвадин административ паюн}}
Москвадик 12 округар, 125 районар ва 21 хуьрер акатзава.
| |||