Википедия

Вишйисан дяве: различия между версиями

Интерактивная навигация по истории
Вилик алатай дуьзар хъувунЦIийи масакIавилер
Содержимое удалено Содержимое добавлено
ВизуальныйВики-текст
Нет описания правки
Нет описания правки
ЦӀар 1:
'''Вишйисан дяве''' ([[француз чӀал{{lang-fr|фр.]] Guerre de Cent Ans}}, [[инглис чӀал{{lang-en|ингл.]] Hundred Years' War}}) — 1337—1453 йисара фейи са шумуд дявеяр, [[Англия]]ни адан дуст-гьукуматар са патахъайни [[Франция]]ни адан дуст-гьукуматар маса. Дявейрин себеб Англиядин пачагьрин династи [[Плантагенетар|Плантагенетриз]] Франциядин престолдал чпин ихтияр хуьз кӀан хьун тир. ГьакӀни абуруз Европада континентдал алай чпин чилер къахчуз кӀанзавай. Мадни, Плантагенетар француз пачагь династи [[Капетингар|Капетингрихъ]] галаз мукьвавилин алакъаяр авай. Вичин патахъай, Франциядиз англивияр 1259 йисан Париж разивиляй абурун кӀвачихъ галай Гиендай акъуд ийиз кӀанзавай. Сифте чӀавуз абуруз вири хъсан физавайтӀани, Англиядивай вичин къастар дяведа кьаз тахьана амукьна эхирда кьилди порт Кале гваз, 1558 йисалди адан гъиле амай.
[[Файл:Battle of Auray 2.jpg|thumb|Ордин женг 1364 йис]]
 
Дяве 116 йис физавай (кьатӀаралди). Яз ам кьилди фейи са шумуд дяве тир:
# Эдвардан дяве — 1337—1360[[1337 йис|1337]]—[[1360 йис|1360]]
# Каролинг дяве — 1369—1396[[1369 йис|1369]]—[[1396 йис|1396]]
# Ланкастер дяве — 1415—1428[[1415 йис|1415]]—[[1428 йис|1428]]
# Эхир чӀав — 1428—1453[[1428 йис|1428]]—[[1453 йис|1453]]
 
«Вишйисан дяве» гаф вич, а дявеяр санал кьун патал, геж туькӀуьрнавайди я. Династиярин къал кьиле аваз, гуьгъуьна дяведихъ халкьдин мана хьана, англивийринни французрин миллетар туькӀуьр жезвай кьван. Хьайи пара дявеяр, эпидемияр, гашарни кьиникьар патал дяведин эхирда Франциядинхалкь кьве путунал тӀимил хьана. Дявед чӀавуз цӀийи жуьре яракьарни кьушунвилин фикирар арадал атана, куьгьне феодал системадин низамар чӀурзавай. Гьабурун кьула, месела, гьамишан армия туькӀуьр хьана.
 
== Англиядинни Франциядин рафтарвилер ==
1066 йисуз Нормадиядин герцог Ӏ Вильгельма Англия къачуна вичикай гьукуматдин пачагь авуна. Гуьгъуьна адахъ галаз атайбурукай Англиядин цӀийи аристократия хьана. Яргъи чӀавалди абур культурадай французар хьиз амай. Англи чӀалал абур 1250 йисарилай эгечӀна рахаз хьана. Гьадалай гъейри 13XIII вишйисан кьилел къведалди абурухъ Франциядани пара чилер амай. Политикадай англи пачагьрихъ кьве жуьре везифа авай. Са патахъай, Англиядин пачагьар хьиз абур Франциядин пачагьрихъ галаз са дережадал алай. Маса патахъай, Францияда абур герцогарни графар тирвили абур Франциядин пачагьрин къуватдик гвай. Вичин чил лап еке тир чӀавуз 1173 йисуз а гьукуматдихъ Англия галаз француз герцогвалар Нормандия, Аквитания, Гасконьни Бретань, мадни графвилер Анжу, Мэнни Турэн авай. Суверенитет гвай Англиядин пачагь гьа са чӀавуз Францияда пачагьдин виридалайни еке вассал тир<ref>[http://www.bartleby.com/65/hu/HundredY.html ''Hundred Years War''], ''The Columbia Encyclopedia, 6th ed. New York: Columbia University Press, 2001–04'' {{ref-en}}</ref>.
 
Франциядин пачагьвилин династия Капетингриз гьамиша чпин англи-француз вассалрин къуват атӀуз кӀанзавай. Къвез-къвез абурувай чпиз дакӀан вассалрин къуват сергьятар ийиз хьана. 13XIII вишйисан кьиле французрин пачагь ӀӀ Филиппанни адан англиви вассал Иоанн Чилавачирдан арада дяве хьана. Гуьгъуьна 1202 йиса Турэнни Анжу графвилер, 1204 йисуз герцогвал НормадияЮ 1205 йиса графвал Мэн англивийрикай хкатна. Ахпа 1213 йисуз Англиядикай Бретань хкатна. Къведай йисара англи пачагьриз къакъатнавай чилер сакӀани кьулухъ къахчуз тежез амукьнавай. 1224 йиса ӀӀӀ Луьдвиг пачагьди Аквитаниядин чӀехи пай къачуна. Эхирни Англиядин пачагь ӀӀӀ Генриха кьабулна чилер мад виинбур туширди 1259 йиса Парижда ктӀунвай разивиле. Аквитанияда тӀимилдаказ амукьнавай чилер Гасконьдихъ галаз галкӀурна цӀийи герцогвал Гийень туькӀуьрна<ref name="Favier_13">{{harvsp|Favier|1980|p=13}}</ref>.
 
Гуьгъуьнин цӀудйисара рафтарвилер кьве пачагьрин арада — Ӏ Эддарданни ӀV Филиппан — хъсан хьана дявеяр куьтягь хьанвайтӀани, абурун чилерин суал кӀевидаказ кьуна амай. ӀӀ Эдвардан чӀавуз англивийрин патахъайни X Луьдвиган, V Филиппанни ӀV Карлан чӀавуз французрин пата кьве гьукуматри н арада авай гьуьжетар 1307 йисалай эгечӀна мадни хкаж хьана. ЧӀехи суал тир Англиядин пачагьди Гийеньдин герцогдаказ француз пачагьдин гудай пулун екевал тир, вучиз лагьайтӀа англивийрин пачагьди ам вичиз лап агъуз кар хьиз гьисабзавай. Англиядин пулар, чпин пачагьдин чин алай, Франциядин чилел кардик квайвилини дуванрин суал патал рафтарвилер лап пис хьана<ref name="Sumption1">Jonathan Sumption: ''The Hundred Years War. Volume 1: Trial by Battle.'' Faber and Faber Limited, London 1990, ISBN 0-571-20095-8</ref>.
 
== Себебар ==
Дяве Англиядин пачагь III Эдуарда эгечӀна, дидед патай француз Капетингрин династиядин пачагь ӀV Филипп Иердан хтул тир. 1328 йисуз а династиядин эхиримжи кас Карл ӀV кьена Валуа династиядин пачагь VӀ Филиппаз салик къанундай коронаци авурла, Эдуарда ам кьабул тавуна вичин ихтиярдикай лагьана француз престолдал. Гьадалай гъейри кьве монархди пара важиб авай Англиядин пачагьдин кӀвачихъ галай, французрин гъиле авай Гасконь велаят патал гьуьжетунар авуна. Мадни Эдуардаз вичин бубадивай гакъатнавай чилер кьулухъ къахчуз кӀанзавай. Вичин патай VI Филиппаз III Эдуарда вич халис пачагь тирди кьабулна кӀанзавай. 1329 йисан разивилел садни рази хьанач. Ахпа 1331 йисуз къенепатан четинвилера кьурла Эдуарда Филипп Франциядин пачагь тирди кьабулна французрин престолдал вичин фикирар туна, Гасконьдал вичин ихтияр хвена гьам патал.
 
1333 йисуз Эдуард Франциядин дуст-гьукумат тир Шотландиядин пачагь ӀӀ Давидахъ галаз дяве эгечӀна. Англиядин фикирар вири Шотландияда авай чӀавуз VӀ Филиппаз Гасконь къахчуз кӀан хьана. Ахпа дяве Англиядиз хъсан куьтягь хьана июльдиз Давид Халидон-Хиллдал катайла Франциядиз кат жез мажбур хьана. 1336 йисуз Филиппаз Британиядин островрал физ кӀан хьана ӀӀ Давид Шотландиядин престолдал коронация авун патал, гьа чӀавуз санал Гасконьни къахчуна. ВКьвеКьве гьукуматрин душманвал дирин жез хьана. 1337 йисан зулуз англивияр дяведалди Пикардиядиз фена. Абуруз Фламандиядин шегьеррини феодалрини куьмек гана, Франциядин вичин кьибле-рагъакӀидай патан шегьерар кваз.
 
Англиядин пачагьриз са чӀавуз Шотландия къачуз кӀанзавай, гьавиляй Шотландиядикай вич вичиз Франциядин дуст-гьукумат хьана. 1295 йисуз Филипп пачагьдин чӀавуз французни шотланд пачагьри разивал ктӀуна. 1326 йисуз ӀV Шарльди разивал цӀийи кьиляй ктӀуна гаф гана, Англия мад Шотландиядал гьалт авуртӀа Францияди адаз куьмек ийида. Гьа саягъни шотландри гаф ганвай чпи Франциядиз куьмек гудайди эгера абурун гьукуматдал масад гьалт ийиз хьайитӀа. Эдварддивай вичин планар Шотландиядин патахъай кьилиз акъуд жедачир эгера абуруз Франциядин патай куьмек атайтӀа. ӀV Филиппа Марсельда еке флот туькӀуьрнавай вичин планар Пак тир чилиз (Палестина) кьилиз акъудун патал. Ахпа фикирар дегиш хьана а флот, галай шотландрин флотни гваз Нормандия алай чкадал Ла Маншдиз фена, Англиядиз зур гун патал. И кар гьал авун патал Эдварда кьве армия туькӀуьрна — сад Шотландиядин крар гьал авун патал, кьведлагьайди Гасконьда са кар хьайитӀа эциг авун патал. Гьа чӀавуз Франциядиз француз пачагьдиз разивал теклифар авун патал дипломатар ракъурнавай.
 
== Сифте фаза ==
1340 йисан январдиз ӀӀӀ Эдуарда вич Франциядин пачагь я лагьана гьукуматдиз вичин кьушунар тухвана. Адан кьушунрик французриндилай тӀимил солдатар квайтӀани, Креси женгина 1346 йисуз ада французрин армия михьиз кӀукӀварна. Ахпа ада 8000 хьелехъан вичихъ галаз тухвана, балкӀанхъанар балкӀанрилай алудна чилел акъвазарна, хьелехъанарин арада. Гьа йисузни 11 варз куьлега кьурла, Кале шегьерни англивийри кьуна<ref name="Sumption1"></ref>.
 
1355 йисуз дяве цӀийиз эгечӀна, ӀӀӀ Эдуардан чӀехи хва, Эдвард Вудсток, вич кьейила тӀвар ЧӀулав принц къазанмиш авур, Бордо шегьердин патаг кьушунар гваз экъечӀна. Гьадан гъилик англивийри 1356 йисуз Пуатьедин патаг гвай Мопертуидик чпин кьведлагьай чӀехи гъалиб кьурла 1350 йисуз VӀ Филиппаз гуьгъуьна хьайи пачагь ӀӀ Иоанн дустагъдиз кьуна. 1360 йисуз ктӀунвай Бретиньидин разивилелди дяведин сифте фаза куьтягьарна. ӀӀӀ Эдуарда француз трондал вичин фикирар хкудна, гьам патай ада лап пара пул къачуна французрин пачагь патал, мадни Франциядикай Гийень, Гасконь, Пуатуни Лимузен хкудна, гуьгъуьна вичин къуватдик кутун патал.
ЦӀар 61:
 
== Баянар ==
{{1000Баянар}}
 
== ЭлячӀунар ==
ЦӀар 68:
* [http://www.uniros.ru/imagens/map/map100war.jpg Карта] istorya.ru сайтда
 
{{1000}}
[[Категория:Тарих]]
[[Категория:Франция]]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/wiki/Вишйисан_дяве" я