Вишйисан дяве: различия между версиями
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки |
|||
ЦӀар 1:
'''Вишйисан дяве''' ([[француз чӀал|фр.]] Guerre de Cent Ans, [[инглис чӀал|ингл.]] Hundred Years' War) —
[[Файл:Battle of Auray 2.jpg|thumb|Ордин женг 1364 йис]]
Дяве 116 йис физавай (кьатӀаралди). Яз ам кьилди фейи са шумуд дяве тир:
«Вишйисан дяве» гаф вич, а дявеяр санал кьун патал, геж туькӀуьрнавайди я. Династиярин къал кьиле аваз, гуьгъуьна дяведихъ халкьдин мана хьана, англивийринни французрин миллетар туькӀуьр жезвай кьван. Хьайи пара дявеяр, эпидемияр, гашарни кьиникьар патал дяведин эхирда Франциядинхалкь кьве путунал тӀимил хьана. Дявед чӀавуз цӀийи жуьре яракьарни кьушунвилин фикирар арадал атана, куьгьне феодал системадин низамар чӀурзавай. Гьабурун кьула, месела, гьамишан армия туькӀуьр хьана.
ЦӀар 13:
1066 йисуз Нормадиядин герцог Ӏ Вильгельма Англия къачуна вичикай гьукуматдин пачагь авуна. Гуьгъуьна адахъ галаз атайбурукай Англиядин цӀийи аристократия хьана. Яргъи чӀавалди абур культурадай французар хьиз амай. Англи чӀалал абур 1250 йисарилай эгечӀна рахаз хьана. Гьадалай гъейри 13 вишйисан кьилел къведалди абурухъ Франциядани пара чилер амай. Политикадай англи пачагьрихъ кьве жуьре везифа авай. Са патахъай, Англиядин пачагьар хьиз абур Франциядин пачагьрихъ галаз са дережадал алай. Маса патахъай, Францияда абур герцогарни графар тирвили абур Франциядин пачагьрин къуватдик гвай. Вичин чил лап еке тир чӀавуз 1173 йисуз а гьукуматдихъ Англия галаз француз герцогвалар Нормандия, Аквитания, Гасконьни Бретань, мадни графвилер Анжу, Мэнни Турэн авай. Суверенитет гвай Англиядин пачагь гьа са чӀавуз Францияда пачагьдин виридалайни еке вассал тир.
Франциядин пачагьвилин династия Капетингриз гьамиша чпин англи-француз вассалрин къуват атӀуз кӀанзавай. Къвез-къвез абурувай чпиз дакӀан вассалрин къуват сергьятар ийиз хьана.
Гуьгъуьнин цӀудйисара рафтарвилер кьве пачагьрин арада
== Себебар ==
Дяве Англиядин пачагь III Эдуарда эгечӀна, дидед патай француз Капетингрин династиядин пачагь ӀV Филипп Иердан хтул тир. 1328 йисуз а династиядин эхиримжи кас Карл ӀV кьена Валуа династиядин пачагь VӀ Филиппаз салик къанундай коронаци авурла, Эдуарда ам кьабул тавуна вичин ихтиярдикай лагьана француз престолдал. Гьадалай гъейри кьве монархди пара важиб авай Англиядин пачагьдин кӀвачихъ галай, французрин гъиле авай Гасконь велаят патал
1333 йисуз Эдуард Франциядин дуст-гьукумат тир Шотландиядин пачагь ӀӀ Давидахъ галаз дяве эгечӀна. Англиядин фикирар вири Шотландияда авай чӀавуз VӀ Филиппаз Гасконь къахчуз кӀан хьана. Ахпа дяве Англиядиз хъсан куьтягь хьана июльдиз Давид Халидон-Хиллдал катайла Франциядиз кат жез мажбур хьана. 1336 йисуз Филиппаз Британиядин островрал физ кӀан хьана ӀӀ Давид Шотландиядин престолдал коронация авун патал, гьа чӀавуз санал Гасконьни къахчуна. ВКьве гьукуматрин душманвал дирин жез хьана. 1337 йисан зулуз англивияр дяведалди Пикардиядиз фена. Абуруз Фламандиядин шегьеррини феодалрини куьмек гана, Франциядин вичин кьибле-рагъакӀидай патан шегьерар кваз.
Англиядин пачагьриз са чӀавуз Шотландия къачуз кӀанзавай, гьавиляй Шотландиядикай вич вичиз Франциядин дуст-гьукумат хьана. 1295 йисуз Филипп пачагьдин чӀавуз французни шотланд пачагьри разивал ктӀуна. 1326 йисуз ӀV Шарльди разивал цӀийи кьиляй ктӀуна гаф гана, Англия мад Шотландиядал гьалт авуртӀа Францияди адаз куьмек ийида. Гьа саягъни шотландри гаф ганвай чпи Франциядиз куьмек гудайди эгера абурун гьукуматдал масад гьалт ийиз хьайитӀа. Эдварддивай вичин планар Шотландиядин патахъай кьилиз акъуд жедачир эгера абуруз Франциядин патай куьмек атайтӀа. ӀV Филиппа Марсельда еке флот туькӀуьрнавай вичин планар Пак тир чилиз (Палестина) кьилиз акъудун патал. Ахпа фикирар дегиш хьана а флот, галай шотландрин флотни гваз Нормандия алай чкадал Ла Маншдиз фена, Англиядиз зур гун патал. И кар гьал авун патал Эдварда кьве армия туькӀуьрна
== Сифте фаза ==
ЦӀар 31:
ЯтӀани 1369 йисалай эгечӀна французрин пачагь V Карла цӀийи кьиляй дяве эгечӀарна. Са тӀимил йисарин къене адан кьушунри виликра гакъатнавай чилер гьукуматдик кухтуна. 1372 йисуз Кастилиядин куьмекдалди абуру англивийрин флот Ла Рошельдал катана, Бертран дуь Гескленан гъилелди Гасконьдин чӀехи пай кьулухъ къачуна англивияр Нормандиядайни Бретаньдай акъудна. 1376 йисуз Эдвард Вудсток фад кьейивиляйни адан буба ӀӀӀ Эдвард кьейивиляй къведай йисара англивийрин крар пис физавай. Ахпа 1377 йисуз трон къачудайдан хва Англиядин трондал ӀӀ Ричард хьайила адан цӀуд йис тир, гьавиляй гьукумат регентрин шурадин гъиле авай. Францияди вичин чилерин чӀехи пай кьулухъ къачурла 1386 йисуз дяве акъвазарна, 28 йисуз женгерни дявеяр авачир. ЯтӀани халис разивал чарчел лап 1396 йисуз туькӀуьрнавай.
== Кьведлагьай фаза
1399 йисуз ӀӀ Ричард пачагьди вич трондикай хкуд авурла адан чкадал ӀV Генрихни (
V Карл пачагьдин политикадалди Франция куьруь чӀавуналди кӀеви хьайила, са шумуд себебар паталди крар мад пис хьана адан чкадал хтай пачагь VӀ Карл ажуз тирвили, дофин Луьдвиг лап фад кьейивили, гьукуматдин вине авай ксарин арада душманвал хьайивили
Зурба марфар къвайла 1415 йисан 25 октябрдиз хьана Азенкурдин женг. Англивийрихъ тӀимил солдатар авай (2:3). Ана V Генрихан кьушунрин чӀехи пай гьар жуьре писвилерикай тӀимил хьанвай. ЯтӀани, французрин арбалетхъанари пис чка кьунвайвили, мад, марфар патал чил кьеженвайвили французрин залан риттерар палчухда акана. ГьакӀа французрин атака англивийри чпи яна. Женгина абур кат ийиз хьана, англивийрин хьелехъанарини абур кӀевиз кӀукӀвар хъувуна. Женг французриз са катастрофа хьана. Французрин гьукуматдин вине авай инсанрикайни риттерикай 5000 кас кьена, амай 1000 дустагъда кьуна. Англивийрихъ 100 кас кьенвайбур авай.
1417 йисуз V Генриха вичин кампания эгечӀна Франциядин кефер патан чилер вичин къуватдик кутуна. Париждал бургундар гьалтна кьуна шегьер. VӀ Карл пачагьни адан паб Изабелла 1418 йисуз бургундрин гъиле хьайила, трондин 16 йиса авай варис, гуьгъуьна VӀӀ Карл хьайи, Париждай катна Франциядин кьибле патаз фена гьана Арманьякдихъ галаз дуствал кьуна. 1420 йисуз ктӀунвай Труае разивиле Изабеллади вичин хцивай, дофин Карлдивай къанунвилин варисвал къакъудна. Варисдин чкадал V Генрих эцигнавай. Ахпа кьве вацралай 1422 йисан августдиз VӀ Карл сад лагьана аламатдаказ кьена. Французрини разивал мад кьабулнач, дофин VӀӀ Карл хьиз Франциядин пачагьвилиз эверна. Англивийрин регент
Англивийри Франциядин кефер пад Луарадалди къачуна 1428 йисуз кьибле Франциядиз кьуьлег тир Орлеандив акъвазна, Боргеда дофин кьуна. Гьа ихьтин четин крара акана французриз са жегьил рушай
[[Файл:Ingres coronation charles vii.jpg|thumb|Жанна Орлеанви VӀӀ Карлдин коронацидал]] И кар Филиппа вичин хийирдиз элкъуьрна Париж кӀеви авуна. Эхиримжи сефер Парижал душманрин кьушунар гьалт авурла французрихъ пара ксар кьенатӀани, шегьер чпихъ хвена. Карлазни адан куьмекчийриз чидай, англивиярни абурун бургундви дуствал лап къуватлу тирди, гьавиляй ам абуруз чкӀана кӀанзавай. VӀӀ Карла Орлеанви Жаннадиз лагьана мад кьушунрин кампанияр тухун тавун патал, вучиз лагьайтӀа адаз бургундрихъ галаз разивал ктӀаз кӀанзавай. Жаннадини вичиз чидайвал авуна душманриз акси акъвазна. ГьакӀ хьайила Карла ам Компьеньда хгана бургундриз, гьабуруни Жанна англивийриз 10 агъзур франк патал маса гана. Гуьгъуьна хьайи Инквизициядин дувандал Жаннадин хиве тунвай, ада шайтӀандихъ галаз разивал ктӀуна итимрин пекер алукмиз чӀарар куьруьдаказ хуьзвайвили. Эхирни адаз еретиквал хиве туна 1431 йисан 30 майдиз Руанда цӀайал кана. Ахпа VӀӀ Карла римдин папа ӀV Евгенахъ галаз разивал кьуна 1435 йисуз Аррасда разивиляй хкудна бургундарни англивияр сад садакай.
== Пудлагьай, эхир фаза
ЯтӀани Жаннадин кьиникьдалди Англиядин кумукьун Вишйисан дяведа акъвазар жедайди тушир. VӀ Генрихал гьа йисуз пачагьвилиз корона эцигнавайтӀани, Карлди Реймсда авур саягъ кьабулнач жемятди. 1435 йисуз Бургундиядин герцогди Англиядизх галаз авай галкӀ чӀур авурла французрин крар лап хъсан физавай. 1436 йисалай чӀехи хьанвай, ятӀани пара дугъру Англиядин пачагь VӀ Генрихавай са затӀни ийиз хьанач.
Англиядин разивилер ктӀадай мумкинвилерни сергьятарнавай, вучиз лагьайтӀа пачагьдин виридалайни важиб куьмекчи Парламентди кьиникьвилиз эциг авунвай, мадни 1451 йисан къарагъун патални 1452 йисуз Йоркдин герцогдиз вири пачагьвиле къуват къачуз кӀанзавайвили. 1453 йисуз пачагь кӀевиз начагь хьана. Чпин плацдарм Кале хуьн патал англивийри кьушунар вилик тухвана. Гьамни англивийри писдаказ куьтягь хьана Джон Талбот Кастильондал кьейила. 1453 йисуз французри Бордо къачуна. Гьа гъалибдалди виликра англивийрин къуватдик гвай вири француз чилер абуру кьулухъ къахчуна. Кьилди са Кале 1559 йисалди англивийрик гваз амукьна. Вишйисан дяве куьтягь хьайила Англиядиз пара солдатар хтана гьакӀа кӀвалах авачиз амай. Гуьгъунин 31 йисан къене Ланкастерринни Йоркрин арада хьайи Розайрин дяведа абур кьена.
ЦӀар 54:
Вишйисан дяве яракьарни кьушунар фад хкаж жедай чӀав тир. Яракьар, тактика, армиядин къенепадни дяведикай жемятдиз хьайи манади вири масакӀа авуна. Феодал система къвез-къвез квахьзавай дяве физвай чӀавуз. Дяведилай вилик залан балкӀанкьушунар (риттерар) армияда виридалайни къуватлу пай хьиз кьазвай, дяведин эхирда а саягъ мад фикирзавачир. Залан балкӀанкьушунарни хьелехъанар къвез-къвез акъатзавай армиядай. Мадни акъатна залан риттерар, аристократия мад политикадин къуватдаказ амачир.
Дяве паталди националиствилин фикирар хкаж хьана. Дяведи Франция гьукумат хьиз пара хатаяр гъана, ахпа са миллет хьиз садарна. Вишйисан дяве патал Франциядикай феодал монархиядай саднавай гьукумат хьана. 1445 йисуз Римдин чӀаварилай эгечӀна сифте гьамишан армия Францияда туькӀуьрна, чуьнуьхвилерик квай инсанрин кӀеретӀрин суал гьал авун патал. Пулунихъ кӀвалахзавай армийриз ганвай ихтияр хкягъ ийиз
Дяве а саягъ физавай, абура пай кьазвабур халкьар чеб тир, гьакӀа пачагьар тушир. Англияда пара сесер тунвай, французриз чпин чилел атана чӀал чӀур ийиз кӀанзавайди. А сесери миллет сад жедайвал ийизавай. Вишйисан эхирда француз чӀални Англияда мад кардик кутазвачир. А чӀавалди француз чӀалал Англияда элвер тухузвай, мад гьукуматдин чӀехи къуллугъхъанари рахазвай. А низам гьукуматда норманнри къачурла эгечӀна 1362 йисалди хьанвай.
ЦӀар 64:
== ЭлячӀунар ==
* [http://dic.academic.ru/pictures/bse/jpg/0263402208.jpg Картаяр] dic.academic.ru сайтда
* [http://www.hrono.ru/proekty/ostu/france1337_1453.gif Карта] hrono.ru сайтда
* [http://www.uniros.ru/imagens/map/map100war.jpg Карта] istorya.ru сайтда
[[Категория:Тарих]]
|