18 317
правок
Изменения
Нет описания правки
{{ЯШЧ2+
|тӀвар=Ахцегьар
|статус= Хуьр
| урусвичин чӀалал тӀвар = {{lang-ru|Ахты</tr><tr><td}} colspan="2">[[Файл:Akhty. Historical part_Historical_part.jpg|center|320px|border|Ахцагьар310px|Ахцегьар]]</td></tr>
|ЯШЧдин статус =
|уьлкве = Урусат
|lat_dir = |lat_deg =41 |lat_min =31 |lat_sec =51
|lon_dir = |lon_deg =47 |lon_min =36 |lon_sec =23
|CoordAddon =
|CoordScale =
|гьукуматдин картадин алцум =0
|региондин картадин алцум =300
|райондин картадин алцум =300
|региондин жуьре = Федерациядин субъект
|регион = Дагъустан
|регион таблицада = Дагъустан
|райондин жуьре = Муниципал район
|район = Ахцегь район
|район таблицада = Ахцегь район{{!}}Ахцегь
|жемятдин жуьре = Хуьруьнсовет
|жемят = [[Ахцегьрин хуьруьнсовет|«Ахцегьрин»]]
|жемят таблицада =
|къенепатан паюнар =
|кьилин жуьре =
|кьил =Тажибов Мирзамегьамед Робертович
|бине эцигай тарих =
|статус йисалай = Хуьр [[1839 йис]]алай
|кьакьанвилин жуьре = АП-дин кьакьанвал
|ЯШЧдин кьакьанвал = 1054
|климат =
|официал чӀал =
|агьалияр = {{тIимил хьун1}} 13 400
|сиягьдиз къачур йис = 2011
|къалинвал =
|агломерация =
|миллетар = [[лезгияр]]
|динар = [[сунияр|суни]] - [[мусурманар]]
|чпи-чпиз гузвай тӀвар = ахцагьжуь
|сятдин чӀул = +3
|DST =
|телефондин код = +7 87263
|почтунин индекс =
|почтайрин индексар = 368730, 368731
|автомобилдин код = 05
|идентификатордин жуьре = Код ОКАТО
|цифрадин идентификатор = 82 206 805
|Commons-ра категория =
|сайт = http://www.ahty.ru/
|сайтдин чӀал =
|add1n = Хуьруьн шикилар
|add1 = [http://www.odnoselchane.ru/?com=photogallery&page=photos_of_category§=107 www.odnoselchane.ru]
|add2n = Космосдай акунар
|add2 = [http://wikimapia.org/#lang=ru&lat=41.459195&lon=47.733536&z=14&m=b www.wikimapia.org]
}}
'''Ахцагь, Ахцегь, Ахцегьар''' ({{чӀал-ru|Ахты}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Ахцегь район]]да авай хуьр. Райондин администрациядин кьилин хуьр я. [[Ахцегьрин хуьруьнсовет|«Ахцегьрин» хуьруьнсовет]]дик акатзава.
Дагъустандин туризмдин ва культурадин чIехи метлеб авай юкьварикай сад я. Ахцегьрин 2500 йисалай пара яшар ава, ам Дагъустандин виридалайни дегь хуьрерикай сад я <ref name="нийсо">[http://niiso.etnosmi.ru/one_stat.php?id=12702 Статья «Ахты — древнейшее село» в чеченской газете «Нийсо»]</ref>.
== Этимология ==
Хуьурьн тӀварцӀин дуьз этимология гилани малум туш, идан гьакъиндай, чӀехи пай сад-садав кьан тийизвай пара фикирар ава:
* «Цагь» гафунин са шумуд мана гузва: цӀай, къул, кӀвал, яшамиш жедай чка, хуьр. ДегьлезгиДегь лезги чӀалал «Ах» — «чи», «хайи» лагьаймана гузвай гаф тир. Ахцагь — «хайи хуьр», «чи хуьр».
* Ахцегь хуьруьн тӀвар чувуд чӀалан «ахоти» — «вах» гафуникай гьасиларадал хьанаатанвайди мумкин я. КьисадикайКьисадив кьурвал, Ахцегь жемятди ислам дин кьабул тийизвайвиляй, Надир — шаханшагьан кьушундиз хуьр тарашна халкь терг ийиз кӀанзвай, халкьдин арада гьуьрмет авай са кешишдиз ин хабар чир хьайила, садлагьайди ада вичи ислам кьабулна ва фарсарин кьушундин чӀехибрикайчӀехибурукай садаз вичин вах гъуьлуьз гана. Хуьруьз цӀйи «Ахоти» тӀвар эцигнавай, са шумуд бередлайгуьгъуьнлай «Ахцегьдиз» масакӀа хьана <ref>[http://www.aksakal.info/dag/wikidagestan/8382-axty-roskoshnyj-brilliant-v-perstne-lezgistana.html Ахты — Роскошный бриллиант в перстне Лезгистана]</ref>.
* ТӀвар — ванТӀвар—ван авай теолог ва кьиспес микитисдинтарихдар М. Ражабован фикирдай, хуьруьн тӀвар лезги чӀалдинчӀалан ахцегь нугъатдин «Ахцаъ» — «Ацукь» гафуникай арадал атанаатанва.
* Ахцегь — наме хроникада лугьузва, Ахцегьрин гьаким мусурман Дервишайи гзаф сандин хазар кьушунрин чуькьуьникди мажбур яз Кьвевар гьаким Абу — Муслимдикай куьмек кӀан хьана, адани Дервишайидиз вичин вах Умм аль-Муминат гъуьлуьз гана ва хазаррин гьаким Самсам тарашиз вичин кьушун ракъурна. Гуьгъуьнлай, Самсам кӀиник кутуна кьулухъ, Дервишайи мадни Абу — Муслиман патав фена, Кьвевардин гьакимди мугьманар кинаралди кьабулна ва ахпа Дервишайидин Шах — Бани хуьруьз цӀийи «Ухти» тӀвар эцигна, са шумуд бередай «Ахты» диз элкъвена. Гьа тегьерда, хуьруьз Абу — Муслиман вах Умм аль-Муминатан гьуьрметдай тӀвар эцигнавай. «Ухти» араб чӀалал «вах» лагьай гаф я.
Са шумуд версия аватӀани, хуьруьн тӀвар дегь чӀавалай гилалди «Ахцагь» ва гзафвилин кьадардин формада «Ахцагьар» хьиз амукьнава.
== География==
=== Алай чка ===
<!-- [[Файл:Ахцегьдин акунар.jpg|thumb|300x300px|Ахцегьрин акунар]]
Ахцегь, Дагъустан республикадин кьибле пата, [[Самур]] [[вацӀ]]уз [[АхцегьвацӀ]] авахьзвай гуьрчег дугунда ава. Рехи къванцин там галачир суварин юкьва, Гестенкъил 2788, Ухиндагъ 1870, Шалбуздагъ 4142 суварин арада ава. Кьиблепатай Ахцегьаз Самурдин цӀиргъ, кьиблединни рагъакӀидай патай Гельмец — Ахцегьрин цӀиргъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай къвалара авай цӀиргъер агатнава.-->
Ахцегьрай маса шегьерриз ва шегьервилин хуьрериз авто — рекьин яргъавал.
=== Къенепатан малумат ===
<!-- [[Самур (вацӀ)|СамурвацӀ]] Ахцегьрин кефер патай физва. [[Ахцегь (вацӀ)|АхцегьвацӀ]] хуьр кьве падзва, кьибле патай кефер патаз фена СамурвацӀуз авахьзва. Ахцегь хуьруьн кьиспесдин юкь КӀелезхев сувдин къваларал ала, амай пай ни Самур дугунда, цӀиргъерин арадин цӀалцӀам чкада. АхцегьвацӀун къерех кьуна, Къурукал хуьр галайвал 2-3 километр виниз салар галай кӀвалерин пуруяр физва<ref>[http://www.pocketgis.biz/ru-str/?pid=53764 Неполный список улиц]</ref>.-->
=== Гьава ===
<!-- Гьава юкьван дережадин я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвал ва гзаф кудай чимивал галачирди я. Гатуз ракьинин йикъар 65 % аваз я, абурикай 19 % кьуру ва чими гьавадиз аватзава. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван [[температура]] 1,3°, аязар авай йикъар 25 %, 0° авай йикъарни — 50 % тешкилзава. Зул чими ва къуру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10,8 ºС аваз я. Дагъустанда рагъдин экуь йикъарив садлагьай чкада ава, йиса 2553 сят. ЧӀехи бере гар авачир йикъар я, гьава михьи, ахъа, ламувал квачир я<ref>[http://www.pogodaru.ru/pogoda.php?value=37663 Прогноз погоды на Ахты]</ref>.-->
=== ЧчиликайЧиликай малумат ===
<!-- Накьв суванни — чуьлдин ва суванни — никин жуьредикай, ччебдин аспид ва кереж къван квай чепрекьандикай ибарат я.-->
=== Флорани фауна ===
<!-- Хуьре, суван лекьер, къавкаъздин агома (хуьрлуьнкӀдин са жуьре), агъу квай гъуьлягъар, акъребар, агъу квай хуьшреканар гьалтзва. Ахцегьрин къерех чкара, къурер, сикӀер, жанавурар, чакъалар, миргер, къабанар, суван яцар, суван цӀегьер, цӀуцӀулар, хундузар, машахар, татар къифер акваз жеда<ref>[http://www.ecosystema.ru/08nature/rept/024.htm Экологический центр «Экосистема»]</ref>.-->
== Ахцегьрин минералрин чешмеяр ==
<!-- Хуьряй вад км кьиблединни — рагъакӀидай патай, АхцегьвацӀун чапла къерехда, кӀама Ахцегьрин минерал цин чешме ава. Ахцегьдин минералдин чешмедик пуд жуьре ятар ква: гугурт квай [[водород]]дин, [[бром]] квай водороддин ва [[йод]] квай бромдин минерал ятар. Цин чимивал йисан бередикай аслу яз 38-40 °C ва 65-68 °C арара юзурзва. Ина «Ахцегьар» тӀвар авай, бальнеологиядин ял ядай чка ава<ref name=resort>[http://www.aquaexpert.ru/resort/?place=1094 Бальнеологический курорт «Ахты»]</ref>.-->
== Тарих ==
=== Дегь ваде ===
<!-- Ахцегь гьин чӀавуз бине кьунвата гилани малум туш, микитисрин фикирдай ч.э.вилик I агъзур йисан юкьвалай ч.э.вилик II агъзур йисарал кьван юзурзава. Чи эрадин 1 виш йисара ТӀури тӀвар алай Ахцегь, [[Къавкъаз Алпан]]дик акатна. Чи эрадин садлагьай виш йисариз ина цунвал, хъенчӀинвал ва ракьун расунар вилик физвай. 5 виш йисуз Алпан пачагьлугъ чукӀайла, лекьер амукьзвай чкада цӀуру — феодалвилин пачагьлугъ [[Лакз]] гьасил хьанва, Ахцегьни адак акатна.-->
=== Юкьван ваде ===
<!-- Ахцегь — Наме: 560—575 ийсариз эмир Шахбани Ахцегьдиз гьакимвал ийизва, ва ада гьакимвал тухвазвай береда КӀелезхев сувда фарси «Шахбани» къеле эцигнатир; Ахцегьдиз, ТӀури тӀвар масакӀа авуна Шахбани эцигнатир. 561 йисуз ахцегьдин гьамамриз гьахьун гьаваян хьана. 575—587 йисуз эмир Шахбани кьейла кьулухъ, Ахцегьдин гьакимвал адан хва Шагь — Асандин гъилериз гьатна. Сасанидрин мулкуна авай [[Кьвевар]] шегьер, 625 йисуз хазарар паталай кьунва. 8 виш йисуз, хазарар Ширван кьула кьулухъ, Ахцегьдин мукьвал авал Миграгъ хуьруьз гьакимвал ийиз абри эмир Самсам тайин авуна. Эмир Самсамди вичин чка кӀивиз кьун паталай, [[Самур вацӀ|ун]] чапла къерехда авай Къаракуьре хуьруьн вилик Тарса шегьер эцигна. Са тӀимил вахтунлай Самсамаз Ахцегьдиз гьакимвал ийиз кӀан хьана. Самсама Ахцегьдиз пуд вигьин авунатир. Садлагьай вигьин чӀавуз, Самсамдин кьушунри хвадай яд Ахцегь вацӀай ваъ, Самур вацӀай къачузватир.
Къилиз акъудиз хьанвачир садлагьай фигьиндлай кьулухъ, абри пуж варз Шахбани къеледлай [[Ахцегь (вацӀ)|Ахцегь вацӀуз]] рехъ ягъзватир. Кьведлагьай вигьин ругуд варз давамна, чпин мурад арадиз гъиз тежезвай Самсам Ахцегьдай хъфенва. Пуд йисалай Самсамди мад са, 7 йис давам хьанвай алахъун ийиз эгечӀна. Чара амачир Ахцегьдин чӀехиди Дервишайи, [[Рутул]]дин, Жиникдин ва Тарсадин эмиррикай куьмек кӀан хьана. Женг тухвазвай кьве патайни чӀехи телефвилер (кьиникьар) хьана. Ин ягъунра Дервишайидин хва Шагь — Къасумни кьена. Эхирни кӀаник акатнай Самсам Ахцегьдай кьулухъ хъфин мажбур хьана. Анжах 15 йис алатайла ада Ахцегьдиз йифин вигьин авуна, хуьр барбатӀна, хуьруьвийрин чӀехи пай къирмишнатир.
Кьуна шегьер, Дарвишайиди шегьервийрикай ислам дин кьабул ийиз тӀалабна. Кьабулнайбур секиндиз туна, кӀевивал авунвайбур къирмишна. Шегьердиз «Эмир Кага» тӀвар эцигнатир, ахпа са шумуд бередлай тӀвар «Миграгъдиз» масакӀа хьанвай. Идлай кьулухъ Дарвишайи, эмир Кага ва Шах — Албурзи, абур хуш къабулнай, кьвевардин эмир Абу — Муслиман патав фена. Ахцегьда, 19 виш йисалар къван амукънавай мискӀин туькӀуьрнай, Ахцегьан «Шагьбани» тӀвар «Ухти» ([[араб чӀал]] — «вах») — диз масакӀа авунай. Ин факт адакай аслу я ки, Абу — Муьслиман вах Умм аль — Мамунат, ахцегьдин гьакимдиз гъуьлуьз фенвай. Самсаман вад раят, Шах — Албурзидин хва кьина ва рушар есердиз къачуйла кьулухъ, Дарвишайи вичин 30 куьчедихь галаз Миграгъдай Шалбуздагъдин кӀиник куьч хьана ва ана Курайш (гилан Къуруш) лугьудай хуьр гьасил хьана. Эмир Кага Миграгъдин, Къаракуьредин ва Къурушдин чӀехиди хьана, ва ан чӀавалай Кьибле Дагъустанда ислам гегьенш жез башламишна<ref>[http://www.lezgikim.narod.ru/Pages/Istorija/Ahti-name.html Местная хроника Ахты-Наме]</ref>.
Ва гьакӀни 8 виш йисуз Ахцегьда гамарин цӀунар арадиз атана.-->
=== Ахцегьан бегвал ===
<!-- XV вишйисан юкьвара, Гьалилуллагь І ширваншагьди гьукум тухвай чӀавуз (1417—1462), [[Ширван]]дикай, юкьван хуьр Ахцегь хьанвай са эмират чара хьана. Эмиратдин чилериз къенин [[Ахцегь район|Ахцегь]], [[Докъузпара район|Докъузпара]], [[Кьурагь район|Кьурагь]], мадни [[Рутул район]]дин са пай гьатнай тир. Эмирадтин садлагьай гьаким Илчи — Агьмад Багьадур тир. Ам кьейила кьулухъ эмират чара паяриз чкӀана. Ахцегьни Докъузпара бегвалриз адан хва Мугьамад бег гьукум ийизвай. Мугьаммад бег кьейила кьулухъ, адан гъилера авай чилер адан пуд хцин арада пай хьана. Ахцегьра Гьасанбега чка кьуна. 1495—1496 йисара къазикъумугьдин шамхалди гьукум йизвай чӀавуз, [[Хуьруьг]] хуьр [[Ахцегь бегвал]]дин гъилик акатна. 1536 йисуз [[Рутул бегвал|Рутулдин]] бегвалдини Къазикъумугьдин шамхалвал санал Ахцегь бегвалдиз вигьин авуна, Ахцегьар тарашнатир. Жавабвилиз 1541 йизус ахцегьвияр [[Кьвевар]]дин куьмекдалди рутулвийрин винел фена, Рутул гьакӀни таламишнатир. 1542 йисуз рутул бег, къуба лезгияр галаз Ахцегьриз кьведлагьай вигьин кьилиз акъудна ва мадни тарашна хуьр. Ширвандин таъсирда авай Ахцегьриз, 1560 йисуз цӀийи гьаким Гьусейн бег кьилиз атана, ахпа адан ирс Эюб бегди къачузва. 1568 йисуз иранви шагь I Тагьмасибаз Ахцегьар вичин гъиле авачиз, бегвал Шагь — Гьусейназ гузва.-->
=== Сувун жемятрин ваде ===
''Кьилин макъала'': '''''[[Ахцегьпарадин адаазад жемятжемият]]'''''
<!-- Ахцегьпарадин ада кӀеретӀ 17 виш йисарин сифте кьилера бегвалрин гьукумар акьалтӀзва, феодалрин система дам кӀеретӀрин алакъайриз масакӀа жезва, ва ин дегишвилерин нетижада Ахцегьпарадин дам кӀеретӀ кьилиз акъатзва. Гьа чӀавуз Ахцегь, Кьибле Дагъустанда пара метлеб авай масагунринни — пешекарвилин юкьварикай тир. Къенепатан Дагъустандай [[Ширван]]диз фидай рехъин стратегиядин пункт тир. Иниз [[Агъул]]дай<ref name="agular">[http://www.narodru.ru/peoples1175.html Агулар]</ref>, [[Хин]]дай<ref name="agular"></ref>, [[Рутул]]дай<ref>[http://www.dissercat.com/content/rutuly-sotsialno-ekonomicheskoe-i-politicheskoe-razvitie-v-xvii-pervoi-polovine-xix-veka Рутулы: социально-экономическое и политическое развитие в 17 веке]</ref> маса гуз малар гъизватир. Ахцегьвийри чпи товарар Нухдиз ва Кьвевардиз маса гуз тухузвай. 1578 йисуз Кьибле Дагъустандиз туьркер гьахьзва, ва Ахцегьрин гьукумвал аварви Тучалав Бурхан ад — Диназ гузва. Кьибле Дагъустандин халкьар туьркерин аксиниз къарагъзва. 1620 йисуз Ахцегь мадни [[Абу — бег Мирза]] паталай барбатӀнатир. 1620 йисуз сефевидрин шагь Аббас I, кьвевардин Бархудар — Сулат ва шемахадин пачагь Юсуп — ханрин сад хьанвай кьуватрихь галаз Ахцегьриз вигьин ийиз фена. Шагьдин къаст, [[Самур дугун]]дин виридлай чӀехи кӀеретӀрикай сад тир Ахцегьпарадин дам кӀеретӀ гъилериз чӀугиз тир. Ахцегьриз пара кӀеви барбатӀвилер галукьна, ва ам гуьнгуьна хтуз муьжуьд ийис герек хьана.
1629 йисуз Ахцегьар гуьнгуьна хтуз Амал — Мугьаммеддин хва Гьасан — Алиди эгечӀна. 1630 ийсуз ахцегьвийри, иранвийри чукӀурнайкъеле гуьнгуьна хтуна. 1654 йисуз Ахцегьар рутулвийри кьунвай. 1734 йисуз иранви полководец вичин кьушундих галаз Ахцегьрин патав атана. [[СамурвацӀ]]алай элячӀзавай муьгъ чкӀурна, ахцегьвияр Шагьбани къеледа кӀев хьана ва хуьнуьхриз гьазур жезва. Анжах иранвийривай са йикъан къене муьгъ гуьнгуьна ийиз хьана ва къеледиз вигьин авуна. Са тӀимил бередлай абри къеле вигьиндив кьуна. Хуьруьн къерехда, иранви балкӀанбанар аялриз кӀур гана, жемятдиз кьиникьин кичӀевилелди шиизм дин хиве кьаз мажбур ийизвай. Ан чӀавуз хуьруьн жемятдин чӀехи пай къирмишнатир, хуьруьз пара чукӀурвилер, барбатӀвал ва ичӀивилер галукьнатир. Ахцегьрай Надир — шагь Къудкъашендиз рекье гьатна. Надир — шагь Дагъустандай хъфейла кьулухъ, ахцегьвияр ва сад хьанвай лезги кьуватрихь галаз [[Худат]] къеле кьунва.
1725 йисуз Надир — шагь Табасарандиз гьахьна, анлай Ахцегьпара ва [[Докъузпарадин дам кIеретI]]рин винел жазадин ругуд агъзурдин кьушунар ракъурна. 1738 йисуз [[Джар — Белокан]]дин дам кӀеретӀар иран гьукуматдин аксиниз къарагъна. Гьа йисун зулуз [[Надир — шаг]]ьан стха Ибрагьим — хан Джар — Белокандин къарагъун басмишун паталай аниз жазадин кьушун ракъурна. Джарвийриз куьмек ийиз ахцегьвияр, докъузпаравияр, хиналугъвияр, тапацар вири санал 20 агъзур кас кӀват хьана фена. Ин ягъунда иранвияр кукӀварна барбатӀнавай. Иранвийрин 32 агъзур касдикай, катнавай 8 агъзур кас сагъдиз амукьна. Ягъунда Ибрагьим — ханни, Угъурлу — хан Генджевини ва абрихь галаз чӀехи везифайра авай кьушунрин чӀехибурни кьена. Сувавийри иранвийрикай амукьнавай трофей тир, яракьар, 30 тупар чпиз къачуна. 18 виш йисан эхирда Ахцегьпара дам кӀеретӀдин вилик финар акваза, политикани кӀеви, ччилерни гегьенш ва ксарин къадарни гзаф пара хьана.-->
=== XIX виш йис ===
<!-- 1809 йисуз самурдин кӀеретӀар, гьакӀни ахцегьан дам кӀеретӀ, урусрин раятвалдиз гьатна.
[[Самурдин дам кIерет]]Iар чпин кьенепатан крар кьиле тухунвал, кьилдивал хуьна [[Къуба]]дин провинциядиз гьахьна. Анжах урусрин администрация галаз рахай икьрар чӀурна, сувавийри бирхер гузвачир. 1819 йисуз урусри, чпин кьушунриз регьят хьурай лугьуз [[Самур дугун]]да рехъер эцигиз эгечӀна. Ин чкарин рехъер чириз, Ахцегьриз, инженер — подполковник Торри атана, ам жемятдин гъилерай гужуналди къутармишнай. [[Польша]]дин къарагъун акъвазрун паталай урусри ина яшамиш жезвай хуьруьвияр ракъуриз кӀан хайила, ахцегьрин агъсакьалри ваъ лагьана, ин чӀавалай урусринни ахцегьвийрин арада къал гьатна. Пачагьвал администрациядин векилри, самурвийрин винел къарагъун ва мукьвара авай хуьрериз [[Урусат]]дин аксиниз фуфтаяр гун паталай туьгьмет авуна. [[Къавкъаз]]дин дяве береда 1817—1864, ахцегьвияр Къубадин къарагъунда иштирак авунвай, анжах 1838 йисун 3 — 4 июнриз генерал — лейтенант Фазедин корпусдихь галаз ягъунда ахцегьпарадин кьушун кьилик Шейгь — Гьусейн аваз, [[Докъузпара]], [[Рутул]] ва Ахцегьпарадин дам кӀеретӀар кӀаник акатна. 5 июндиз абри рахунар ийиз эгечӀна, анжах урусриз есирар авачир, вучиз лагьайтӀа «сувавияйри ивидин эхиримжи стӀалдал кукӀузватир». Гуьгъуьнлай, 5 июндиз 1839 ийсуз Ахцегь хуьр урусар паталай кьунвай. Генерал Головинди Ахцегь барбатӀун къаст авунвай, анжах Агьцегьпара дам кӀеретӀдин чӀехиди Мирза Али аль — Ахтыдин алахъундалди хуьр сагъдиз хуьз икьрардиз атана. 1839 йисун 11 июндиз инженер — полковник Баумеран регьбервалдик Ахцегь къеледин эцигунар эгечӀна. [[Джар — Белокан]] кӀеретӀдин чилерай, Рутулдай, Ахцегьдай Къубадиз транспорт рехъерин туькӀуьрунар арадал атана. 1846 йисуз урусрин кьушунар Дяведин — Ахцегьрин рехъин туькӀуьрунар ийиз эгечӀна. 1848 йисуз [[имам Шамил]]я [[Самур округ]] кьун паталай кьиле тефир вигьин авуна, ин чӀавалай Ахцегьрин ягъунар башламишна. Ахцегьриз атун кумаз Шамиль ахцегьвияр кӀватӀна ва абрин вилик ин гафарив экъечӀна:
1849 йисуз Самур округдиз [[ваба]] начагьвилин тӀегъуьн ктканвай. 1850 йисуз Ахцегьра, [[Табасаран]]да ва [[Къуба]]дин вилаятда, князь Гагаринди гъанвай туьтуьндин тумар цанвай.
1859 йисуз Лебединскийди Ахцегьра аялрин кьилин мектеб ахъайзва. 1861 йисуз Лебединский Ахцегьрай хъфейла, ада ахъайнавай мектебда кӀвалах акъвазарна, анжах гьа йисуз Ахцегьра Дагъустандин садлагьай хуьруьн гражданвилин мектеб ахъа хьана. Ина гьакӀни урус ва туьрк чӀалар чирзавай. Мектебдин финансвилер, жемятдай кӀватнавай шрафдин пулунихъай акъудзватир.-->
=== XX виш йис ===
=== Тарихдикай ===
<!-- Ахцегьрин тарихда эгьли 40 сихилдиз пай жезва. 1882 ийсан малуматрикай, [[Дагъустан]]да [[Кьвевар]] шегьердилай кьулухъ виридалай пара къадарда инсанар яшамиш жезвай чка Ахцегьар тир. Ина 5798 кас авай тир<ref>Ихилов М. М. «Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967. Стр. 69»</ref>. Хуьре 150 савдагар туьквенар, 16 мискӀин, 20 гьуьжре са мектеб авай тир, мектебда 45 девлет авай хзандин аялар кӀелзавай.-->
=== ЧӀал ===
=== Промышленность ===
{{main|Ахцегьрин гьамамар}}
<!--
Ахцегьда кӀвалах акъвазарнай парталар цвадай фабрика, консервдин ва ниси расзвай завод ава. «Ахцегь» дармандин яд аъкудзвай заводдин кӀвалахни акъвазарна.-->
=== Хуьруьн майишатар ===
<!-- [[Дагъустан]]да, йисуз ракьинин йикъарин къадар виридлай пара авай чка Ахцегь я. Ин кар хуьруьн майишатар гегьенш ийиз хъсан эсер гузва. Ина салдинни — багъдин майишатар цазва, ва гьакӀни гьар сан тӀвар — ван авай ахцегьрин ичер. Лежбервалдай гъери ина чӀехи карчарин малар ва куьлуь малар хуьдай кар вилик ква. Анжах эхиримжи берера маларин ва хперин сан гзаф тӀимил жен малум хьана.-->
=== Къуллугъдин хелер ===
* Бальнеологиядин ял ядай чка «Ахты»
* Сагъвилерин комплекс «Ахты»
* Аялрин ревмокордиологиядин санаторсанаторий «Ахты» <ref>[http://www.sanatorrii.ru/axti.htm Курорт «Ахты»]</ref>.
=== Туризм ===
<!-- Ахцегь, республикада туризмдин юкьварикай сад я. Ина ял ядабриз виридлай пара кӀандай ва желб ийидай чка ахцегьдин минерал чешмеяр я. Идлай гъери, туристар гьевесдалди хуьруьн къецера къекъвез, ина пара килигуниз лайих авай чкарин шкилар чӀугзва. Ва иниз къвезвай туристри Ахцегьдиз «шегьер» лугьуз виниз кьазвавиляй ина мягьтел жедай са затӀни авач.<ref>[http://www.tema.ru/travel/dagestan-2/ Из поездки Артемия Лебедева по Кавказу]</ref><ref>[http://www.budyachok.hiblogger.net/949897.html Рассказ блоггера о посещении Ахтов]</ref><ref>[http://www.album.turizm.ru/12358/mess_32/ Поездка в Дербент и Ахты — на сайте Туризм.ру]</ref><ref>[http://www.tina.ru/travel/2007_07_dagestan/ahty.htm Посещение Ахтов на сайте Тина.ру]</ref>-->
=== Энергетика ===
* [[Ахцегьрин ЦЭС]].
=== Транспорт ===
<!-- 1979 йисуз кьван Ахцегьда гражданвилин аэропорт кӀвалахзвай<ref>[http://www.fallingrain.com/apts/33963.html Airport Akhty Airfield]</ref>. Гила виридлай мукьва авай аэропорт [[Магьачкъала]] я, 240 км. Мукьван ракьун — рехъин станция [[Билиж]] 102 км яргъа ава. Вилик Ахцегьда 1 номердин къенепатан маршрутдин рейс авайтир. Ина Магьачкъаладиз ва [[Кьвевар]]диз гьар йикъан маршрутдин рейсар ава. Ахцегьдай, Самурдин ([[Гапцах]] — [[ЦIахур]]) машиндин рехъ физва.-->
== Культура ==
=== Суварарни фестивалар ===
<!-- Ахцегьар ва паталпатав гвай ЧперЧепер хуьр, лезги халкъдинхалкьдин цуькверин Яран Сувар гьасиларадал хьанвайатанвай чкаяр я. Июндин гьар эхиримжи кишдиз ина Шарвили сувар кьиле тухузва <ref>[http://www.disput.az/?showtopic=179944 Лезгинские праздники]</ref>.-->
=== МискӀинар ===
<!-- Хуьре 16 кьиспесдин мискӀияр ава, абрин арадай 1899 йисуз эцигнавай хуьруьн кьилин мискӀи хьанвай Жуьме — мискӀи вилик хкудиз жеда. Амай мискӀияр уьлчмедиз гьакӀван чӀехини туш, ва гьакӀни хуьруьн кьспесдин чкада ава.-->
=== Музеяр ===
<!-- [[Ахцегьрин Краеведиядин музей]], вичин вахтунда СССР — дин виридлай хъсан хуьруьн музей хьиз чир хьанвай. Кьибле Дагъустандин халкъарин [[Культурадин ва Исскустводин музей]]; Дагъустан халкъдин зари [[Тагьир Хуьруьгви]]дин кӀвал — музей.-->
=== Театраяр ===
<!-- Ахцегьар, Дагъустанда театор исскустводин хайи чка я, яни 1906 йисуз Дагъустанда садлагьай театр гьа ина ахъа хьанвай, Лезги Драмадин театр, 1951 йисуз Кьвевардиз куьчуьрмишна ва цӀий тӀвар къачуна, С.СтӀалдин тварунихъ «Государстводин Лезги музыкадинни-драмадин театр»<ref>[http://www.kino-teatr.ru/teatr/423/ Лезгинский музыкально-драматический театр]</ref>. Гуьгъуьнлай 1956 йисуз цӀийи Ахцегьдин халкъдин театр ахъа хьана. Ахцегьра «Шалбуздагъ», «ТӀури», «Шарвили» фальклордин ансаблияр, ва халкъарин макъам алатрин аялрин оркестр «Соколёнок» ава.-->
=== МуьгъверМуькъвер ===
[[Файл:Идрисан муьгъ.jpg|thumb|Идрисан муьгъ]]
[[Файл:Джиорс ва Дебернардидин муьгъ.jpg|thumb|Джиорс ва Дебернардидин муьгъ]]
<!-- Хуьре 11 муьгъ ава, абрикай кьвед культурадин девлетар хьиз физва, бельгиядин ва италиядин инженерри Джиорс ва Дебернардиди 1915 йисуз туькӀуьрнавай муьгъ, ва 1936 йисуз хуьруьви инженерди Идриса эцигнавай «Уста Идрисан муьгъ».
Ахцегьриз иервал гудай дараматрикай садбур ин муьгъвер я, хуьруьн архитектурадин акунар ин муьгъвер галачиз рикӀиз гъиз жедач. Джиорс ва Дебернардидин мугъуьн эскивиликай ада гилан бередин тӀалабунриз кутугзвач лугьуз, муьгъуьн винел аватзвай ппар тӀимилрун паталай, 2008 — дин эхирда «Дагавтодром» паталай цӀийи, мадни кӀеви, ихтибар ийиз жедай авторехъин муьгъ кардик кутуна. Амма жемятдин гафарикай гьакӀ акъатзваки, цӀийи муьгъ Ахцегьрин кьиспесдин акунар чӀурзва.-->
=== Жалилова Алладин тварунихъ галай устӀарвилин мектеб ===
<!-- Мектебда 23 учитель кӀвалахзва, 7 хел ва 225 кӀелзавайбур ава. Абурай 153 ученик хореографиядин хелда кӀелзава. Мектебда цирк исскустводин филиалар ава. КӀелзавайбур, райондин ва республикадин акъажунра ва маса тедбирра иштираквал ийизва. Икьван чӀавалди къван мектеб Дагъустан Республикадин культурадин министерство ва образованиединни микитдин министерствояр паталай 15 диплом ва грамотаяр пишкешнавай. Мектебда авай циркдин кӀеретӀ, «Халкьдин коллектив» тӀварунихъ агакьна. Гуьгъуьнлай 2007 йисуз ин мектеб, республикадин виридлай хъсан исскустводин мектеб хьиз къейд авунай, ва 148 агъзур рубльдиз макъамрин алатар вуганай<ref>[http://www.riadagestan.ru/news/2008/12/05/74617 К столетию со Дня Рождения балерины Аллы Джалиловой]</ref>.-->
=== Ахцегьан къеле ===
'' Кьилин макъала: [[Ахцегьан къеле]]''
<!-- Хуьре пара метлеб авай кьиспесдин ва архитектурадин имарат «Ахцегь къеле» ава. 1839 йисуз Николай I паталай эцигнавай ва пачагьдин кьушун амукъзавай чка тир. 1849 йисуз къеле имам Шамилян кьушунди кьунвай.-->
=== Паркарни имаратар ===
=== Жемятдин кеспияр ===
<!-- Гамар хрун, сун гьуьлуьтар хрун, гъалар авун, тумажар расун.
Ахцегьрин гамар храдай устӀариз талукь тир, «Ахцагь» тӀвар авай, «Миграгъ» жуьредиз мукьвавал авай кьетӀен хрунин жуьре ава. Дагъустанда ирид гамар хрунин жуьрерикай сад я. Маса гамарикай ахцегьрин гамар кьетӀендаказ вичин яцӀувалдикайни хътуьлвалдикай тафават аваз тир, вучиз лагьайтӀа гамар яцӀу гъаларив хразвай. Гамар са тӀимил залан ва яргъивилихъди са патаз гьуьтӀуь жезвай. ТӀвар — ван авай композициярикай садбур, Гьасан — къеле ни Урус — ТӀура тир. Гамар кьетӀендаказ ччара уьлквериз тухвана маса гун паталай туькӀуьрзавай. Умуми яз «Ахцегь» гамар, вичиз талукь тир рангарин гаммарикай ва хрунин техникадин еридикай яргъариз магьшур тир<ref>[http://www.rusnauka.com/29_DWS_2009/Istoria/53311.doc.htm Особенность и разнообразие ковроделия на Кавказе]</ref>.-->
== Медиани алакъа ==
<!-- Райондин АТВ телеканал кардик ква. 1928 ийисалай лезги чӀалал «[[ЦІийи Дуьнья]]» газета басма ийизва. Хуьре мобилдин 3G сеть кьазва<ref>[http://www.rospt.ru/pochta_368730.html Отделение почтовой связи]</ref>.-->
== Чирвал ==
<!-- Ина кьве агакьнай ва са агакьначир виридаз чирвал гудай мектебар, са профессионалвалдин мектеб (училище), аялрин художестводин мектеб, макъамдин мектеб ава.-->
=== Кьиспесдай ===
<!-- [[Октябрьдин революция]]длай вилик хуьре 20 гьуьжре авай, ина диндин ва гьакӀни гражданвилин дуьньядикай тарсар тухузвай. 1859 йисуз Ахцегьра Лебединский паталай аялрин кьилин мектеб туькӀуьрнай, 1861 йисуз мектебдин крар акъвазарнай. Гьа чӀавузни 1861 йисуз, гила Ахцегьдин Юкьван Чирвилерин Мектеб ([[ЮЧМ]] № 1) тӀвар къачунвай, Дагъустанда ва гьакӀни [[Кефер Къавкъаз]]да садлагьай хуьруьн мектеб бине эцигнай<ref>[http://www.moschools.ru/education_news/?Id=4478 В Дагестане планируют провести мероприятия, приуроченные к 150-летию Ахтынской школы № 1]</ref>.
И мектеб куьтягьнавайбрикай ихьтин тӀвар — ван авай зурба касар тир, [[Дагъустан АССР]]диз бине эцигна кьиливал авунвай Нажмуддин Самурви, ДАССРдин халкь лежбервалдин комиссар [[Мирзебег Ахундви]], [[СССР]]дин къегьал [[Гьасрет Аливи]], социалистикадин зегьметвалдин къегьал [[Саимат Ферзалиева]], Кьилин Советдин депутатар, [[Абдулвагьид Вагьабви]], [[Магият Макатова]], [[Гуьлханум Султанова]], Урусатдин халкьдин артист [[Рагьимат Гьажиева]], Дагъустан халкьдин зари [[Шагь — Эмир Мурадви]], Дагъустан кинодин садлагьай актриса [[Софият Эскерова]], ЧӀехи театордин тек сад тир дагъустанви балерина [[Алла Жалилова]], Дагъустанда скульптура исскустводиз бине эцигай [[Хас — Булат Эскер — Сарыжа]], зурба геолог — кьизилрин мяденар жугъурзавай [[Азиз — Элескерви]], Дагъустандин халкь культурадин институтдин директор [[Гьажибег Гьажибекви]].-->
== Шикилар ==
{{Дагъустан}}
[[Категория:Ахцегь райондин хуьрер|а]]
[[Категория:Лезги хуьрер]]
[[Категория:Дагъустандин районрин кьилин хуьрер]]