Википедия

Ялахъ: различия между версиями

Интерактивная навигация по истории
Вилик алатай дуьзар хъувунЦIийи масакIавилер
Содержимое удалено Содержимое добавлено
ВизуальныйВики-текст
гъ Bot: Migrating 1 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q4537384 (translate me)
Нет описания правки
ЦӀар 1:
{{ЯШЧ2+
|тӀвар=Ялахъ
|статус= Хуьр
ЦӀар 14:
|региондин жуьре = Федерациядин субъект
|регион = Дагъустан
|регион таблицада = Дагъустан
|райондин жуьре = Муниципал район
|район = Ахцегь район
|район таблицада = Ахцегь район{{!}}Ахцегь
|жемятдин жуьре = Хуьруьнсовет
|жемят = [[Ялахърин хуьруьнсовет|«Ялахърин» хуьруьнсовет]]
|жемят таблицада =
|къенепатан паюнар =
Строка 25 ⟶ 26 :
|бине эцигай тарих =
|статус йисалай = Хуьр [[1839 йис]]алай
|кьакьанвилин жуьре = ЯШЧдинАП-дин кьакьанвал
|ЯШЧдин кьакьанвал = 1896
|климат =
|официал чӀал =
|агьалияр = ↑{{тIимил 593хьун1}} 565
|сиягьдиз къачур йис = 20102015
|къалинвал =
|агломерация =
|миллетар = [[лезгияр]]
|динар = [[суьнниярсунияр|суьннисуни]] - [[мусурманар]]
|чпи-чпиз гузвай тӀвар = ялахъжуь
|сятдин чӀул = +43
|DST =
|телефондин код = +7 87263
Строка 47 ⟶ 48 :
|сайт =
|сайтдин чӀал =
|add1n = Хуьруьн шикилар
|add1 = [http://www.odnoselchane.ru/?com=photogallery&page=photos_of_category&sect=284 www.odnoselchane.ru]
|add2n = Космосдай акунар
|add2 = [http://wikimapia.org/#lang=ru&lat=41.531680&lon=47.606506&z=15&m=b www.wikimapia.org]
}}
'''Ялахъ''' ({{lang-ru|Ялак}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Ахцегь район]]да авай кьакаьн суван хуьр. [[Ялахърин хуьруьнсовет|«Ялахърин» хуьруьнсовет]]диндик административ юкь ва сад тир хуьракатзава.▼
 
▲'''Ялахъ''' ({{lang-ru|Ялак}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Ахцегь район]]да авай кьакаьн суван хуьр. [[Ялахърин хуьруьнсовет|«Ялахърин» хуьруьнсовет]]дин административ юкь ва сад тир хуьр.
 
== География ==
Хуьр [[Ахцегь район]]дин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир [[Ахцегь]] хуьрелай 14 км яргъал, [[Самур цIиргъ]]инин кIама, Зегье-дере тIвар алай тIебии сергьятда, Суван-кІам вацI Гъвали-кІам вацIуз акахьзавай чкадал ала.
Хуьр [[Самур цIиргъ]]инин кIама, [[Хуьруьг]] хуьрелай вине, Рутул ва Кьурагь районрихъ галаз сергьятдин мукьув, Зехе-дере тIвар алай тIебии сергьята Суван кІам вацI Гъвали кІам вацIуз акахьзавай чкада чка кьунва. Райондин юкь тир [[Ахцегь]] хуьрелай 14 км яргъал, ва «Мегьарамдхуьр - Ахцегь - Рутул» район - арадин рекьелай 8 км яргъал алайди я. Мукьвал алай хуьрер: [[Хуьруьг]], [[Цуругъ]], [[Гъуьгъвез]], [[Ашар]], [[Кукваз]], [[Хуьрехуьр]], [[Гелхен]].
 
Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин '''мягьлейриз''' пай жезва: ''Берги мягьле, Сурар мягьле, ЦIурар мягьле.'' <ref name="сайт_района">[http://ahtymo.ru/munitsipalnoe-obrazovanie-%C2%ABselo-yalak%C2%BB Ялак | Сайт Администрации Ахтынского района]</ref>.
 
Хуьре ва адан къваларив гвай чкаяр:
* '''ТIебии сергьятар''' - '''ЧIурар: ''': Агьа кар, Зегье камкIам, Зегье ник, ИвичIар, КамунКIамун ник, Къаях сув, Кьвалар кьил, Фаризар мигьий, Рудран сув, Суван сув, Тунуг сув, Туьлуьс, Узар сув, ЦIару ник.'' <ref name="сайт_района" />.
 
* '''Булахар: ''': Верхьер булах, Кьвалар булах, Латун булах, НуцIра булах, Суван булах, Узун булах, Къацахан булах.'' <ref name="сайт_района" />.
 
==Тарих==
Хуьруьн бине эцигайкутур тарих дуьз малум туш. Кхьиналди Ялахърикай хабар гузвай садлагьай якъин тир малуматар ХVIII виш йисуз талукь ятIани, шак алачиз хуьр адалай виликни авай. Улу-бубайрилай амай сивяй-сивиз атай кьисайралди, хуьруьн бине ччарачара-ччарачара чкайрай атайбуру эцигнай. Вилик Ялахърин элкъвена патарив са шумуд хуьрер авайди тиравай: Харабгуьней — гилан Цару чIур, Фризар — ина мусурманвалдилай виликан девирдин, «эрменийрин» лугьудай дегь чIаван сурар амукьайди яамукьнава ва мсб. Къецепатай къвезвай душманрин вигьинрикай жув хуьн мураддалди и хуьрерин агьалияр Ялахъ хуьре сад хьана. Куьч хьанвайбурун гьр сихилди хуьруьн къене чара мягьлеяр арадал гъана ана уьмуьр гьалзавай.
 
[[ХVIII виш йис]]уз хуьр Рутул хуьруьн-жемиятдик жемятдик квайакатнай. ЯлахъринниЯлахърин ва хуьруьн жемятдин-жемиятдин кьилин [[Рутул]] хуьруьхъ галаз хьайи кIеви женгер субутарзавай кхьинар амукьайди яамукьнава, и ягъунрин себеб, ялахъвийриз рутулриз менфят гун патал ялахъвийриз залан кIвалахар ийиз кIан тахьун тир. И женгерин вакъиайрин садакай, Ялахъ хуьре амукьай кьисади хабар гузва, а кьисадин малуматрикаймалуматрив кьурвал, Рутул хуьруьн Кцыр тIвар алай векил ялахъвийрин патахъай кьуна, Тагьар хуьруьн мукьув шешелда твана кьакьан рагалайгъуз вигьенвай.
 
[[ХVIII виш йис]]ан кьудай са паюна, Рутул жемятдайжемиятдай эхкъечIиз алахъзавай ялахъвийри ахцегьрин кавхайривай чеб Ахцегьпарадин хуьруьн жемятдик-жемиятдиз кьабулун тавакъу авунай, амма политикадин са бязи себебралди ахцегьвийри ваъ лагьана жаваб ганвайганай. Чара авачир гьалариз атай ялахъвияр луткунвийрихъ галаз къазикъумухдин хандивай гъил алаз хуьн тавакъу авун мажбур тир. Гьар йисуз ялахъвийри ханаз тайин тир кьадарда къуьл вугунивди абур кьве патазни менфят авай икьрардал атанай. И тегьерда ялахъвийрини луткунвийри чпиз хата авачир уьмуьр таъмин авунай. Сифтедай хана вичин наибни нуьквер Ялахъриз ракъурнай, гуьгъуьнлай [[ХVIII виш йис]]ан эхирда II Сурхай - хана, адаз кьве хуьряй къвезвай къуьлуьн ихтияр вичин хайи Шуайб-бекбег ва Исаак-бекбег стхайриз вуганвай. И стхаяр [[КьакIар]] хуьре хана абуруз пулунихъ къачуна пишкешнавай мулкара яшамиш жезвай. Гьа чIавуз, къазикъумухдин беканбеган гъилик квай Ялахъ ва [[Луткун]] хуьрер, кьакIарин беквалдинбегвалдин ихтиярдик физва. Адалай кьулухъан вахтара, [[ХIХ виш йис]]уз ялахъвийринни кьакIарин бекрин арада шумудни са сефердин акьунар хьанвай.

[[1839 йисузйис]]уз ЯлахъарЯлахъ хуьр вири [[Самур округ]]дикдихъ акатзавагалаз [[Урусат импердия]]дин гьукумдик акатнай. Империядик квай чIавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин [[Самур округ]]дин [[Ахцегьпара наибвал]]диз талукь тир.

[[Ватандин ЧIехи дяве]] чIавуз 121 ялахъви фронтдиз рекье гьатнай, абурукай 87 кас ягъунра кьегьалвилелди кьенай. Абур рикIел хуьн патал устIар Мурада пара гьейбат авай обелискхуьре эцигайдигуьмбет яэцигнай.
 
==Агьалияр==
Йисариз килигна Хуьруьг хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика:
[[2010 йис]]ан вири Урусатдин агьали сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна хуьре 593 кас яшамиш жезвай.<ref>{{cite web|url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.xlsx|title=5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений|work=Итоги Всероссийской переписи населения 2010. Том 1. Численность и размещение населения|publisher=[[Росстат]]|date=2012|accessdate=2012-04-16|archiveurl=http://www.webcitation.org/68IOSO92D|archivedate=2012-06-09}}</ref> [[2002 йис]]ан малуматрив кьурвал - Ялахъра 371 касди уьмуьр гьалзавай.<ref>[http://www.flnka.ru/obsh_axtinskiy_rayon.html Общая информация - Ахтынский район]</ref> Агьалийрин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. [[1886 йис]]уз Ялахъра 911 кас яшамиш жезвай.
 
{|class="wikitable" style="padding:0;background:#fafafa;border:1px solid #bbb;width:500px;height:70px;text-align:center;font-size:12px;cellspacing=0"
[[ХIХ виш йис]]уз Ялахъар бегьем чIехи хуьр тир, им хзанрикай малуматри, агьалияр сиягьдиз къачунин цIуру нетижайри ва муькуь архиврин малуматри тестикьарзава, идалайни гъейри, виш йисан кьведлагьай паюна хуьруьн агьалийрин кьадар гзаф хьун къейд авунай. 1865 йисуз Ялахъра 132 куьче, 1873 йисуз — 140 куьче, ва 1886 йисан агьали сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 163 куьче авайди тир. 2009 йисан 27 августдиз – 114 куьчеяр ва 520 кас яшамиш жезвай.▼
|-
|'''Йис'''
|'''[[1886 йис|1886]]'''
|'''[[2002 йис|2002]]'''
|'''[[2010 йис|2010]]'''
|'''[[2015 йис|2015]]'''
|-
|'''Агьалияр'''
|911 <ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/axtypara1886.html Население Ахтыпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году]</ref>
|{{тIимил хьун1}} 371 <ref>[http://lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту.]</ref>
|{{гзаф хьун1}} 593 <ref>[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/b698fa00421f084fbfb3ff2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC1.rar 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г.]</ref>
|{{тIимил хьун1}} 565 <ref>[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/2b0901004382ea27a3cef3dd898fc419/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F++%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8+%D0%94%D0%B0%D0%B3%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%BD%D0%B0+01.01.2015%D0%B3.+%D0%BF%D0%BE+%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%BC+%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BC.pdf 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г.]</ref>
|}
 
[[2015 йис]]ан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 565 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири [[лезгияр]], [[сунияр|суни]]-[[мусурманар]] я.
Тарихдал гьалтайла Чеперин агьали '''сихилриз''' пай жезва, хуьре гъуьгъуьнин сихилрин векилри уьмуьр гьалзавайди я: Квасаяр, ЦIурар, Мегьреванар, Салманар, Чкибар.<ref name="сайт_района" />▼
 
▲[[ХIХ виш йис]]уз Ялахъар бегьем чIехи хуьр тир, им хзанрикай малуматри, агьалияр сиягьдиз къачунин цIуру нетижайри ва муькуь архиврин малуматри тестикьарзава, идалайни гъейри, виш йисан кьведлагьай паюна хуьруьн агьалийрин кьадар гзаф хьун къейд авунай. [[1865 йисузйис]]уз Ялахъра 132 куьче, [[1873 йисузйис]]уз — 140 куьче, ва [[1886 йисанйис]]ан агьали сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 163 куьче авайди тиравай. [[2009 йисанйис]]ан 27 августдиз – 114 куьчеяр ва 520 каскасди яшамишуьмуьр жезвайгьалзавай.
==Килигуниз лайих тир чкаяр==
 
Ялахърин килигуниз лайихвал авай чкайрикай сад — Жуьме мискIин я. МискIиндин цларал набататрин гиришар ва 1282 йисуз мискIин рас хъувуникай хабар гузвай малуматар араб гьарфарив атIай нехишар авай пара иер плитаяр авайди я.▼
▲Тарихдал гьалтайла ЧеперинЯлахърияр агьалиагъадихъ галай '''сихилриз''' пай жезва, хуьре гъуьгъуьнин сихилрин векилри уьмуьр гьалзавайди я: ''Квасаяр, ЦIурар, Мегьреванар, Салманар, Чкибар.'' <ref name="сайт_района" />.
 
==Килигиз лайихлу чкаяр==
▲Ялахърин килигуниз лайихвал авай чкайрикай сад — Жуьме мискIин я. МискIиндин цларал набататрин гиришарнехишар ва [[1282 йисузйис]]уз мискIин растуьхкIуьр хъувуникай хабар гузвай малуматар араб гьарфарив атIай нехишар авай пара иер плитаяр авайди я.
 
==ТIвар - ван авай ксар==
* Шихалиев Серго – техникадин макитрин (илимрин) доктор.
* Халилов Имамали – Урусат Федерациядин харусенятдин лайихвилер авайлайихлу устIар.
* Казимов Казим – Урусат Федерациядин культурадин лайихвилерлайихлу авай кIвалахзавайдикIвалахдар, журналист, кхьирганкхьираг.
* Мамалиев Мамали – полковник, Урусат Федерациядин лайихвилер авайлайихлу юрист.
* Закарьяев Шахбан – медицинадин макитрин (илимрин) кандидат, Урусат Федерациядин лайихвилер авайлайихлу духтур.
* Закарьяев Замир – араб чIалан ва зариятдин специалист макитис (алим), тарихдин макитрин (илимирин) кандидат.
 
==Шикилар==
Строка 99 ⟶ 124 :
== ЭлячӀунар ==
* [http://www.ahtymo.ru/ Ахцегь райондин сайт]
* [http://ahtymowww.akhtymr.ru/munitsipalnoeplaces/mo-obrazovanie-%C2%ABseloselo-yalak%C2%BB/ Ахцегь райондин сайтуна Ялахърин хуьруьнсоветдикай малуматар]
 
{{Ахцегь райондин яшамиш жезвай чкаяр}}
[[Категория:Лезги хуьрер]]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/wiki/Ялахъ" я