|
| сятдин чӀул = -10, -9, -8, -7, -6, -5
}}
'''Америкадин Садхьанай Штатар''', гьакӀни '''АСШ''', '''Садхьанвай Штатар''', '''Штатар''', '''Америка''' ([[Инглис чIал|ингл.]]''United States of America'', ''USA'', ''U.S.'', ''the USA'', ''America'', ''the States'') — [[Кеферпатан Америка]]да авай гьукумат я. Чилин кьадар — 9,5 млн км² я<ref>Разные картографы по-разному подсчитывают общую площадь страны, как с учётом, так и без учёта вторичных территорий</ref><ref>Атлас мира, ПКО «Картография» федеральной службы геодезии и картографии России, Москва, 2005</ref><ref>{{cite web |url=http://www.uniintech.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=10&Itemid=37 |title=Атлас мира, обзорно-географический, ИПУ РАН, ООО «УНИИНТЕХ», Москва, 2004 |archiveurl=http://archive.is/20120913/http://www.uniintech.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=10&Itemid=37 |archivedate=2012-09-13}}</ref><ref>[[Энциклопедия Британника]], статья «{{cite web |url=http://www.britannica.com/eb/article-9111233/United-States |title=United States |archiveurl=http://archive.is/20120729/http://www.britannica.com/eb/article-9111233/United-States |archivedate=2012-07-29}}».{{ref-en}}</ref> (дуьньяда 4-лагьай чкачкадал ала). Агьалийрин кьадар — 320 млн кас я (2013-лагьай йисан къимет, дуьньяда 3-лагьай чкачкадал ала). Кьилин шегьер — [[Вашингтон (Колумбия округ)|Вашингтон]] я.
Садхьанвай Штатар кефердинкефер патахъпатай [[Канада]]дихъ галаз сергьятрава ава,кьибле кьибледин патахъпатай — [[Мексика]]дихъ галаз са сергьятра ава, гьакӀни [[Урусат]]дихъ галаз гьуьлуьн сергьятрасергьятар ава. Адан къерехар рагъэкъечӀдай патай [[Атлантик океан]]ди, рагъакӀидай патай — [[Лас океан]]ди, кефердинкефер патай — [[Кеферпатан МуркIарин океан]]ди кьунвайди я.
Америка — федератив садхьунсадвал я, ва 50 штатдикайштатрикай — Аляскадикай, Гавайрикай, Атлантикни Лас океанрин ва Канададинни Мексикадин арада авай 48 штатдикайни Колумбия федерал округдикай — ибарат тирдия. АдалайИдалайни гъейри, [[Вест-Индия]]да авай [[Виргин островар]]ни, [[Пуэрто-Рико]], [[РагъэкъечIдайпатан Самоа]], [[Гуам]]ни масава [[Океания]]дин пара кьадарда островар вириАмерикадиз Америкадинбурталукь я.
ОфициалКонституциядин чӀал —жигьетдай Америкадиз официал чIал авач. Агьалидин чIехи пай [[Америкадин инглис чIал|америкадин инглис чӀал]]ал ярахазва лугьуз и чIал гьукуматда (де-факто), юриствилинофициал фикирдалдичIал официалхьиз чӀал авачфизва. Этнографиядин жигьетдай Садхьанвай Штатар этнографиядин фикирдалди виридалайни цӀару ва жуьреба-жуьре культура авай гьукуматрикай сад я. Авай гьалгьалар чара-чара уьлквейрайниуьлквейрай ва континентрай Америкадиз чӀехи масштабармасштабра авайфизвай миграциядин нетижада туькӀуьрарадал хьанваатанва<ref name="DD">Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref>. Пулунин тек — [[АСШдин доллар]] я. АСШдин агьалийриз ''американвияр'' лугьузвайди я, Садхьанвайадет Штатрикайтирвал рахайтӀаСадхьанвай виридинШтатрин тӀвартӀварцIин альтернатива хьиз''Америка'' кӀвалахарзавайдитӀваруникай менфят къачузвайди я<ref name="DD"/>.
Америка — федератив конституциядин республика я. Ихтиярар федератив регьбервилин ва штатрин регьбервилин арада чара жезва. 50 штатдикай гьардав чпин конституция, гьукуматдин органрин ва идара авунин система гва. Кьилиз акъуддай, законар акъуддай ва суддиндувандин гьакимвилерин патай Президентди, АСШдин Конгрессди ва Лап Кьилин СуддиДуванди векилвал ийизвайди я.
Америкадин Садхьанвай Штатар [[1776-лагьай йисузйис]]уз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цӀипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783-лагьай йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтӀ хьана. 1787-лагьай йисуз [[АСШдин Конституция]] кьабул хьана, 1791-лагьай йисуз — [[Ихтийрикай Билль (АСШ)|Ихтийрикай Билль]], ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860-лагьай йисарра лукӀар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дявединдяведик гатӀумункьил гъанакутунай. КефердинКефер патан штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукӀвал тухун къадагъа гъана. ГьакӀни кефердинкефер патан штатрин гъалибвили уьлквединуьлкведиз садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).
1823<!-лагьай- 1823 йисуз малумарнавай [[Монродин доктрина]]див кьурвал, лап [[Садлагьай дуьньядин дяве]]далди кьван АСШдин къецепатан политикадин активвал [[Кеферпатан Америка|Кеферпатан]], [[Юкьван Америка|Юкьван]] ва [[Кьблепатан Америка|Кьиблепатан]] [[Америка]]дин чилерал хуьдай интересралди бесарзавай тир. Садлагьай дуьньядин дяве акьалтӀарайдалай кьулухъ Садхьанвай Штатрин [[АСШдин Конгресс|Конгрессди]] халкьдин арада авай тешкилатриз (мисал патал, [[Миллетрин Лига]]диз) гьахьдай разивал гузвачир. Ахьтин позицияди вири дуьньядин политикада АСШдин рольдин сергьят эцигзавай тир. Амма [[Гитлераз акси тир коалиция]]да авур иштираквили вири дуьньядин аренадал Америкадин таъсир хейлин артухарна, XX-лагьай вишйисанвиш йисан кьведлагьай паюнилай инихъ АСШ [[Капитализм|капитализмдин дестедин]] хвехуьниз элкъвена. 1945-лагьай йисуз Америка садлагьай «хвехуьнин» уьлкве хьана. 1946-лагьай йисалай лап 1990-лагьай йисаралди Советрин ГалкӀдизСоюздиз вири акатнавай аксивал авунин гьалда авай тир.-->
Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7 трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23 % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я<ref>{{cite web |url=http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |title=ВВП США |archiveurl=http://archive.is/20120918/http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |archivedate=2012-09-18}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=72&pr1.y=17&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a= |publisher=International Monetary Fund |title=World Economic Outlook Database: United States |accessdate=2014-01-29}}</ref><ref name="IMF GDP">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14|publisher=International Monetary Fund|title=World Economic Outlook Database|month=September|year=2011|accessdate=2011-09-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG3OB8C|archivedate=2013-06-22}}</ref><ref name="IMF GDP" />.
АСШдив къудратар авай [[АСШдин яракьламишнавай къуватар|яракьламишнавай къуватар]] гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чӀехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чӀехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава<ref name="Nuclear Weapons">{{cite web |url=http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |title=Status of Nuclear Weapons States and Their Nuclear Capabilities |archiveurl=http://archive.is/20120523/http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |archivedate=2012-05-23}}{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=299409 США опубликовали данные о численности своих и российских ядерных вооружений]</ref>.
Планетадал виридалайни чӀехи экономикадин, политикадин, мединиятдин (культурадин), ва дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир [[АкьалтIдай гьукумат|акьалтӀай гьукумат]] хьиз гьисабзава<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm United States of America country profile] // [[BBC News]], 10 January 2012</ref><ref>К''рис Паттен (Chris Patten)'' [http://rus.ruvr.ru/_print/4735112.html Не переоценивает ли Китай свои возможности?] // «Project Syndicate»/[[Голос России]], 21.02.2010 г.</ref><ref name="RT">{{cite web|author=Седрик Мун (Cedric Moon).|date=31 января 2010|url=http://inosmi.ru/video/20100131/157897261.html|title=Конец сверхдержавы|publisher=[[ИноСМИ.ру]]/[[Russia Today]]|accessdate=2012-12-02}}</ref>.
== Уьлкведин тӀвар ==
1507-лагьа йисуз германиядин картаяр кхьидайди [[Мартин Вальдземюллер]]ди дуьньядин карта туькӀуьрна. РагъакӀидайпатан зурэлкъверда авай чилериз ада садлагьай сеферда «Америка» (''America'') гана, флоренциядин сифте жугъурайди ва картаяр кхьидайди [[Америго Веспуччи]]дин гьуьрметдай<ref>{{cite news|url=http://www.usatoday.com/news/nation/2007-04-24-america-turns-500_N.htm?csp=34|title=Cartographer Put 'America' on the Map 500 years Ago|work=USA Today|date=2007-04-24|accessdate=2008-11-30}}</ref>. 1776-лагьай йисуз виликан британиядин колоностри [[АСШдин аслу туширвилин декларация]]да садлагьай сеферда уьлкведин гилан тӀвар кардик кутуна — «unanimous Declaration of the thirteen united States of America»<ref>Do not uppercase «united» here: it is unambiguously lowercased in the Declaration</ref><ref>{{cite web|url=http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html|title=The Charters of Freedom|publisher=National Archives|accessdate=2007-06-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG3yKkQ|archivedate=2013-06-22}}</ref>. Са арадлай United States of America тӀвар — Америкадин Садхьанвай Штатар — 1776-лагьай йисуз официал рекьелди кьабулна II Америкадин Континентал Конгрессда кьабул хьанва (1775-лагьай йисан 7-лагьай кьамугдиз кьабулнавай «Садхьанвай колонияр» тӀварцӀин чкадал)<ref name="ReferenceA">''Клара Гудзик.'' «Усі люди створені рівними…» 232 роки незалежності Сполучених Штатів Америки. // «День». — № 115, п’ятниця, 4 липня 2008</ref>. 1778-лагьай йисан франциядинни америкадин икьрарра Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар (United States of North America) кӀвалахарзава<ref>{{cite web|author=McClure, James|url=http://www.ydr.com/ci_9569289|title=A Primer: The 'First Capital' Debate|publisher=YDR.com|date=2008-06-12|accessdate=2010-07-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG4qYv3|archivedate=2013-06-22}}</ref>.
Са арадлай тӀварцӀин куьруьн къайдани, гила мукьвал-мукьвал кардик кутадай, арадал акъатна: ''United States'' (Садхьанвай Штатар). И тӀварни адалай куьруь къайда — Штатар (States) — Континентал конгрессдин протоколра кардик кутазвай тир. «U.S.» аббревиатура Джордж Вашингтондин 1791-лагьай йисан чарарра гьалтзава, «U.S.A.» аббревиатура 1795-лагьай йисуз сифтени-сифте арадал акъатна<ref name="ReferenceA"/>.
|
