Америкадин Садхьанвай Штатар: различия между версиями

'''Америкадин Садхьанай Штатар''', гьакIнигьакӀни '''АСШ''', '''Садхьанвай Штатар''', '''Штатар''', '''Америка''' ([[Инглис чIал|ингл.]]''United States of America'', ''USA'', ''U.S.'', ''the USA'', ''America'', ''the States'') — [[Кеферпатан Америка|Кеферпатан Америкада]]да авай гьукумат я. Чилин кьадар -  — 9,5  млн км² я<ref>Разные картографы по-разному подсчитывают общую площадь страны, как с учётом, так и без учёта вторичных территорий</ref><ref>Атлас мира, ПКО «Картография» федеральной службы геодезии и картографии России, Москва, 2005</ref><ref>{{cite web |url=http://www.uniintech.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=10&Itemid=37 |title=Атлас мира, обзорно-географический, ИПУ РАН, ООО «УНИИНТЕХ», Москва, 2004 |archiveurl=http://archive.is/20120913/http://www.uniintech.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=10&Itemid=37 |archivedate=2012-09-13}}</ref><ref>[[Энциклопедия Британника]], статья «{{cite web |url=http://www.britannica.com/eb/article-9111233/United-States |title=United States |archiveurl=http://archive.is/20120729/http://www.britannica.com/eb/article-9111233/United-States |archivedate=2012-07-29}}».{{ref-en}}</ref> (дуьньяда 4-лагьай чка). Агьалийрин кьадар - — 320  млн кас я (2013-лагьай йисан къимет, дуьньяда 3-лагьай чка). Кьилин шегьер - — [[Вашингтон (Колумбия округ)|Вашингтон]] я.

Садхьанвай Штатар кефердин патахъ [[Канада|Канададихъ]]дихъ галаз сергьятра ава, кьибледин патахъ - — [[Мексика|Мексикадихъ]]дихъ галаз, гьакIнигьакӀни [[Урусат|Урусатдихъ]]дихъ галаз гьуьлуьн сергьятра ава. Адан къерехар рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патай [[Атлантик океан|Атлантик океанди]]ди, рагъакIидайрагъакӀидай патай - — [[Лас океан|Лас океанди]]ди, кефердин патай - — [[Кеферпатан МуркIарин океан|Кеферпатан МуркIарин океанди]]ди кьунвайди я.

Америка - — федератив садхьун я, 50 штатдикай - — Аляскадикай, Гавайрикай, Атлантикни Лас океанрин ва Канададинни Мексикадин арада авай 48 штатдикайни Колумбия федерал округдикай - — ибарат тирди. Адалай гъейри, [[Вест-Индия|Вест-Индияда]]да авай [[Виргин островар|Виргин островарни]]ни [[Пуэрто-Рико]], [[РагъэкъечIдайпатан Самоа]], [[Гуам|Гуамни]]ни маса [[Океания|Океаниядин]]дин островар вири Америкадинбур я.

Официал чIал -чӀал — [[Америкадин инглис чIал|америкадин инглис чIалчӀал]] я (де-факто), юриствилин фикирдалди официал чIалчӀал авач. Садхьанвай Штатар этнографиядин фикирдалди виридалайни цIаруцӀару ва жуьреба-жуьре культура авай гьукуматрикай сад я. Авай гьал чара-чара уьлквейрайни континентрай Америкадиз чIехичӀехи масштабар авай миграциядин нетижада туькIуьртуькӀуьр хьанва<ref name="DD">Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref>. Пулунин тек - — [[АСШдин доллар]] я. АСШдин агьалийриз ''американвияр'' лугьузвайди я, Садхьанвай Штатрикай рахайтIарахайтӀа виридин тIвартӀвар ''Америка'' кIвалахарзавайдикӀвалахарзавайди я<ref name="DD">Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref>.

Америка - — федератив конституциядин республика я. Ихтиярар федератив регьбервилин ва штатрин регьбервилин арада чара жезва. 50 штатдикай гьардав чпин конституция, гьукуматдин органрин ва идара авунин система гва. Кьилиз акъуддай, законар акъуддай ва суддин гьакимвилерин патай Президентди, АСШдин Конгрессди ва Лап Кьилин Судди векилвал ийизвайди я.

Америкадин Садхьанвай Штатар 1776-лагьай йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цIипудцӀипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783-лагьай йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтIакьалтӀ хьана. 1787-лагьай йисуз [[АСШдин Конституция]] кьабул хьана, 1791-лагьай йисуз - — [[Ихтийрикай Билль (АСШ)|Ихтийрикай Билль]], ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860-лагьай йисарра лукIарлукӀар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведин гатIумунгатӀумун гъана. Кефердин штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукIваллукӀвал тухун къадагъа гъана. ГьакIниГьакӀни кефердин штатрин гъалибвили уьлкведин садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).

1823-лагьай йисуз малумарнавай [[Монродин доктрина|Монродин доктринадив]]див кьурвал, лап [[Садлагьай дуьньядин дяве|Садлагьай дуьньядин дяведалди]]далди кьван АСШдин къецепатан политикадин активвал [[Кеферпатан Америка|Кеферпатан]], [[Юкьван Америка|Юкьван]] ва [[Кьблепатан Америка|Кьиблепатан]] [[Америка|Америкадин]]дин чилерал хуьдай интересралди бесарзавай тир. Садлагьай дуьньядин дяве акьалтIдалайакьалтӀдалай кьулухъ Садхьанвай Штатрин [[АСШдин Конгресс|Конгрессди]] халкьдин арада авай тешкилатриз (мисал патал, [[Миллетрин Лига|Миллетрин Лигадиз]]диз) гьахьдай разивал гузвачир. Ахьтин позицияди вири дуьньядин политикада АСШдин рольдин сергьят эцигзавай тир. Амма [[Гитлераз акси тир коалиция|Гитлераз акси тир коалицияда]]да авур иштираквили вири дуьньядин аренадал Америкадин таъсир хейлин артухарна, XX-лагьай вишйисан кьведлагьай паюнилай инихъ АСШ [[Капитализм|капитализмдин дестедин]] хвехуьниз элкъвена. 1945-лагьай йисуз Америка садлагьай «хвехуьнин» уьлкве хьана. 1946-лагьай йисалай лап 1990-лагьай йисаралди Советрин ГалкIдизГалкӀдиз вири акатнавай аксивал авунин гьалда авай тир.

Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7  трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23  % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я.<ref>{{cite web |url=http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |title=ВВП США |archiveurl=http://archive.is/20120918/http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |archivedate=2012-09-18}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=72&pr1.y=17&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a= |publisher=International Monetary Fund |title=World Economic Outlook Database: United States |accessdate=2014-01-29}}</ref><ref name="IMF GDP">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14|publisher=International Monetary Fund|title=World Economic Outlook Database|month=September|year=2011|accessdate=2011-09-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG3OB8C|archivedate=2013-06-22}}</ref><ref name="IMF GDP" />

АСШ - — [[Садхьанвай Миллетрин Тешкилат|Садхьанвай Миллетрин Тешкилатдин]]дин ва [[Кеферпатан Атлантикадин Икьрар|Кеферпатан Атлантикадин Альансдин]] диб эцигай гьукумат я, [[СМТдин Хата авачирвилин Совет|СМТдин Хата авачирвилин Советда]]да абурув гьамишан чка гва.

АСШдив къудратар авай [[АСШдин яракьламишнавай къуватар|яракьламишнавай къуватар]] гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чIехичӀехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чIехичӀехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава.<ref name="Nuclear Weapons">{{cite web |url=http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |title=Status of Nuclear Weapons States and Their Nuclear Capabilities |archiveurl=http://archive.is/20120523/http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |archivedate=2012-05-23}}{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=299409 США опубликовали данные о численности своих и российских ядерных вооружений]</ref>

Планетадал виридалайни чIехичӀехи экономикадин, политикадин, мединиятдин (культурадин), дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир [[АкьалтIдай гьукумат|акьалтIайакьалтӀай гьукумат]] хьиз гьисабзава.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm United States of America country profile] // [[BBC News]], 10 January 2012</ref><ref>К''рис Паттен (Chris Patten)'' [http://rus.ruvr.ru/_print/4735112.html Не переоценивает ли Китай свои возможности?] // «Project Syndicate»/[[Голос России]], 21.02.2010  г.</ref><ref name="RT">{{cite web|author=Седрик Мун (Cedric Moon).|date=31 января 2010|url=http://inosmi.ru/video/20100131/157897261.html|title=Конец сверхдержавы|publisher=[[ИноСМИ.ру]]/[[Russia Today]]|accessdate=2012-12-02}}</ref>

== Уьлкведин тIвартӀвар ==

1507-лагьа йисуз германиядин картаяр кхьидайди [[Мартин Вальдземюллер|Мартин Вальдземюллерди]]ди дуьньядин карта туькIуьрнатуькӀуьрна. РагъакIидайпатанРагъакӀидайпатан зурэлкъверда авай чилериз ада садлагьай сеферда «Америка» (''America'') гана, флоренциядин сифте жугъурайди ва картаяр кхьидайди [[Америго Веспуччи|Америго Веспуччидин]]дин гьуьрметдай<ref>{{cite news|url=http://www.usatoday.com/news/nation/2007-04-24-america-turns-500_N.htm?csp=34|title=Cartographer Put 'America' on the Map 500 years Ago|work=USA Today|date=2007-04-24|accessdate=2008-11-30}}</ref>. 1776-лагьай йисуз виликан британиядин колоностри [[АСШдин аслу туширвилин декларация|АСШдин аслу туширвилин декларацияда]]да садлагьай сеферда уьлкведин гилан тIвартӀвар кардик кутуна - — «unanimous Declaration of the thirteen united States of America»<ref>Do not uppercase «united» here: it is unambiguously lowercased in the Declaration</ref><ref>{{cite web|url=http://www.archives.gov/exhibits/charters/charters.html|title=The Charters of Freedom|publisher=National Archives|accessdate=2007-06-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG3yKkQ|archivedate=2013-06-22}}</ref>. Са арадлай United States of America тIвар -тӀвар — Америкадин Садхьанвай Штатар - — 1776-лагьай йисуз официал рекьелди кьабулна II Америкадин Континентал Конгрессда кьабул хьанва (1775-лагьай йисан 7-лагьай кьамугдиз кьабулнавай «Садхьанвай колонияр» тIварцIинтӀварцӀин чкадал)<ref>''Клара Гудзик.'' «Усі люди створені рівними…» 232 роки незалежності Сполучених Штатів Америки. // «День».&nbsp;— №&nbsp;115, п'ятницяп’ятниця, 4 липня 2008</ref>. 1778-лагьай йисан франциядинни америкадин икьрарра Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар (United States of North America) кIвалахарзавакӀвалахарзава<ref>{{cite web|author=McClure, James|url=http://www.ydr.com/ci_9569289|title=A Primer: The 'First Capital' Debate|publisher=YDR.com|date=2008-06-12|accessdate=2010-07-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG4qYv3|archivedate=2013-06-22}}</ref>.

Са арадлай тIварцIинтӀварцӀин куьруьн къайдани, гила мукьвал-мукьвал кардик кутадай, арадал акъатна: ''United States'' (Садхьанвай Штатар). И тIварнитӀварни адалай куьруь къайда - — Штатар (States) - — Континентал конгрессдин протоколра кардик кутазвай тир. «U.S.» аббревиатура Джордж Вашингтондин 1791-лагьай йисан чарарра гьалтзава, «U.S.A.» аббревиатура 1795-лагьай йисуз сифтени-сифте арадал акъатна<ref>''Клара Гудзик.'' «Усі люди створені рівними…» 232 роки незалежності Сполучених Штатів Америки. // «День».&nbsp;— №&nbsp;115, п'ятницяп’ятниця, 4 липня 2008</ref>.

Лезги чIалачӀала са шумуд уьлкведин тIвартӀвар ава: АСШ, Садхьанвай Штатар, Штатар, Америка ва мсб.

СССГ-дин статистикадин документра ва журналра ''Кеферпатан Америкадин Садхьанвай Штатар'' тIвартӀвар гегьеншдаказ кардик кутазвай тир<ref>Стаття «Будущее автомобильной промышлености в СССР» Проф. Е.&nbsp;А.&nbsp;Чудаков, с.-3. Журнал «За рулем» №&nbsp;1, 1928 рік. Тираж 15 000</ref>.

|[[Файл:Haliaeetus leucocephalus2.jpg|thumb|upright|[[Кьил лацу лекь]]  — АСШдин символ]]

[[АСШдин гьукуматдин пайдах]] - — 13 яруни цIиргъидалдицӀиргъидалди (нубатдалди) дегиш жезвай лацу зулуникай (7 яру ва 6 лацу зул) ибарат тир парча я. Пайдахдин вини чапла пипIепипӀе лацу вад пипIенпипӀен гъетер квай дуьз пипIеринпипӀерин кьудпипIендикьудпипӀенди ала. Гъетерин кьадарни штатрин кьадар сад хьиз я - — 50<ref>[http://www.usflag.org/flagspecs.html Standard Proportions For The United States Flag] на [http://www.usflag.org/ usflag.org]{{ref-en}}</ref>.

[[АСШдин миллетдин гимн]] -  — [[Гъетерни зулар авай пайдах|«Гъетерни зулар авай пайдах»]] официал рекьелди 1931 лагьай йисуз кьабулнава<ref>[http://www.law.cornell.edu/uscode/text/36/301 36 USC §&nbsp;301&nbsp;— National anthem]</ref>. Гафар гимндин патал 1814-лагьай йисуз кхьенва.

[[АСШдин чIехи муьгьуьр|Гьукуматдин герб]] - — ахъа лувар квай лекьрен суьрет я, лекьре вичин пацара зейтунд таран бицIибицӀи хел ва 13 хьел кьазва. Лекьрен хурал гьукуматдин пайдахдин рангар тикрарзавай щит ала. КIуфаКӀуфа багъ кьазва, а багъунин винел [[E pluribus unum|«E pluribus unum»]] кхьенвайди я. Лекьрен кьилин винелай - — 13 (садлагьай штатрин кьадардиз килигайвал) вад пипIенпипӀен гъед цавун ранг авай цифеда

АСШ [[Кеферпатан Америка|Кеферпатан Америкадин]]дин юкьван пата ала. Чилин виридан кьадар -  — 9 826 675 км² я. Уьлкведин чил пуд паюникай ибарат я:

* континентал АСШ ([[Инглис чIал|ингл.]] ''Continental USA'') - — [[Канада|Канададинни]]динни [[Мексика|Мексикадин]]дин ва [[Атлантик океан|Атлантикни]] [[Лас океан|Лас]] [[Океан|океанрин]] арада алай штатар, абуру 7,7  млн км² кьунвайди я;

* [[Аляска]] ([[Инглис чIал|ингл.]] ''Alaska'') - — Кеферпатан Америкадин кефердинни рагъакIидайрагъакӀидай пата авай зуростров я, федерациядин виридалайни чIехичӀехи штат я (1,48  млн км²);

* [[Гавайи]] - — [[Лас океан|Лас океанда]]да авай архипелаг я, АСШдай [[Австралиядин ГалкI|Австралиядиз]] зур рекьел ала, чилин кьадар вирини-вири 16 000 км² я<ref>{{cite web|author=Lubowski, Ruben, Marlow Vesterby, and Shawn Bucholtz|url=http://www.ers.usda.gov/publications/arei/eib16/chapter1/1.1/|title=AREI Chapter 1.1: Land Use|publisher=Economic Research Service|date=2006-07-21|accessdate=2009-03-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG6TdPL|archivedate=2013-06-22}}</ref>.

АСШ - — чилин кьадардин чIехивилелчӀехивилел гьалтайла дуьньяда пудлагьайди тахьайтIатахьайтӀа кьудлагьайди я (къурамат ва гьуьлуьн мулкар кваз). Америка Урусатдинни Канададин гуьгъуьнлай ава, гьакIнигьакӀни са кIускӀус Китайдилай алудиз тахьайтIатахьайтӀа адаз пудлагьай чка гуз ава. Садхьанвай Штатрин виридан чилерин майдан алцумунин тегьердилай аслу я (гьисабунин нетижаяр - — 9 522 055 км²<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/616563/United-States|title=United States|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=2008-03-25 (площа у квадратних милях)|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG7llGI|archivedate=2013-06-22}}</ref>, 9 629 091 км²<ref>{{cite web|url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2005/Table03.pdf|title=Population by Sex, Rate of Population Increase, Surface Area and Density|publisher=UN Statistics Division|work=Demographic Yearbook 2005|accessdate=2008-03-25 (площа подана у квадратних кілометрах)|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZLUoriY|archivedate=2013-06-22}}</ref> тахьайтIатахьайтӀа 9 826 676 км²<ref name="WF">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html|title=United States|publisher=CIA|work=The World Factbook|date=2009-09-30|accessdate=2010-01-05 (площа подана у квадратних кілометрах)}}</ref>). ГьакIниГьакӀни Китайдинни Индиядин арада авай гьуьжет алай чилер гьисабдиз къачузва. Кьилди са къураматдин чилер гьисабдиз къачуртIакъачуртӀа, Америкади Канададилай алудзава, АСШдин вилик кьилди са Урусатдини Китайди чка кьунва<ref>{{cite web|url=http://web.archive.org/web/20080208233209rn_1/education.yahoo.com/reference/factbook/countrycompare/area/3d.html|title=World Factbook: Area Country Comparison Table|publisher=Yahoo Education|accessdate=2007-02-28}}</ref>.

* 1607 1623 — [[Кеферпатан АмерикаНью-Гьемпшир]]да, [[Джеймстаун (Вирджиния)|Джеймстаун]] ([[Вирджиния]]) инглисрин садлагьай гьамишан колониядин диб эцигна;

* 1620 1636 — [[ЦIийиМассачусетсдин Англиязаливдин колония]]дадай -чукурнавай АСШ-рин тарихдин юкь[[Баптизм|баптистри]] [[Род- садлагьайАйленд]] колониядин диб эцигна, [[Плимутдин колония|Плимут]];

* 1623 1638 — [[Нью-ГьемпширМассачусетсдин заливдин колония]]дай куьч хьана атайбуру [[Коннектикут]] колониядин диб эцигна;

* 1634 1724 — куьчКеферпатан хьанвайАмерикада инглисавай католикривиридалайни [[Мэриленд]]кьибледин британиядин колониядин диб эцигна, [[Джорджия]];

* [http://www.usa.gov/ U.S. government'sgovernment’s official web portal]