Инглис чӀал: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
ЦӀар 1:
{{ЧӀал
| ранг = индоевропейскиегьинд-европадин
| тӀвар = Инглис чӀал
| чпин чӀалал = English, the English language
| изображение = Anglospeak.svg
| подпись = Инглис чIаланчӀалан чкIайвалчкӀайвал.
| гьукумат = вири дуьньяда чкIанвачкӀанва
| вилайат =
| офицал чӀал =
{{ЧIехибританиядинЧӀехибританиядин пайдах}} [[ЧIехибританияЧӀехибритания]] <br />{{Мальтадин пайдах}} [[Мальта]]<br />{{Ирландиядин пайдах}} [[Ирландия]]<br />{{АСШдин пайдах}} [[Америкадин Садхьанвай Штатар|АСШ]]<br />{{Канададин пайдах}} [[Канада]]<br />{{Багьам островрин пайдах}} [[Багьам островар]]<br />{{Ямайкадин пайдах}} [[Ямайка]]<br />{{Сент-Китсни Невисдин пайдах}} [[Сент-Китсни Невис]]<br /> {{Тринидадни Тобагодин пайдах}} [[Тринидадни Тобаго]]<br />{{Антигуани Барбудадин пайдах}} [[Антигуани Барбуда]]<br />{{Сент-Луьсиядин пайдах}} [[Сент-Луьсия]]<br />{{Барбадосдин пайдах}} [[Барбадос]]<br />{{Гренададин пайдах}} [[Гренада]]<br />{{Доминикадин пайдах}} [[Доминика]]<br />{{Сент-Винсентни Гренадинрин пайдах}} [[Сент-Винсентни Гренадинар|СВГ]]<br />{{Гайанадин пайдах}} [[Гайана]] <br />{{Белиздин пайдах}} [[Белиз]]<br />
{{Ботсванадин пайдах}} [[Ботсвана]]<br />{{Кениядин пайдах}} [[Кения]]<br />{{Маврикийдин пайдах}} [[Маврикий]]<br />{{Зимбабведин пайдах}} [[Зимбабве]]<br />{{Танзаниядин пайдах}} [[Танзания]]<br />{{Угандадин пайдах}} [[Уганда]]<br />{{Руандадин пайдах}} [[Руанда]]<br />{{Намибиядин пайдах}} [[Намибия]]<br />{{Ганадин пайдах}} [[Гана]]<br />{{Гамбиядин пайдах}} [[Гамбия]]<br />{{Свазиленддин пайдах}} [[Свазиленд]]<br />{{Нигериядин пайдах}} [[Нигерия]]<br />{{Камерундин пайдах}} [[Камерун]]<br />{{Сейшел островрин пайдах}} [[Сейшел Островар]]<br />{{Кьибле-Африкадин Республикадин пайдах}} [[Кьибле-Африкадин Республика|КьАР]]<br />{{Сьерра-Леонедин пайдах}} [[Сьерра-Леоне]]<br />{{Судандин пайдах}} [[Судан]]<br />{{Кьиблепатан Судандин пайдах}} [[Кьиблепатан Судан]]<br />{{Либериядин пайдах}} [[Либерия]] <br />{{Малавидин пайдах}} [[Малави]]<br />{{Лесотодин пайдах}} [[Лесото]]<br />{{Замбиядин пайдах}} [[Замбия]]<br />
{{Австралиядин пайдах}} [[Австралия]]<br />{{ЦIийи Зеландиядин пайдах}} [[ЦIийи Зеландия]]<br />{{Филиппинрин пайдах}} [[Филиппинар]]<br />{{Кирибатидин пайдах}} [[Кирибати]]<br />{{Тувалудин пайдах}} [[Тувалу]]<br />{{Сингапурдин пайдах}} [[Сингапур]]<br />{{Индиядин пайдах}} [[Индия]]<br />{{Пакистандин пайдах}} [[Пакистан]]<br />{{Самоадин пайдах}} [[Самоа]]<br />{{Фиджидин пайдах}} [[Фиджи]]<br />{{Наурудин пайдах}} [[Науру]]<br />{{Папуа ЦIийи Гвинеядин пайдах}} [[Папуа ЦIийи-ЦӀийи Гвинея]]<br />{{Тонгадин пайдах}} [[Тонга]]<br />{{Соломондин островрин пайдах}} [[Соломондин Островар]]<br />{{Вануатудин пайдах}} [[Вануату]]<br />{{Палаудин пайдах}} [[Палау]]<br />{{Микронезиядин Федератив Штатрин пайдах}} [[Микронезиядин Федератив Штатар|МФШ]]<br />{{Маршаллдин островрин пайдах}} [[Маршаллдин остров]]<br />
| килигзавай организаци =
| рахазайбрин кьадар =
| рахунрай алай чка =
| чӀал ишелмишзава =
| кьена =
| категория = [[Евразидин чӀалар]]
| синифриз паюн = [[ИндоэвропейИндоевропей чӀалар|индоэвропейиндоевропей хзан]]
: [[Герман чlаларчӀалар|Германрин десте]]
| кхьинар = [[латин]] ([[инглис хатlхатӀ]])
| ГОСТ 7.75–97 = анг 45
| ISO1 = en
| ISO2 = eng
| ISO3 = eng
}}
'''Инглис чӀал''' ({{lang-en|English language}}) — [[англиявияр|англиявийринни]] ([[Садвилин Пачагьвал|Садвилин Пачагьвалин]]ин официал чIалчӀал), америкавийрин (къанни цIусадцӀусад [[АСШ-дин административ паюн|штатдин]] официал чIалчӀал) чIалчӀал, [[Ирландия|Ирландиядин]]дин, [[Канада|Канададинни]]динни [[Мальта|Мальтадин]]дин кьве официал чIалакайчӀалакай сад тирди, [[Австралия|Австралиядинни]]динни [[ЦIийи Зеландия|ЦIийи Зеландиядин]]дин официал чIалчӀал я. Са бязи [[Азия|Азиядинни]]динни ([[Индия]], [[Пакистан]] ва мсб.) [[Африка|Африкадин]]дин гьукуматра официал чIалчӀал хьиз кIвалахарзавакӀвалахарзава. Лингвистикада инглис чIалалчӀалал рахадайбуруз [[англофонар]] лугьузавайди я, кьетIендаказкьетӀендаказ и тIвартӀвар [[Канада|Канадада]]да кIвалахарзавайдикӀвалахарзавайди я.
 
[[Инд-европадин чIалар|Инд-европадин чIаларин]]ин хзандин [[Германрин чIалар|германрин чIаларинчӀалар]]ин кIватIалдиккӀватӀалдик акатзава. Хайи чIалалчӀалал хьиз рахадайбурун кьадар - — 427  млн кас ([[1997]]), рахадайбурун вири кьадар - — 1  млрд кьван кас я ([[2007]]). [[Садхьанвай миллетрин тешкилат|СМТ-дин]] ругуд официални кIвалахдайкӀвалахдай чIалакайчӀалакай сад тирди. Инглис чIалчӀал халкьарин арада авай акахьунда, алишверишда, бизнесдани санал кIвалахундакӀвалахунда лап чIехичӀехи метлеб авай чIалчӀал я.
 
== Инглис алфавит ==
Инглис чIаланчӀалан алфавит [[латин алфавит|латин алфавитдал]]дал диб эцигнава, ам 26 [[гьарф|гьарфуникай]]уникай ибарат я.
 
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
ЦӀар 64:
|}
 
=== Гилан чIаванчӀаван инглис чIаланчӀалан гьарфар ===
 
{| class="standard" style="text-align: center"
! № !! гьарф !! тIвартӀвар !! гьарфунин тIварцIинтӀварцӀин лугьунин тегьер ([[МФА]]) !! гьарфунин тIвартӀвар лезгидал !!width="50%"| къейд
|-
| 1 || A a || a || [eɪ] || эй
ЦӀар 103:
| 17 || Q q || cue || [kjuː] || кйу
|-
| 18 || R r || ar || [ɑː] || ар || [ɑr] в кеферпатан-америкадин лугьунин тегьерда тахьайтIатахьайтӀа ахъа ванер вилик
|-
| 19 || S s || ess || [es] || эс || ''es-hook'' жуьредин сад-садав кьунукьра ''es-'' кхьизвайди я
ЦӀар 117:
| 24 || X x || ex || [eks] || экс
|-
| 25 || Y y || wy|| [waɪ] || уай || кьериз-цIарузцӀаруз ''wye'' кхьизвайди я
|-
| 26 || Z z || zed, zee || [zɛd, ziː] || зед, зи || ''zee''  — америкадин лугьунин тегьер
|}
 
=== Гьарфарин мукьвал-мукьвалвал ===
Инглис чӀала виридалайни пара гьалтдай «E» гьарф я, гьа чӀавуз «Q» гьарф виридалайни кьериз гьалтдайди я.
 
Агъадихъ инглис чӀала кӀвалахарзавай гьарфарин мукьвал-мукьвалвилерин сиягь ганва:
Инглис чIала виридалайни пара гьалтдай «E» гьарф я, гьа чIавуз «Q» гьарф виридалайни кьериз гьалтдайди я.
Агъадихъ инглис чIала кIвалахарзавай гьарфарин мукьвал-мукьвалвилерин сиягь ганва:
 
{| class = "wikitable"
Строка 134 ⟶ 133 :
 
== Тарих ==
[[Файл:Knowledge of English EU map.svg|thumb|right|Инглис чIаланчӀалан чирвилин карта. [[Европадин ГалкI|ЕврогалкIЕврогалкӀ]]]]
Адетдалди инглис чIаланчӀалан тарих агъадихъ ганвай девирриз чара ийизва:
 
* [[Дегь чIаван инглис чIал|дегь чIаван инглис]](450—1066) ;
 
* [[Юкьван инглис чIал|юкьван инглис]] (1066—1500);
 
* [[ЦIийи инглис чIал|цIийи инглис]] (1500 - инихъ).
 
ГьакIни са чIалан илимри кьилдин [[Сифте кьилин цIийи инглис чIал|сифте кьилин цIийи инглис]] девир чара ийизва.
 
=== Дегь чIаван инглис девир ===
 
Гилан англиявийрин сихилдин ата-бубаяр - [[англар|англрин]], [[саксар|саксрин]], [[ютар|ютрин]] [[Германрин тайифаяр|германрин тайифаяр]] - V-лагьай вишйисан юкьварра [[Британиядин островар|Британиядин островриз]] куьчна. Гьа чIавуз абурун чIал [[Агъа герман чIал|агъа германни]] [[Фриз чIал|фриз]] чIалариз мукьва тир. Амма гуьгъуьнлай атай вичин вилик финин нетижада ам маса герман чIаларикай яргъа къакъатна. Дегь чIаван инглис девирдин къене англ-сакс чIал (пара илимри дегь чIаван инглисдиз ихьтин тIвар гузва) лап тIимил масакIа хъижезвай тир, герман чIаларин вилик финин цIарцIелай кьулухъ тавуна, гафаргандин гегьеншвал квачиз.
 
ЧIехибританиядиз куьчнавай англарни саксар келтрихъ галаз - островдин дибдин агьалияр - лап кIеви регьим авачир женгьина гьахьна. И келтрал хьанвай гьалтун дегь чIаван инглис чIалан структурадизни гафаргандиз чIехи эсер авунач. Къенин йикъаралди амай дегь чIаван инглис чIалал кхьей затIарикай са кьудкъад келт гаф малумриз жезва. Абурукай:
 
* ибадатдихъ галаз галкIанвай гафар: ''cromlech'' — кромлех (друидрин эцигунар), ''coronach'' — дегь чIаван шотландиядин мейит кучудунин лугьунар;
 
* дяведин кардихъ галаз галкIанвай гафар: ''javelin'' — жида, ''pibroch'' — дяведин мани;
 
* гьайванрин тIварар: ''hog'' - вак.
 
Абурукай са гафари чIала кIеви чка кьуна, абур гилалди кIвалахарзава, мисал патал: ''tory'' ‘консерватив партия иштиракхъан’ — ирланд чIалал ‘къачагъ’ лагьай чIал, ''clan'' — тайифа, ''whisky'' — эрекь. И гафарикай садбур гила виридуьньядин ирс я - [[виски]], [[плед]], [[клан]]. Акьван гъвечIи келт чIала дегь чIаван инглис чIалаз авунвай таъсирдин себеб, англривни саксрив гекъигна килигайла, келтрин мединиятдин гъвечIивал я.
 
400 йисан къене Британиядин пай кьазвай римвийрин таъсирвал пара чIехиди я. Латин гафар инглис чIалаз са шумуд дережада гьахьна. Садлугьуниз, латин гафарин са пай герман чIаларал рахадай кеферпатан континентдин Европадин агьалийри герман тайифайри Британиядиз куьчадалди къачунвай. Абурукай:
 
* ''street'' — латин ''strata via'' гафуникай - ‘дуьз, къван тур рехъ’;
 
* ''wall'' — латин ''vallum'' гафуникай - ‘цал’;
 
* ''wine'' — латин ''vinum'' гафуникай - ‘чехир’.
 
Са пай мад - англарни саксар Британиядиз куьч хьайидалай кьулухъ. Мисал патал, чкайрин тIварар:
 
* Chester, Gloucester, Lancaster — латин ''castrum'' гафуникай - ‘дяведин лагерь’, тахьайтIа
 
* Lincoln, Colches — латин ''colonia'' гафуникай - ‘колония’,
 
* [[Дегь чӀаван инглис чӀал|дегь чӀаван инглис]](450—1066) ;
* Port-Smouth, Devonport — латин ''portus'' гафуникай - ‘гавань’ ва мсб.
* [[Юкьван инглис чӀал|юкьван инглис]] (1066—1500);
* [[ЦӀийи инглис чӀал|цӀийи инглис]] (1500 — инихъ).
 
ГьакӀни са чӀалан илимри кьилдин [[Сифте кьилин цIийи инглис чIал|сифте кьилин цӀийи инглис]] девир чара ийизва.
Пара тIуьнринни парталрин тIварарни латин чIалай къачунвайбур я:
 
=== Дегь чӀаван инглис девир ===
* butter — грекни латин ''butyrum'' - ‘гъери, чIем’,
Гилан англиявийрин сихилдин ата-бубаяр — [[англар|англрин]], [[саксар|саксрин]], [[ютар|ютрин]] [[Германрин тайифаяр|германрин тайифаяр]] — V-лагьай вишйисан юкьварра [[Британиядин островар|Британиядин островриз]] куьчна. Гьа чӀавуз абурун чӀал [[Агъа герман чIал|агъа германни]] [[Фриз чIал|фриз]] чӀалариз мукьва тир. Амма гуьгъуьнлай атай вичин вилик финин нетижада ам маса герман чӀаларикай яргъа къакъатна. Дегь чӀаван инглис девирдин къене англ-сакс чӀал (пара илимри дегь чӀаван инглисдиз ихьтин тӀвар гузва) лап тӀимил масакӀа хъижезвай тир, герман чӀаларин вилик финин цӀарцӀелай кьулухъ тавуна, гафаргандин гегьеншвал квачиз.
 
ЧӀехибританиядиз куьчнавай англарни саксар келтрихъ галаз — островдин дибдин агьалияр — лап кӀеви регьим авачир женгьина гьахьна. И келтрал хьанвай гьалтун дегь чӀаван инглис чӀалан структурадизни гафаргандиз чӀехи эсер авунач. Къенин йикъаралди амай дегь чӀаван инглис чӀалал кхьей затӀарикай са кьудкъад келт гаф малумриз жезва. Абурукай:
* cheese — латин ''caseus'' - ‘ниси’,
 
* ибадатдихъ галаз галкӀанвай гафар: ''cromlech'' — кромлех (друидрин эцигунар), ''coronach'' — дегь чӀаван шотландиядин мейит кучудунин лугьунар;
* pall — латин ''pallium'' - ‘плащ’;
* дяведин кардихъ галаз галкӀанвай гафар: ''javelin'' — жида, ''pibroch'' — дяведин мани;
* гьайванрин тӀварар: ''hog'' — вак.
 
Абурукай са гафари чӀала кӀеви чка кьуна, абур гилалди кӀвалахарзава, мисал патал: ''tory'' ‘консерватив партия иштиракхъан’ — ирланд чӀалал ‘къачагъ’ лагьай чӀал, ''clan'' — тайифа, ''whisky'' — эрекь. И гафарикай садбур гила виридуьньядин ирс я — [[виски]], [[плед]], [[клан]]. Акьван гъвечӀи келт чӀала дегь чӀаван инглис чӀалаз авунвай таъсирдин себеб, англривни саксрив гекъигна килигайла, келтрин мединиятдин гъвечӀивал я.
гьакIни са шумуд набататрин тIварар:
 
400 йисан къене Британиядин пай кьазвай римвийрин таъсирвал пара чӀехиди я. Латин гафар инглис чӀалаз са шумуд дережада гьахьна. Садлугьуниз, латин гафарин са пай герман чӀаларал рахадай кеферпатан континентдин Европадин агьалийри герман тайифайри Британиядиз куьчадалди къачунвай. Абурукай:
* pear — латин ''pira'' - ‘чуьхвер’,
 
* ''street'' — латин ''strata via'' гафуникай — ‘дуьз, къван тур рехъ’;
* peach — латин ''persica'' - ‘шефтел’.
* ''wall'' — латин ''vallum'' гафуникай — ‘цал’;
* ''wine'' — латин ''vinum'' гафуникай — ‘чехир’.
 
Са пай мад — англарни саксар Британиядиз куьч хьайидалай кьулухъ. Мисал патал, чкайрин тӀварар:
Мад са латин гафарин къат христианвал Британиядиз гьахьунин девирдиз талукь я. Ахьтин гафар са 150 кьван ава. И гафар дериндаказ чIалаз гьахьна ва чIалан галудиз тежер пай хьана, герман гафарихъ галаз сад хьиз. Сифтени сифте гьахьтин гафар клисадиз талукьбур я:
* Chester, Gloucester, Lancaster — латин ''castrum'' гафуникай — ‘дяведин лагерь’, тахьайтӀа
* Lincoln, Colches — латин ''colonia'' гафуникай — ‘колония’,
* Port-Smouth, Devonport — латин ''portus'' гафуникай — ‘гавань’ ва мсб.
 
Пара тӀуьнринни парталрин тӀварарни латин чӀалай къачунвайбур я:
* apostle — грек-латин ''apostolus'' - ‘апостол’,
* butter — грекни латин ''butyrum'' — ‘гъери, чӀем’,
* cheese — латин ''caseus'' — ‘ниси’,
* pall — латин ''pallium'' — ‘плащ’;
 
ГьакӀни са шумуд набататрин тӀварар:
* bishop — грек-латин ''episcopus'' - ‘епископ’,
* pear — латин ''pira'' — ‘чуьхвер’,
* peach — латин ''persica'' — ‘шефтел’.
 
Мад са латин гафарин къат христианвал Британиядиз гьахьунин девирдиз талукь я. Ахьтин гафар са 150 кьван ава. И гафар дериндаказ чӀалаз гьахьна ва чӀалан галудиз тежер пай хьана, герман гафарихъ галаз сад хьиз. Сифтени сифте гьахьтин гафар клисадиз талукьбур я:
* cloister — латин ''claustrum'' - ‘монастыр’.
* apostle — грек-латин ''apostolus'' — ‘апостол’,
* bishop — грек-латин ''episcopus'' — ‘епископ’,
* cloister — латин ''claustrum'' — ‘монастыр’.
 
Гьужумрин девирдани викингри вахтуналди тир Британия дяведалди къачунин чIавузчӀавуз (790—1042) инглис чIалазчӀалаз пара вирида кIвалахарзавайкӀвалахарзавай скандинавиядин гафар гьахьна. Месэла, call  тIвартӀвар гун, cast  — вегьин, die  — кьин, take  — къачун, ugly  — лап стIурстӀур, ill  — начагъ. Грамматикадин гафарни къачурди тир, мисал патал, both  — окьведни, same  — гьа гьама, they  — абур, their  — абурун ва мсб.
 
И девирдин эхирда лап чIехичӀехи метлеб авай финиф - — флексиядин рекьин - — акъатиз гатIумзавагатӀумзава. Даниявийри кьунвай Англиядин чилера авай кьве чIалалчӀалал рахадайвили, мумкин я, са кьадар рол къугъвана. Вучиз лагьайтIалагьайтӀа чIаланчӀалан какадрун адетдин нетижаяр гъизва - — грамматикадин къурулушдинни морфологиядин регьятрун. Хас тир лишан, флексияди гьа-гьа Британиядин кефер пата - — «Даниядин къанунрин» регионда - — квахьиз гатIумзавагатӀумзава.
 
=== Юкьван инглис девир ===
Инглис чӀалан вилик финин гуьгъуьнлай къведай девирди 1066—1485 йисарин арада авай чӀав кьунва. 1066-лагьай йисуз норманнрин феодалри авур гужалди гьахьунди дегь чӀаван инглис чӀалаз норманнизмар лугьудай лап чӀехи лексикадин къат гъанва. И норманнизмри чпин сифте кьил дяведалди Британия къачунвайбуру кӀвалахарзавай дегь чӀаван француз чӀалан норманн-француз нугъатдилай къачузва. Яргъал чӀаван къене норманн-француз чӀал клисадин, регьберринни ивни дережа авай классрин чӀал хьиз амукьзавай тир.
 
Амма уьлкведиз чпин чӀал дегиш тежер гьалда илитӀун патал норманнрин кьадар пара тушир. Къвез-къвез гъвечӀини юкьван дережа авай, чеб чӀехи пай англ-саксрикай тир, чилин иесийрихъ пара чӀехи метлеб жез гатӀумна. Норманн-француз чӀалан агъавилин чкадал къвез-къвез вичиз хас тир «чӀалан компромисс» туькӀуьр жезва. И «компромиссдин» нетижа чна инглис лугьудай чӀалаз мукьва тир чӀал арадал атун я.
Инглис чIалан вилик финин гуьгъуьнлай къведай девирди 1066-1485 йисарин арада авай чIав кьунва. 1066-лагьай йисуз норманнрин феодалри авур гужалди гьахьунди дегь чIаван инглис чIалаз норманнизмар лугьудай лап чIехи лексикадин къат гъанва. И норманнизмри чпин сифте кьил дяведалди Британия къачунвайбуру кIвалахарзавай дегь чIаван француз чIалан норманн-француз нугъатдилай къачузва. Яргъал чIаван къене норманн-француз чIал клисадин, регьберринни ивни дережа авай классрин чIал хьиз амукьзавай тир.
 
Амма агъавал ийизвай классрин норманн-француз чӀал лап аставилелди кьулухъ чӀугвазвай тир. Анжах 1362-лагьай йисуз инглис чӀал суд авунин кардин арадиз кьабулнава, 1385-лагьай йисуз норманн-француз чӀалал тарс гунуг акьалтӀарна, адан чкадал инглис чӀал тайирна. 1483-лагьай йисалай инихъ парламентдин къанунарни инглисдал акъудиз гатӀумна.
Амма уьлкведиз чпин чIал дегиш тежер гьалда илитIун патал норманнрин кьадар пара тушир. Къвез-къвез гъвечIини юкьван дережа авай, чеб чIехи пай англ-саксрикай тир, чилин иесийрихъ пара чIехи метлеб жез гатIумна. Норманн-француз чIалан агъавилин чкадал къвез-къвез вичиз хас тир «чIалан компромисс» туькIуьр жезва. И «компромиссдин» нетижа чна инглис лугьудай чIалаз мукьва тир чIал арадал атун я.
 
Инглис чӀалан диб германдинди амукьнатӀани, ада вичин ибаратдик гьакьван пара француз гафар кутуна хьи, вич [[Акахьай чIал|акахьай чӀал]] яз хьана. Дегь чӀаван француз гафарин гьахьун юкьван инглис девирдин эхирдалди давам жезвай тир, 1250-1400-лагьай йисарин арада вини кьилел кьван агакьзавай тир.
Амма агъавал ийизвай классрин норманн-француз чIал лап аставилелди кьулухъ чIугвазвай тир. Анжах 1362-лагьай йисуз инглис чIал суд авунин кардин арадиз кьабулнава, 1385-лагьай йисуз норманн-француз чIалал тарс гунуг акьалтIарна, адан чкадал инглис чIал тайирна. 1483-лагьай йисалай инихъ парламентдин къанунарни инглисдал акъудиз гатIумна.
 
Асулдай авай германрин king — корол, queen — королева ва маса ихьтин гафар квачиз, гафарин лап чӀехи пай гьукумат идара авунин кардиз талукь я:
Инглис чIалан диб германдинди амукьнатIани, ада вичин ибаратдик гьакьван пара француз гафар кутуна хьи, вич [[Акахьай чIал|акахьай чIал]] яз хьана. Дегь чIаван француз гафарин гьахьун юкьван инглис девирдин эхирдалди давам жезвай тир, 1250-1400-лагьай йисарин арада вини кьилел кьван агакьзавай тир.
* ''reign'' — пачагьвал авун, ''government'' — гьукумат ийидай идара, ''crown'' — таж, ''state'' — гьукумат ва мсб;
 
ЧӀехи мертеба авай ксарин тӀварарин чӀехи пай:
Асулдай авай германрин king — корол, queen — королева ва маса ихьтин гафар квачиз, гафарин лап чIехи пай гьукумат идара авунин кардиз талукь я:
* ''duke'' — герцог;
* ''peer'' — пэр;
 
Дяведин кардиз талукь гафар:
* ''reign'' — пачагьвал авун, ''government'' — гьукумат ийидай идара, ''crown'' — таж, ''state'' — гьукумат ва мсб;
* ''army'' — кьушун,
* ''peace'' — ислягьвал,
* ''battle'' — ягъунар,
* ''soldier'' — солдат,
* ''general'' — генерал,
* ''captain'' — капитан,
* ''enemy'' — душун;
 
Суддин терминар:
чIехи мертеба авай ксарин тIварарин чIехи пай:
* ''judge'' — судья,
* ''court'' — суд,
* ''crime'' — тахсиркарвал;
 
Диндин терминар:
* ''duke'' — герцог;
* ''service'' — къуллугъ (клисада),
* ''peer'' — пэр;
* ''parish'' — са кешишди къуллугъзавай жемятар.
 
Яргъал чӀаван къене тухванвай кьве чӀалал рахадайвал хъсан къалурдай лишан — алишверишдизни промышленностдиз талукь гафар француздинбурун я, гьа чӀавуз гьакӀан гъилин устӀарвилин талукьбур — германринбур я. Садлагьайбур къалурдай мисалар: commerce — алишвериш, industry — промышленность, merchant — савдагар.
дяведин кардиз талукь гафар:
 
Агъадихъ ганвай гафари инглис чӀалан тарихдин кьетӀенвал хъсан къалурзава:
* ''army'' — кьушун,
 
Гьайванрин тӀварар — германринбур:
* ''peace'' — ислягьвал,
 
* ''battleox''  ягъунар[[яцар|яц]],
* ''cow'' — [[кал]],
* ''calf'' — [[кьерех]],
* ''sheep'' — [[хеб]],
* ''pig'' — [[вак]];
 
Гьа чӀавуз и гьайванрин якӀарин тӀварар французринбур я:
* ''soldier'' — солдат,
 
* ''generalbeef''  генералмалдин як,
* ''veal'' — кьерехд як,
* ''mutton'' — хпен як,
* ''pork'' — вакӀан як ва мсб.
 
И девирдин къене чӀалан грамматикадин къурулуш масакӀа хъижез мад давам жезва — тӀварцӀинни глаголрин акьалтӀунар сифте акахьуник акатзава, усал хъижезва, ахпа, и девирдин эхирдалди, михьиз квахьзава. Сифетра (прилагательноеда), гекъигунин дережа гьакӀан туькӀуьрунин къайдани сад хьиз, цӀийи аналитикадин туькӀуьрунин къайда, прилагательноедихъ ''more'' (мадни) и ''most'' (виридалайни пара) гафар гилиг хъувунин рекьелди жезвай, арадал атана.
* ''captain'' — капитан,
 
И девирдин эхирдиз ([[1400]]—[[1483 йис]]ар) лондон нугъатдин гъалибвал талукь я. И нугъат кьиблединни юкьван нугъатрин сад хьунинни вилик финин рекьелди арадал атана. Фонетикада [[Ахъа тушир ванерин чIехи юзун|ахъа тушир ванерин чӀехи юзун]] арадал атана.
* ''enemy'' — душун;
 
1169-лагьай йисуз хьанвай, британвийрин са паюни ирландиядин [[Уэксфорд (графвал)|Уэксфорд]] графвилин чилериз авунвай миграциядин нетижада, [[йола (чIал)|йола]] чӀал кьилди вилик физвай тир. Ам XIX-лагьай вишйисуз квахьна.
термины суда:
 
=== Инглис миллетдин чӀал кӀалубда тунин девир (XV—XVI вй.) ===
* ''judge'' — судья,
И девирда Англияда феодал системади чикӀиз ва товарринни пулунин рафтарвили зурбадаказ вилик физ гатӀумна. Гегьенш тир халкьарин арада авай англиядин аливеришдин нетижада XIV-лагьай вишйисуз [[Лондон]]дикай уьлкведин юкь хьана, ва гьакӀни лондон нугъатдихъ пара чӀехи метлеб хьанва. Къвалав гвай нугъатрин кьилдин кьетӀенвилер къениз чӀугвана, адакай миллетдин чӀалан диб хьанва.
 
Миллет кӀалубда тунин зурба финифди миллетдин чӀал чукӀурунизни вилик финиз куьмек авуна, ва гьакӀни нугъатрин арада авай тафаватвилер акъудна абур вири саки сад хьиз авуна. Миллетдин чӀалан къайдаяр гегьеншрунин карда чӀехи роль [[Уильям Кекстон]]ди къугъвана. Ада Англияда ктабар басма авун ишлемишиз адет авуна, адалди орфография кӀевириз куьмек авуна (къейд авуна кӀанда, гьа чӀавузни орфоградия лугьунин тегьердин къайдадив кьазвачир). Дегь чӀаварилай амай кхьей затӀарал буржуазиядин гуманизмдин вилик финин девир ва инглис халкьдин жув къанмишун кӀалубда тун эсер дуьздал акъатна. И девирдиз талукь тир чӀалал Англиядин гегьенш халкьдин арада авай рафтарвилерин таъсир эсер арадал акъатна — [[Итал чIал|итал]], [[Грек чIал|грек]], [[Испаниядин чIал|испаниядин]] чӀаларикай къачур гафарин цӀийи авахуьн гатӀум хьана.
* ''court'' — суд,
 
Фонетикада чӀехи метлеб квай гьал дуьздал акъатна — [[Ахъа тушир ванерин чIехи юзун|«ахъа тушир ванерин чӀехи юзун»]] ва маса кьетӀенвилер, вири и дегишвилери орфографиядин ва орфоэпиядин арада авай чара хьун артухарна.
* ''crime'' — тахсиркарвал;
 
Морфологияда существительнийрин, сифетрин (прилагательныйрин), глаголрин акьалтӀунар галат (алат) хъижезва. ЦӀийи суффиксар авачир гафар туькӀуьрунин тегьер арадал акъатзава, кьилди сад тир паравилин кьадардин кӀалуб (-s) кӀеви жезва. Сифетри сад-садав кьунукьин кӀалубар михьиз квадарна, къуват авай ва авачир глаголрин категория регьят хъижезва. Синтаксистда гилан чӀаван инглис чӀалан дибвилин кьетӀен лишанар малум жезва.
церковные термины:
 
=== ЦӀийи инглис чӀалан девир ===
* ''service'' — къуллугъ (клисада),
* ''parish'' — са кешишди къуллугъзавай жемятар.
 
== Лексика ==
Яргъал чIаван къене тухванвай кьве чIалал рахадайвал хъсан къалурдай лишан - алишверишдизни промышленностдиз талукь гафар француздинбурун я, гьа чIавуз гьакIан гъилин устIарвилин талукьбур - германринбур я. Садлагьайбур къалурдай мисалар: commerce — алишвериш, industry — промышленность, merchant — савдагар.
 
Агъадихъ ганвай гафари инглис чIалан тарихдин кьетIенвал хъсан къалурзава:
 
гьайванрин тIварар — германринбур:
 
* ''ox'' — [[яцар|яц]],
* ''cow'' — [[кал]],
* ''calf'' — [[кьерех]],
* ''sheep'' — [[хеб]],
* ''pig'' — [[вак]];
 
гьа чIавуз и гьайванрин якIарин тIварар французринбур я:
 
* ''beef'' — малдин як,
* ''veal'' — кьерехд як,
* ''mutton'' — хпен як,
* ''pork'' — вакIан як ва мсб.
 
И девирдин къене чIалан грамматикадин къурулуш масакIа хъижез мад давам жезва - тIварцIинни глаголрин акьалтIунар сифте акахьуник акатзава, усал хъижезва, ахпа, и девирдин эхирдалди, михьиз квахьзава. Сифетра (прилагательноеда), гекъигунин дережа гьакIан туькIуьрунин къайдани сад хьиз, цIийи аналитикадин туькIуьрунин къайда, прилагательноедихъ ''more'' (мадни) и ''most'' (виридалайни пара) гафар гилиг хъувунин рекьелди жезвай, арадал атана.
 
И девирдин эхирдиз ([[1400]]—[[1483]] йисар) лондон нугъатдин гъалибвал талукь я. И нугъат кьиблединни юкьван нугъатрин сад хьунинни вилик финин рекьелди арадал атана. Фонетикада [[Ахъа тушир ванерин чIехи юзун|ахъа тушир ванерин чIехи юзун]] арадал атана.
 
1169-лагьай йисуз хьанвай, британвийрин са паюни ирландиядин [[Уэксфорд (графвал)|Уэксфорд]] графвилин чилериз авунвай миграциядин нетижада, [[йола (чIал)|йола]] чIал кьилди вилик физвай тир. Ам XIX-лагьай вишйисуз квахьна.
 
=== Инглис миллетдин чIал кIалубда тунин девир (XV—XVI вй.) ===
 
И девирда Англияда феодал системади чикIиз ва товарринни пулунин рафтарвили зурбадаказ вилик физ гатIумна. Гегьенш тир халкьарин арада авай англиядин аливеришдин нетижада XIV-лагьай вишйисуз [[Лондон|Лондондикай]] уьлкведин юкь хьана, ва гьакIни лондон нугъатдихъ пара чIехи метлеб хьанва. Къвалав гвай нугъатрин кьилдин кьетIенвилер къениз чIугвана, адакай миллетдин чIалан диб хьанва.
 
Миллет кIалубда тунин зурба финифди миллетдин чIал чукIурунизни вилик финиз куьмек авуна, ва гьакIни нугъатрин арада авай тафаватвилер акъудна абур вири саки сад хьиз авуна. Миллетдин чIалан къайдаяр гегьеншрунин карда чIехи роль [[Уильям Кекстон|Уильям Кекстонди]] къугъвана. Ада Англияда ктабар басма авун ишлемишиз адет авуна, адалди орфография кIевириз куьмек авуна (къейд авуна кIанда, гьа чIавузни орфоградия лугьунин тегьердин къайдадив кьазвачир). Дегь чIаварилай амай кхьей затIарал буржуазиядин гуманизмдин вилик финин девир ва инглис халкьдин жув къанмишун кIалубда тун эсер дуьздал акъатна. И девирдиз талукь тир чIалал Англиядин гегьенш халкьдин арада авай рафтарвилерин таъсир эсер арадал акъатна - [[Итал чIал|итал]], [[Грек чIал|грек]], [[Испаниядин чIал|испаниядин]] чIаларикай къачур гафарин цIийи авахуьн гатIум хьана.
 
Фонетикада чIехи метлеб квай гьал дуьздал акъатна - [[Ахъа тушир ванерин чIехи юзун|«ахъа тушир ванерин чIехи юзун»]] ва маса кьетIенвилер, вири и дегишвилери орфографиядин ва орфоэпиядин арада авай чара хьун артухарна.
 
Морфологияда существительнийрин, сифетрин (прилагательныйрин), глаголрин акьалтIунар галат (алат) хъижезва. ЦIийи суффиксар авачир гафар туькIуьрунин тегьер арадал акъатзава, кьилди сад тир паравилин кьадардин кIалуб (-s) кIеви жезва. Сифетри сад-садав кьунукьин кIалубар михьиз квадарна, къуват авай ва авачир глаголрин категория регьят хъижезва. Синтаксистда гилан чIаван инглис чIалан дибвилин кьетIен лишанар малум жезва.
 
=== ЦIийи инглис чIалан девир ===
 
== Лексика ==
=== Сводешан сиягь ===
{| align=center
|+ Инглис чIаланчӀалан патахъай туькIуьрнавайтуькӀуьрнавай [[Сводешан сиягь]]
|-
|
Строка 323 ⟶ 290 :
| 14 || when || мус
|-
| 15 || how || гьикIгьикӀ
|-
| 16 || not || туш, та-(те-; ти-)
Строка 333 ⟶ 300 :
| 19 || some || са шумуд
|-
| 20 || (a) few, some || са тIимилбуртӀимилбур
|-
| 21 || other || муькуь, маса
Строка 351 ⟶ 318 :
| 26 || five || вад
|-
| 27 || great || чIехичӀехи
|-
| 28 || long || яргъи
Строка 357 ⟶ 324 :
| 29 || wide || гьяркьуь
|-
| 30 || thick || яцIуяцӀу
|-
| 31 || heavy || залан
|-
| 32 || small || гъвечIигъвечӀи
|-
| 33 || short || куьруь
|-
| 34 || narrow || гуьтIуьгуьтӀуь
|-
| 35 || thin || кьелечIкьелечӀ, шуькIуьшуькӀуь
|-
| 36 || woman || паб
Строка 375 ⟶ 342 :
| 38 || person, man || инсан
|-
| 39 || child || бицIекбицӀек
|-
| 40 || wife || паб
Строка 389 ⟶ 356 :
| 45 || fish || гъед
|-
| 46 || bird || нуькIнуькӀ
|-
| 47 || dog || кицIкицӀ
|-
| 48 || louse || нет
Строка 407 ⟶ 374 :
| 52 || forest, wood || там, рук
|-
| 53 || stick || лаш (ланш), тIвалтӀвал
|-
| 54 || fruit || емиш
Строка 431 ⟶ 398 :
| 64 || blood || иви
|-
| 65 || bone || кIарабкӀараб
|-
| 66 || fat || пи, макь
Строка 441 ⟶ 408 :
| 69 || tail || тум
|-
| 70 || feather || цIакулцӀакул
|-
| 71 || hair || чIарарчӀарар
|-
| 72 || head || кьил
Строка 465 ⟶ 432 :
| 79 || nail || кек
|-
| 80 || foot || кIвачинкӀвачин кIанкӀан
|-
| 81 || leg || кIвачкӀвач
|-
| 82 || knee || мет
Строка 485 ⟶ 452 :
| 89 || breast || хур
|-
| 90 || heart || рикIрикӀ
|-
| 91 || liver || лекь
Строка 491 ⟶ 458 :
| 92 || drink || хъун
|-
| 93 || eat || тIуьнтӀуьн
|-
| 94 || bite || кIасункӀасун
|-
| 95 || suck || фитIинунфитӀинун
|-
| 96 || spit || тфу (цуькIуьнцуькӀуьн) гун
|-
| 97 || barf || экъуьчун
Строка 513 ⟶ 480 :
== Пунктуация ==
 
== Инглис чIаланчӀалан нугъатар ==
 
Инглис чIалачӀала пара нугъатар ава. [[Америкадин Садхьанвай Штатар|АСШ-дилай]] [[ЧIехибритания|ЧIехибританияда]]да абурун жуьреба-жуьревал чIехидичӀехиди я. XX-лагьай вишйисан юкьварал кьван [[Америкадин садхьанвай штатар|АСШ-да]] юкьван атлантикадин нугъат (Mid-Atlantic) литературадин чIаланчӀалан диб тир. XX-лагьай вишйисан 50-лагьай йисарилай инихъ вине авай рол юкьван рагъакIидайпатанрагъакӀидайпатан (Mid-Western) нугъатдиз фена.
 
=== Англия ===
'''''Кьилин макъала:''''' [[Англияда чкIанвай инглис чIалан нугъатар]]
* '''[[Кокни]]''' (Cockney)  — Лондон шегьердин районринни пешекарвилин цехрин са шумуд тарихдин нугъатдин виридан тIвартӀвар
* '''[[Скауз]]''' (Scouse)  — [[Ливерпул|Ливерпулдин]]дин агьалийрин нугъат
* '''[[Джорди нугъат(инглис чIал)|Geordie]]'''  — [[Нортумберленд|Нортумберленддин]]дин агьалийрин нугъат, гьабурукай яз, [[Ньюкасл-апон-Тайн|Ньюкаслдин]] агьайлирин нугъат я
* '''West Country'''
* '''[[Инглис чIалан рагъэкечIдайпатан Англиядин нугъатар|East England]]''' ([[РагъэкечIдайпатан Англия]])
Строка 530 ⟶ 497 :
* '''Central Cumberland''' (Юкьван Камберленд)
* '''Devonshire''' ([[Девоншир]])
* '''East Devonshire''' (РагъэкъечIдайпатанРагъэкъечӀдайпатан Девоншир)
* '''Dorset''' ([[Дорсет]])
* '''Durham''' ([[Дарэм]])
Строка 549 ⟶ 516 :
 
=== Шотландия, Вэльсни Ирландия ===
* '''Lowland Scottish''' (кьулувилин [[Шотландия]])  гьакIнигьакӀни кьилдин чIалчӀал яз гьисабзавайди я ([[Lowland Scots]]).
* '''Edinburgh''' ([[Эдинбург]])  гьакIнигьакӀни чIаланчӀалан нугъат яз гьисабзавайди я [[Lowland Scots]].
* '''Belfast''' ([[Белфаст]])
* '''South Wales''' (Кьиблепатан [[Вэльс]])
* [[Йола (чIал)|Йола]]  — кьенвай чIалчӀал, юкьван вишйисарин инглис чIалакайчӀалакай чара хьана.
 
=== Кеферпатан Америка ===
Строка 570 ⟶ 537 :
**** [[Philadelphia accent|Филадельфия нугъат]]
**** [[Pittsburgh English|Питтсбург нугъат]]
*** [[Inland Northern American English|Дибчилин къенепатан кефердин америкадин нугъат]] ([[upstate New York|Нью-Йорк штатдин]] [[western New York|рагъакIидайпатаннирагъакӀидайпатанни]] [[central New York|юкьван]] патар)
**** [[Northeast Pennsylvania English|Кеферпатан пенсильваниядин нугъат]] ([[Scranton, Pennsylvania|Скрэнтон]], [[Pennsylvania|Пенсильвания]])
*** Юкьван атлантикадин нугъатар
Строка 576 ⟶ 543 :
**** [[Baltimorese|Балтимор нугъат]]
**** [[Tidewater accent|Тайдуотер нугъат]]
**** [[Virginia Piedmont|Вирджиниядин кIанекӀане-суван нугъат]]
*** [[Континентдин къенепатан кефердин нугъатар]] ([[Lower peninsula of Michigan|Мичигандин агъа пай]], кефердинбур [[Огайо|Огайони]]ни [[Индиана|Индианы]], [[Чикаго|Чикагодихъ]]дихъ галай агъашегьерра, са пай [[Висконсин|Висконсинни]]ни [[Нью-Йорк]] штат)
**** [[Chicago accent|Чикаго нугъат]]
**** [[Buffalo English|Буффало нугъат]]
*** [[North Central American English|Кефердин юкьван америкадин нугъат]] (асул гьисбалди [[Миннесота]], гьакIнигьакӀни са пай [[Висконсин]], [[Upper peninsula of Michigan|Мичигандин вини пай]], гьакIнигьакӀни са пай [[Кефердин Дакота]], [[Кьибледин Дакота]],[[Айова]])
***** [[Yooper dialect|Юпер]] (Кефердин юкьван америкадин нугъат, [[Upper Peninsula of Michigan|Мичигандин вини пай]], патав гвай регионра)
*** [[Midland American English|Юкьван америкадин инглис чIалчӀал]]
**** [[North Midlands English|Кефердин юкьван]] (шуькIуьшуькӀуь зул [[Небраска|Небраскадилай]]дилай [[Огайо|Огайодал]]дал кьван)
**** [[North American regional phonology#St. Louis and vicinity|Сент-Луис нугъат]]
**** [[South Midland (AmEng dialect)|Южный центральный]] (шуькIуьшуькӀуь зул [[Оклахома|Оклахомадилай]]дилай [[Пенсильвания|Пенсильваниядал]]дал кьван)
**** [[Appalachian English|Аппалачи инглис чIалчӀал]]
*** [[Southern American English|Кьиблепатан америкадин нугъатар]]
**** [[Coastal Southeast English|Къерехдив гвай]] ([[Charleston, South Carolina|Чарльзтон]], [[Кьибледин Каролина]], [[Savannah, Georgia|Саванна]], [[Джорджия]])
**** [[Кейджн]] (французрин несилар [[Луизиана|Луизианада]]да)
**** [[Harkers Island, North Carolina#Local dialect|Харкерс островдин нугъат]] ([[Кефердин Каролина]])
**** [[Ozark English|Озарк платодин нугъат]]
**** [[Piedmont Dialect|КIанеКӀане-суван нугъат]]
**** [[Southern Highland English|Кьиблепатан кIанекӀане-суван нугъат]]
**** [[Florida Cracker|Флоридадин колониал нугъат]]
**** [[Gullah language|Галла]] или [[Geechee|гичи]]
**** [[Tampanian English|Тампа нугъат]]
**** [[Texan|Техас нугъат]]
**** [[Yat (New Orleans)|Ят (ЦIийиЦӀийи Орлеан)]]
*** [[Western American English|РагъакIидайпатанРагъакӀидайпатан нугъатар]]
**** [[California English|Калифорниядин]]
**** [[Utah English|Ютадин]]
Строка 605 ⟶ 572 :
**** [[Boontling|Бунтлинг]]
**** [[Hawai'i English|Гавайрин]]
**** [[Pacific Northwest English|Лас океандин кефердинни рагъакIидайпатанрагъакӀидайпатан]]
* [[Инглис чIалан канададин жуьре|Канададин жуьре]] (CanE, CanEng)
** [[Newfoundland English|Нью-фаундленддин]]
** [[Maritimer English|Гьуьлуьв гвай нугъат]]
*** [[Lunenburg English|Луненбург нугъат]]
** [[West/Central Canadian English|Кефердинни рагъакIидайрагъакӀидай канададин инглис чIалчӀал]]
*** [[Quebec English|Квебек нугъат]]
*** [[Ottawa Valley Twang|Оттавадин нерай рахун]]
*** [[Pacific Northwest English|Лас океандин кефердинни рагъакIидайпатанрагъакӀидайпатан нугъат]]
 
=== Индия ===
Инглис чIаланчӀалан индиядин жуьре рахадайбур кьадардай дуьньяда виридалайни чIехибурукайчӀехибурукай сад я. Ам, вичел атайла, нугъатриз чара жезва, абурукай виридалайни метлеб авайбур агъадихъ ганва:
* '''Standard Indian English'''  Индиядин[[Индия]]дин федерал МИА-ра кIвалахарзавакӀвалахарзава, саки Hinglish-див кьазва
* '''[[Хинглиш|Hinglish]]'''  — дибвилин гьисабдалди и нугъатдал гьинди чIалалчӀалал чпин хайиди яз гьисабзавай агьалийри рахазва
* '''Пенджабдин инглис чIалчӀал'''
* '''Ассамдин инглис чIалчӀал'''
* '''Тамилдин инглис чIалчӀал'''
 
=== Масабур ===
 
* [[Инглис чIалан австралиядин жуьре]]
* [[Инглис чIалан цIийи-зеландиядин жуьре]]
Строка 632 ⟶ 598 :
 
=== Табнугъатар ===
 
* [[Урус табнугъат]]
* [[Германиядин табнугъат]]
Строка 640 ⟶ 605 :
== ЭлячӀунар ==
* {{InterWiki|en|Инглис|wikt=1|b=1|s=1|q=1|n=1|v=1}}
{{1000}}
 
[[Категория:Герман чхел]]
{{1000}}
{{Link FA|mk}}
{{Link FA|sw}}