Америкадин Садхьанвай Штатар: различия между версиями
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки |
Нет описания правки |
||
ЦӀар 39:
Америка - федератив садхьун я, 50 штатдикай - Аляскадикай, Гавайрикай, Атлантикни Лас океанрин ва Канададинни Мексикадин арада авай 48 штатдикайни Колумбия федерал округдикай - ибарат тирди. Адалай гъейри, [[Вест-Индия|Вест-Индияда]] авай [[Виргин островар|Виргин островарни]] [[Пуэрто-Рико]], [[РагъэкъечIдайпатан Самоа]], [[Гуам|Гуамни]] маса [[Океания|Океаниядин]] островар вири Америкадинбур я.
Официал чIал - [[Америкадин инглис чIал|америкадин инглис чIал]] я (де-факто), юриствилин фикирдалди официал чIал авач. Садхьанвай Штатар этнографиядин фикирдалди виридалайни цIару ва жуьреба-жуьре культура авай гьукуматрикай сад я. Авай гьал чара-чара уьлквейрайни континентрай Америкадиз чIехи масштабар авай миграциядин нетижада туькIуьр хьанва<ref name="DD">Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref>. Пулунин тек - [[АСШдин доллар]] я. АСШдин агьалийриз ''американвияр'' лугьузвайди я, Садхьанвай Штатрикай рахайтIа виридин тIвар ''Америка'' кIвалахарзавайди я<ref name="DD">Adams, J. Q., and Pearlie Strother-Adams (2001). ''Dealing with Diversity''. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.</ref>.
Америка - федератив конституциядин республика я. Ихтиярар федератив регьбервилин ва штатрин регьбервилин арада чара жезва. 50 штатдикай гьардав чпин конституция, гьукуматдин органрин ва идара авунин система гва. Кьилиз акъуддай, законар акъуддай ва суддин гьакимвилерин патай Президентди, АСШдин Конгрессди ва Лап Кьилин Судди векилвал ийизвайди я.
Америкадин Садхьанвай Штатар 1776-лагьай йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цIипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783-лагьай йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтI хьана. 1787-лагьай йисуз [[АСШдин Конституция]] кьабул хьана, 1791-лагьай йисуз - [[Ихтийрикай Билль (АСШ)|Ихтийрикай Билль]], ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860-лагьай йисарра лукIар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведин гатIумун гъана. Кефердин штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукIвал тухун къадагъа гъана. ГьакIни кефердин штатрин гъалибвили уьлкведин садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана)▼
▲Америкадин Садхьанвай Штатар 1776-лагьай йисуз тешкил хьана, чпин аслу туширвиликай малумат ганвай цIипуд британиядин колония сад хьайила. Аслу туширвал патал дяве 1783-лагьай йисал кьван давамарзавай тир, женг колонистрин гъалибвилелди акьалтI хьана. 1787-лагьай йисуз [[АСШдин Конституция]] кьабул хьана, 1791-лагьай йисуз - [[Ихтийрикай Билль (АСШ)|Ихтийрикай Билль]], ада гьукуматдин регьбервилин гражданрин патахъай ихтиярар метлеблудаказ сергьятра эцигнава. 1860-лагьай йисарра лукIар авай кьибледин ва промышленность авай кефердин штатрин арада авай аксивили кьуд йисан гражданвилин дяведин гатIумун гъана. Кефердин штатрин гъалибвили АСШдин виринра лукIвал тухун къадагъа гъана. ГьакIни кефердин штатрин гъалибвили уьлкведин садвал хкана (кьибледин штатар Конференциядиз сад хьайила, АСШдилай аслу туширвиликай малумат гана).
1823-лагьай йисуз малумарнавай [[Монродин доктрина|Монродин доктринадив]] кьурвал, лап [[Садлагьай дуьньядин дяве|Садлагьай дуьньядин дяведалди]] кьван АСШдин къецепатан политикадин активвал [[Кеферпатан Америка|Кеферпатан]], [[Юкьван Америка|Юкьван]] ва [[Кьблепатан Америка|Кьиблепатан]] [[Америка|Америкадин]] чилерал хуьдай интересралди бесарзавай тир. Садлагьай дуьньядин дяве акьалтIдалай кьулухъ Садхьанвай Штатрин [[АСШдин Конгресс|Конгрессди]] халкьдин арада авай тешкилатриз (мисал патал, [[Миллетрин Лига|Миллетрин Лигадиз]]) гьахьдай разивал гузвачир. Ахьтин позицияди вири дуьньядин политикада АСШдин рольдин сергьят эцигзавай тир. Амма [[Гитлераз акси тир коалиция|Гитлераз акси тир коалицияда]] авур иштираквили вири дуьньядин аренадал Америкадин таъсир хейлин артухарна, XX-лагьай вишйисан кьведлагьай паюнилай инихъ АСШ [[Капитализм|капитализмдин дестедин]] хвехуьниз элкъвена. 1945-лагьай йисуз Америка садлагьай «хвехуьнин» уьлкве хьана. 1946-лагьай йисалай лап 1990-лагьай йисаралди Советрин ГалкIдиз вири акатнавай аксивал авунин гьалда авай тир.
Гила дуьньяда АСШдин экономикадив виридалайни кьакьан КъВПдин дережа гва (16,7 трлн доллар 2013-лагьай йисуз, вири дуьньядин КъВпдикай 23 % ава, маса къачунин алакьун глобал паритетдикай 19%-дилай пара ава). Гьар инсандал акъатзавай къазанжидин кьадардал гьалтайла Америка Дуьньяда 7-лагьайди я.<ref>{{cite web |url=http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |title=ВВП США |archiveurl=http://archive.is/20120918/http://www.google.com.ua/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_mktp_cd&idim=country:USA&dl=ru&hl=ru&q=%D0%B2%D0%B2%D0%BF+%D1%81%D1%88%D0%B0 |archivedate=2012-09-18}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2013/02/weodata/weorept.aspx?sy=2010&ey=2013&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=72&pr1.y=17&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a= |publisher=International Monetary Fund |title=World Economic Outlook Database: United States |accessdate=2014-01-29}}</ref><ref name="IMF GDP">{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2011/02/weodata/weorept.aspx?sy=2009&ey=2011&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=111&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CPPPSH%2CLP&grp=0&a=&pr.x=35&pr.y=14|publisher=International Monetary Fund|title=World Economic Outlook Database|month=September|year=2011|accessdate=2011-09-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HZG3OB8C|archivedate=2013-06-22}}</ref><ref name="IMF GDP" />
АСШ - [[Садхьанвай Миллетрин Тешкилат|Садхьанвай Миллетрин Тешкилатдин]] ва [[Кеферпатан Атлантикадин Икьрар|Кеферпатан Атлантикадин Альансдин]] диб эцигай гьукумат я, [[СМТдин Хата авачирвилин Совет|СМТдин Хата авачирвилин Советда]] абурув гьамишан чка гва.
АСШдив къудратар авай [[АСШдин яракьламишнавай къуватар|яракьламишнавай къуватар]] гва, гьабурун арада дуьньяда виридалайни чIехи гьуьлуьн дяведин къуватарни. Чилел абуруз виридалайни чIехи, вири сад-садал гьалчна, «хвехуьнин» потенциал ава.<ref name="Nuclear Weapons">{{cite web |url=http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |title=Status of Nuclear Weapons States and Their Nuclear Capabilities |archiveurl=http://archive.is/20120523/http://www.fas.org/nuke/guide/summary.htm |archivedate=2012-05-23}}{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.interfax.ru/world/news.asp?id=299409 США опубликовали данные о численности своих и российских ядерных вооружений]</ref>
Планетадал виридалайни чIехи экономикадин, политикадин, мединиятдин (культурадин), дяведин таъсир гваз, АСШ кьилди сад тир [[АкьалтIдай гьукумат|акьалтIай гьукумат]] хьиз гьисабзава.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/country_profiles/1217752.stm United States of America country profile] // [[BBC News]], 10 January 2012</ref><ref>К''рис Паттен (Chris Patten)'' [http://rus.ruvr.ru/_print/4735112.html Не переоценивает ли Китай свои возможности?] // «Project Syndicate»/[[Голос России]], 21.02.2010 г.</ref><ref name="RT">{{cite web|author=Седрик Мун (Cedric Moon).|date=31 января 2010|url=http://inosmi.ru/video/20100131/157897261.html|title=Конец сверхдержавы|publisher=[[ИноСМИ.ру]]/[[Russia Today]]|accessdate=2012-12-02}}</ref>
== АСШдин административ паюн ==
| |||