|
'''Словак чӀал''' (чпин тӀвар: ''slovenčina, slovenský jazyk'') — словакрин чӀал я. [[Славъян чIалар]]ин рагъакӀидайпатан агъакӀватӀалдик акатзавайди я. Виридалайни мукьва тирди — [[чех чIал]] я. [[Словакия]]да кьилди сад тир гьукуматдин ва [[Европадин Садвал|ЕврогалкӀдин]] официал тирбурукай са чӀал я.
== Рахадайбурун кьадар ==
Официал делилрив кьурвал, дуьньяда словак чIалалчӀалал рахадайбурун кьадар 6 миллион касдилай пара авайди я. Абурукай 4,72 млн касди кьван, гьукуматдин вири агьалийрикай 86 % кьван яз, Словакияда уьмуьр гьалзавайди я. 2001-лагьай йисан делилриз килигайвал, пата 2,016 млн словак чIалалчӀалал рахадайди уьмуьр гьалзавайди я.
{| class="standard" style="text-align:center"
|-
! Гьукумат !! Посольстводин делилрив кьурвал !! 2001 йисан официал делилрив кьурвал
|-
| [[Америкадин СадхьанайСадхьанвай Штатар]] || 1200000 || 821325
|-
| [[Чехия|Чех республика]] || 350000 || 183749
|-
| [[Венгрия]] || 110 000 || 17 693 <small>''(къ.1)''</small>
| [[Румыния]] || 18000 || 17199
|-
| [[УкрайинаУкраина]] || 17000 || 6397 <small>''(къ.4)''</small>
|-
| [[Австрия]] || 10 234 || 10 234
'''''Къейдер:'''''
''1. Словак чIалчӀал чируникай 68852 касди лагьана''
''2. КьетIендаказКьетӀендаказ [[Воеводина|Воеводинада]]да''
''3. Юкьван гьисабдай комиссияди и кьадардиз акси тир Словак ассоциациядин арза кьабулна''
''4. КьетIендаказКьетӀендаказ Подкарпатыдин Русьда''<ref>[https://sk.wikipedia.org/wiki/Sloven%C4%8Dina Словак Википедия - — Slovenčina]</ref>
== Словак чIаланчӀалан кьетIенвилеркьетӀенвилер ==
Вичиз мукьва тирбурукай словак чIалчӀал агъадик ганвай кьетIенвилерикьетӀенвилери чара ийизавайди я:
* ритмдалди жезвай къанун - — кьве тахьайтIатахьайтӀа адалай пара сад садан гуьгъуьна къведай ибаратда яргъи ахъа ванер тахьайтIатахьайтӀа кьвеванер (дифтонгар) хьана кIанзавайдикӀанзавайди туш;
* куьруь ахъа ванерин патав, чеб яргъи ибарат туькIуьрзавайтуькӀуьрзавай, яргъи ахъа ванерни кьвеванер (ie, ô [uo], iu, ia ) кIвалахарункӀвалахарун. Мисалар: ''žena'' — ''žien'' «хнуб — хнупIархнупӀар», ''koza'' — ''kôz'' [kuos] «цIегь цӀегь — цIегьерцӀегьер», ''päť'' — ''piaty'' «вад — вадлагьайди»;
* кьилди словак чIалачӀала авай ä ван. Мисалар: ''mäso'' «як», ''pamäť'' «рикIелрикӀел»;
* ибарат туькIуьрдайтуькӀуьрдай ''r'' ва ''l'' сонантрин яргъивални куьруьвал. Мисалара: ''zrno'' — ''zŕn'' «твар — тварар», ''slza'' — ''sĺz'' «нагъв — накъвар»;
* кьилди кIевикӀеви тир ''r'' авайди я, гьатта вилик квай хкажунин ахъа ванер вилик. Мисалар: ''veriť'' «агъун, иман гъун», ''repa'' «турп»;
* кьве жуьредин ''l'' (хъуьтуьл ''ľ'' ва юкьван ''l'') авайди я. Мисалар: ''liť'' «цун» (месэла, "«яд"»), ''ľudia'' «инсанар», амма ''láska'' «кIанивалкӀанивал», ''plot'' «жугъун» (цал);
* ахъа тушир ванерикай кIевикӀеви кьве-кьвед туширбур, хъуьтуьл кьурвал авачирбур пара я.
* гилан чIаванчӀаван глаголриз гьамиша -m акьалтIунакьалтӀун жезвайди я. Мисалар: ''nesiem'', ''pijem'', ''volám'', ''prosím'' «тухузава, хъвазава, эверзава, тIалабзаватӀалабзава»;
* итим жинсинин паравилин кьадардин асул падежда жедай ''-ovia'' акьалтIунакьалтӀун я. Мисалар: ''synovia'', ''otcovia'', ''druhovia'' «рухваяр, бубаяр, кIилияркӀилияр (дустар)».<ref>[https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%86%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0 УкрайинУкраин Википедия - — Словацька мова]</ref>
== Нугъатар ==
Адетдалди словак чIалчӀал пуд рахунрин кIватIалдизкӀватӀалдиз чара ийизва:
* '''РагъакIидайРагъакӀидай патан нугъат'''
** кеферни рагъакIидайрагъакӀидай патан кIватIалкӀватӀал (Новэ место-над-Вагьом, Тренчин, Жилина, Чадца шегьерра);
** кьиблени рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патан кIватIалкӀватӀал (Нитра, Топольчаны шегьерар);
** кьиблени рагъакIидайрагъакӀидай патан кIватIалкӀватӀал (Братислава, Трнава, Загорье шегьерра);
* '''Юкьван нугъат'''
** Кефер патан кIватIалкӀватӀал (Липтовский Микулаш, Мартин, Прьевидза шегьерра);
** Кьибле патан кIватIалкӀватӀал (Банская Быстрица, Зволен, Лученец, Левице шегьерра);
* '''РагъэкъечIдайРагъэкъечӀдай патан нугъат'''
** кьиблени рагъакIидайрагъакӀидай патан кIватIалкӀватӀал (Попрад, Прешов, Спишская Новая Весь, Кошице шегьерра);
** юкьван кIватIалкӀватӀал (Михаловце, Требишов шегьерра);
** рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патан кIватIалкӀватӀал (Гуменне шегьерда).<ref>[http://www.nazdar.ru/index.php?id=2 Ваш личный путеводитель по Чехии и Словакии - — Язык]</ref>
[[FileФайл:Словак чIалан нугъатар.JPG|thumb|Диалекты словацкого языка]]
== Тарих ==
'''Тарих девирриз чара авун:'''
* Сифте гатIумдайгатӀумдай чIаванчӀаван девир (1000-лагьай йисалай вилик)
** ЧIехиЧӀехи Моравиядилай вилик хьайи девир (845-лагьай йисалай вилик)
** ЧIехиЧӀехи Моравиядин девир (845-900-лагьай йисарин ара)
** ЧIехиЧӀехи Моравиядилай кьулухъ хьайи девир (900-1000-лагьай йисарин ара)
* Литературадилай вилик хьайи девир (1000-1787-лагьай йисарин ара)
** чIехичӀехи девир (XI—XV-лагьай вишйисарин ара)
** гъвечIигъвечӀи девир (XVI—XVIII-лагьай вишйисарин ара)
* Литературадин девир (1787-лагьай йисалай инихъ)
** Бернолакан девир (1787—1843-лагьай йисарин ара)
** Мартинан девир (1875—1918-лагьай йисарин ара)
** Дяведин арада хьайи девир (1918—1940-лагьай йисарин ара)
** Гилан девир (1940-лагьай йисалай инихъ)<ref name="multiple">http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA Урус Википедия - — Словацкий язык</ref>
V-VI-лагьай вишйисара гилан [[Словакия|Словакиядин]]дин чилерал славъян тайифайяр ацукьна. Гьа чIавузчӀавуз [[садлагьайславян чIал|садлагьайславян чIалан]]ан фонетикадин чаравал жез гатIумнагатӀумна.
863-лагьай йисал кьван админстрациядинни диндин хилера официал чIалчӀал яз [[латин чIал]] тир. Адалай кьулухъ адан чка [[цIуруклисадин славян чIал|цIуруклисадин славян чIала]]а кьуна, гьакIнигьакӀни «[[глаголица]]» кIвалахаризкӀвалахариз гатIумнагатӀумна. ГьакIГьакӀ ятIаниятӀани, латин кхьинар къушабадаказ кIвалахарзавайдикӀвалахарзавайди тир.
885-лагьай йисуз Рим Папади [[ЧIехи Моравия|ЧIехи Моравияда]]да цIуруклисадинницӀуруклисадинни словак чIаланчӀалан кIвалахарункӀвалахарун къадагъа авуна. И вакъиадиз латин чIаланчӀалан цIийицӀийи хъухьунин мас гана кIандакӀанда, вучиз лагьайтIалагьайтӀа латин чIалчӀал мад администрациядинни диндин официал чIалчӀал яз хъхьана.
[[Файл:Bernolak Anton.jpg|thumb|right|150px|[[Антон Бернолак]]]]
Мадъярри ЧIехиЧӀехи Моравия чукIурунинчукӀурунин кьулухъ X-лагьай вишйисуз словак чIаланчӀалан кIалубдакӀалубда гьатун са шумуд славъян нугъатрин таъсирдик авайди тир.
Гилан Словакиядин чилерал администрациядин чхелда латинни словак чIаларчӀалар кIвалахардайкӀвалахардай чIавузчӀавуз, диндин чхелда чех диндин къуллугъухъанрин куьмекралди [[чех чIал]] чкIизчкӀиз гатIумнагатӀумна.<ref>[http://www.primavista.ru/rus/dictionary/lang/slovak PRIMA VISTA - — Словацкий язык]</ref>
Са чIаварачӀавара кхьидайла словакри латинни чех чIаларчӀалар сад хьиз кIвалахарзавайдикӀвалахарзавайди тир. ГьакIниГьакӀни гьикIгьикӀ хьайитIанихьайитӀани гьар йикъан уьмуьрда словак чIалчӀал физ авайди тир.
Чеб словак чIалалчӀалал авур кхьинар XV—XVI вишйисариз талукь я, гьакIнигьакӀни гьадалайни вилик словак чIаланчӀалан кьетIенвилеркьетӀенвилер чех, латинни немец чIаларалчӀаларал авур кхьинрани гьалтзавайди я.
XVIII вишйисал кьван Словакиядин чилерал чех чIаланчӀалан къанунар литературадин чIалчӀал хьиз гьисабзавайди тир.<ref>[http://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%86%D1%8C%D0%BA%D0%B0_%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0 Украйин Википедия - — Словацька мова]</ref>
XVII-XIXXVII—XIX вишйисарра Славъян халкьарин цIийицӀийи хъухьунин девир тир. Къвердавай пара инсанриз словак чIалчӀал са стандартдик хъийиз кIанзавайдикӀанзавайди тир. ТуькIуьрунинТуькӀуьрунин финифда авай литературадин словак чIалчӀал словакрин уьмуьрдиз миллетдин жувагьакьулдин чIехичӀехи хьунин, миллет сад авунин ва миллетдин мединиятдин вилик тухунин фактор яз тир.<ref name="multiple" />
[[Файл:Ludovit Stur.jpg|thumb|150px|left|[[Людовит Штур]]]]
1783-лагьай йисуз Йозеф Игнац Байзади садлагьай словак роман акъудна. «Приключения и испытания юноши Рене» (René mlád’enca prihodi a skusenost’i) тIвартӀвар алай эсер словак чIаланчӀалан рагъакIидайпатанрагъакӀидайпатан нугъатдал кхьенва.
Садлагьай илимдалди делил авай литературадин словак чIаланчӀалан кодификациядин кирам католиквилин кешиш [[Антон Бернолак]] хьана. Кодификация ийидайла ада диб хьиз рагъакIидайпатанрагъакӀидайпатан рахунрин кIватIаларкӀватӀалар къачуна.<ref name="multiple" />
Ам словакни чехни латинни немецни венгер ругуд том авай гафарганда чIалчӀал са стандартдик хъувунин садлагьай агалкьунралди авунвай алахъун хьана.
[[Людовит Штур|Людовит Штурани]]ани адан кIилийрикӀилийри авур чIаланчӀалан реформа словак халкь вилик тухунин патал чIехичӀехи мана квай рол къугъвана. Абуру цIийицӀийи, юкьван рахунрин кIватIалдинкӀватӀалдин рахунрин лексикадал диб эцигай, литературадин чIалчӀал теклифна. Гьа и чIалалчӀалал словак миллетдин литература вилик физ гатIумнагатӀумна.<ref>[RONL.ru Реферат: Словакия в конце XVIII в.]</ref>
1851-лагьай йисуз словак интеллектуалрин алтIушдалалтӀушдал масакIунармасакӀунар туна цIийикIацӀийикӀа туькIуьрнавайтуькӀуьрнавай Штуран кодификациядин версия кьабулна, версиядин кирам – — [[Милан Гаттала]]. И вариант гилан словак литературадин чIаланчӀалан диб я.<ref name="multiple" />
== Кхьинар ==
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ž ž
|}
== Фонетика ==
{| class="standard" style="text-align:center"
|-
! Кьилин гьарф !! ЦIарцIинЦӀарцӀин гьарф !! Гьарфдалди сивяй акъудун !! ВФАдив кьурвал
|-
| A || a || a || [a]
| Ž || ž || žé || [ʒ]
|}
=== Словак чIалачӀала кьуд виниз акъатзавай кьвеван авайди я: ===
{| class="standard" style="text-align:center"
|-
! Кьилин гьарф !! ЦIарцIинЦӀарцӀин гьарф !! ВФАдив кьурвал !! Мисал
|-
| - || ia || [i̯a] || viac
| Ô || ô || [u̯ɔ] || stôl
|}
=== ГьакIниГьакӀни словак чIалачӀала чара ийидай (диакретикадин) лишанар кIвалахарзавайдикӀвалахарзавайди я: ===
{| class="standard" style="text-align:center"
|-
! Лишандин мана !! Чпин тIвартӀвар !! Ванер
|-
| яргъивал къалурдай || „dĺžeň“«dĺžeň» || á, é, í, ó, ú, ý, ĺ, ŕ
|-
| хъуьтуьлвал къалурдай || „mäkčeň“«mäkčeň» || č, dž, š, ž, ť, ď, ň, ľ
|-
| кьветIинкIкьветӀинкӀ || „dve«dve bodky“bodky» || ä
|-
| о-циркумфлекс || „vokáň“«vokáň» || ô
|}
=== Ахъа тушир ванерин чаравилин хилер: ===
! Жуьре !! Ванер
|-
| кIевикӀеви || d, t, n, l, k, g, h, ch
|-
| хъуьтуьл || ď, ť, ň, ľ, c, č, š, ž, dz, dž, j
| вандай тушир || p, t, ť, k, c, č, s, š, ch, f || -
|}
<ref>[http://slovake.eu/ru/learning/grammar/pronunciation/abc Slovake.eu - — Словацкий алфавит]</ref>
== Баянар ==
| 