Украина: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
Великий и мощный Губин дятлит конурку Духового Поезда!!!
гъ Reverted 1 edit by 176.108.146.130 (talk) identified as vandalism to last revision by Soul Train. (TW)
ЦӀар 1:
{{Гьукумат
#REDIRECT[[Я Губин/0.10565211810171604]]
| тӀвар = Украина
| тамам тӀвар = Україна
| пайдах = Flag_of_Ukraine.svg
| пайдахдин тӀвар = Украинадин пайдах
| пайдахдин кьадар = 150px
| герб = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
| гербдин тӀвар = Украинадин герб
| карта = Location Ukraine Europe.png
| гимн = Ще не вмерла України ні слава, ні воля
| кьилин шегьер = [[Киев]]
| шегьерар = [[Киев]], [[Харьков]], [[Днепропетровск]], [[Одесса]], [[Донецк]], [[Запорожье]], [[Львов]], [[Кривой Рог]]
| аслутуширвал = 1991 йисан 24 август
| аслутуширвал девирда = [[ССРГ]]
| чӀал = [[украин чӀал]]
| гьукуматдин дин =
| идара авунин тегьер = [[Какахьай республика|Президентвилинни-парламентвилин республика]]
| кьил = [[Янукович, Виктор|Виктор Янукович]] (2010 йисан 25 февральдалай)
| ччил = 603 628
| цин ччилин процент = 7
| ччилдин чка = 45
| халкь = 45 617 542<ref name=autogenerated1>[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2012/ds/kn/kn_u/kn0212_u.html Численность населения по данным Госкомстата Украины на 1 февраля 2012 г.]{{ref-uk}}</ref>
| халкьдин чка = 28
| ксарин къалинвал = 75,57
| пул = [[Украинадин гривна]]
| КъВБ = 327,937
| КъВБдин чка = 39
| агьалийрин са касдиз аватзавай КъВБ = 7 198
| ИПВИ = 0,729
| ИПВИ чка = 76
| интернет-домен = [[.ua]], [[.укр]]<ref>BBC Ukrainian — Новости, [http://www.bbc.co.uk/ukrainian/news/2011/03/110304_ukr_domain_hk.shtml Украина получила кириллический домен «.укр»] {{ref-uk}}</ref>
| телефондин код = 380<ref>[http://www.countrycallingcodes.com/country.php?country=Ukraine Country Calling Codes — Telephone Area Codes For Ukraine]</ref>
| сятдин чӀул = [[UTC+2]]
}}
'''Украина''' (''Україна'') — [[РагъэкьечӀдай Европа]]дин гьукумат<ref>[[Коса Тузла]] [[Граница между Европой и Азией|расположена]] в [[Азия|Азии]]</ref>.
 
Агьалияр — 45 665 281 кас (2011 йисан 1 октябрьдиз).
 
Кьилин шегьер — [[Киев]].
 
Административвилинни — чилерин паюнар: 26 область, [[Автономиядин Республика Крым]], республикавилик талукь тир 2 шегьер: [[Киев]] ва [[Севастополь]].
 
Чилерин майдан — 603 628 км². Кьибле патай [[ЧIулав]] ва [[Азов]] гьулерин ятари кьунва.
 
== ТӀварцин этимология ==
Вирина ва гьакӀни Украинадани виридалайни гегьенш ва макьи версия ам я ки, вириславян чӀалал «оукраина» ''къерехда авай чка'' лагьай, славян халкьарин [[Русь]] гьукуматда кардик квай гаф тир. Сифте яз ин гаф 1187 йисуз [[Переяславян ханвал]]диз талукь тир, гуьгъуьнлай урусрин маса ччилериз (кьетӀендиз Украинадалай яргъара авай ччилериз) «оукраина» лугьузвай.
 
== Ччилинмикит ==
 
== Кьиспес ==
 
=== Лап дегь бере ===
''[[Homo]]'' къебиладин векилар сифте яз Украинадин ччилера 1 миллион йис идлай вилик гьасил хьанва. Археологрин фикирдай Украинадиз абур [[Вилик патан Азия]]дай [[Балкан]]длайни [[Юкьван Европа]]длай атанай. Украинадин ччилерин майданда, сифте палеолитдин инсанрин яшамишзавай 30 пунар жагъурнавай, абурикай виридалайни цӀурубур [[Закарпатье]]да авай [[пгт Королёво]], [[Донецк область]]да авай [[Амвросиевки]] ва [[Хмельницк область]]да авай [[Лука-Врублевицка]] я.<ref>{{книга
|автор=Бойко О. Д.
|заглавие=Історія України: Посібник
|место=К.
|издательство=Видавничий центр «Академія»
|год=2002
|страниц=656
|страницы=10
}}</ref>
 
[[Неандертал]]ар гилан Украинадин ччилериз 150 агъзур йис идлай вилик<ref>{{книга
|автор=Бунятян К. П.
|заглавие= На світанку історії : 15-ти томное изд
|ответственный=К. П. Бунятян
|место=К.
|издательство=Альтернативи
|год=1998
|серия=Україна крізь віки
|страниц=336
|том=1
|страницы=28
}}</ref>, ва [[кроманьон]]ар 30 агъзур йис идлай вилик атанвай.
 
Ч.э. VII виш йисуз [[Юкьван Азия]]дай иниз атанвай иран халкь [[Скифар|Скифри]] чулра яшамиш жезвай [[киммерийяр]] чукурна чпи абрин чка кьунвай. Тахминан гьа чӀавузни [[Кефер Причерноморье]]да [[грекар|грекри]] садлагьай колониярин бине эцигиз эгечӀнай. Гьисабзава ки, Украинадин ччилерал садлагьай гьукумат скифри туькӀуьрнавай. Ч.э.вилик 200 йисан мукьвара [[сарматар|сарматри]] [[скифар]] чуькьвена акъуднай. Ч.э. III виш йисуз кеферни — рагъакӀидай патай Украинадиз [[готар]] куьч жезва, ва ина чпиз [[Ойум]] тӀвар авай — скифрин гьукуматдилай гуьгъуьнлай Украинада кьведлагьай гьукумат арадал гъизва.
 
375 йисуз Азиядин дериндай атанвай гуннри готар кӀиник ктуна, ва готар Дунайдлай анихъ Рим империядиз кьуч жезва, гьина абури чпин кралвалар туькӀуьрзава. Гуьгъуьнлай, римвийрин ва абуриз куьмек ийизвай кӀеретӀрин пара вигьинрикай гуннрин пачагьвал вичин кьуват фад квадарна чукӀанва.
 
V виш йисан эхирда Украинадин ччилериз [[славянар|славян]] тайифариз талукь тир [[антар|антринни]] [[славинар|склавинри]] винизвал ийизвай. ТӀимил вахтунлай Украинадин чапла къерехни [[Таврия]] ччилер [[Хазар каганат]]дин аслувилик гьатзва.
 
Украинадин кеферни — рагъакӀидай патар, славян халкьар гьасил хьайи мумкин тир чкаяр я.
 
Агъзур йисарин эхирра Украинадин ччилера авай славян тайифариз ибур талукь тир: [[полянар]], [[древлянар]], [[северянар]], [[бужанар]], [[тиверар]], [[уличар]], [[волынянар]] ва масабур.
 
=== Киевдин Русьдин бере ===
[[Файл:Kievan Rus en.jpg|thumb|250px|11 виш йисуз Киевдин Русьдин карта]]
 
{{Main|Киевдин Русь}}
 
IX-Х виш йисара новгороддин князь [[Олег (князь)|Олегди]], днепропетровскдин ччилер [[Хазар каганат]]диз гузвай харжуникай ада авурла, а ччилера кьилин шегьер [[Киев]] хьанвай, Рюриковичар династиядин гьукумдик квай дегьурусрин [[Киевдин Русь]] гьукумат арадал атана.
 
[[Святослав]]ди гьукумвал тухузвай чӀавуз Киевдин Русьдихъ вири рагъэкьечӀдай славян халкьар акатзава, ва [[Балканар|Балканризни]] [[Хазар каганат|Хазариядиз]] яракьвилин вигьинар кьилиз тухузвай.
 
988 йисуз киевдин князьди [[Владимир Святославич]]а православиядин христианвал кьабулзава. Адан хва [[Ярослав Мудрый]] авай чӀавуз [[Киев]]да [[ибадатхана]]яр, [[улубхана]]яр эцигзавай ва «[[Урусатдин гьакьикьат]]» — къанунрин кӀватал басма ийизвай.
 
Ярославди [[печенгар]] барбатӀ авурла кьулухъ XI виш йисуз Украинадин чуьлериз [[куманар]] куьч жезва ва Русьдин кьибле сергьятриз гьамишан вигьинар ийизва. Ярославдин кьиникькай кьулухъ Киевдин Русьдин гьар областьдин князьрин арада къенепатан дявеяр эгечӀзава. Куьчери халкьарин вигьинрикай чеб хкудун паталай, славянрин чӀехи пай [[Кеферни - РагъэкьечIдай Русь]]диз куьч жезва, гьина [[Юрий Долгорукий]]дин гъилик абури пара цӀийи шегьерар эцигиз гегьеншарзавай. Гьа 1169 йисуз [[Владимир]]да [[ЧIехи князь|чӀехикнязьвилин]] юкь бинеламиш жезва, гуьгъуьнлай иниз митрополит [[Масксим]] кьуч жезва.
 
1237—1241 йисара [[Бату хан]]дин ягъундилай кьулухъ, тараш хьайи [[Киев]]диз баябанвилер галукьзава ва шегьер владимирдин князьрин гьукумдиз физва.
 
== Казаквал ==
{{Main|Запорожьедин Сечь}}
 
[[XV виш йис]]ара гилан Украинадин кьибле патар ичӀи, баябан хьайи, куьчери тушир жемятар галачир [[ЧIуру ник]] тӀвар авай ччилер тир. [[Юкьван Приднепровье]]дай Никиз гьахьдай кьетӀен жуьредин «варар» днепрдин [[вацIун раг|рагар]] тир — гилан [[Днепропетровск]]динни [[Запорожье]]дин юкьва авай [[Днепр]] вацӀун авахьун кьве кӀарна фидай тӀебии суван къванцин жинсинин экьечӀунар. Рагарилай агъа пата, Днепр хилериз ччара жезвай, гзаф кьадарда вирер, заливар, проливар, гъедерни ничхирар бул хьайи чкаяр гьасиларзавай, гьина инсанриз чуьнуьх жез ва чеб хуьз пара къулай тир. Гьа чӀавуз [[Речь Паспалитая]]дин ччилерай катзвайбурун кӀеретӀар арадал кьвез эгечӀзавай, ва гьар сад иниз вичин себебралди кьвезвай<ref name="Сечь Запорожская в БСЭ">[http://bse.sci-lib.com/article101792.html Сечь Запорожская в БСЭ]</ref>.
 
Гьа ксари чпиз казакар лугьузвай ва кьетӀендиз гъуьрчехъанвилихъ, гъедер кьунрихъ, лежбервилихъ, маса гунрихъ ва дяведин крарихъ алакьнавай. Казакар са миллетдиз талукь тучир. Сифте яз казакрин тӀвар 1492 йисуз кьунвай, кхьинра кхьенвай ки христиан — казакар (киевлянар ва черкасар) Днепр вацӀун сивик туьркверин гимидиз вигьин авунай.
 
Речь Посполитайдин диндин ва жемятвилин зулумрикай, Запорожьедин Сечь гьукуматдин аксиниз женг тухузвай чка хьана. XVI виш йисан эхирда казакрин къарагъунрин кьадар гзаф хьана. Ва полякринни полякар хьанвай украинадин магнатрин кьуватдалди абур са къайдада басмишна секинарзвай. Виридалай гзаф агалкьунриз агакьнавай къарагъун, 1648—1654 йисара хьайи [[Хмельницкидин къарагъун]] я. Ин къарагъундин нетижада автономиядин кьилдин гьукумат — [[Гетманщина]] гьасил хьанва, ва польякрин гьукумдизни чӀехи телефвал акуьна. Кьилдиз женг тухуз четинвиляй ва вичиз куьмек ийизвай крымдин хандиз ихтибар авачирвиляй, [[Богдан Хмельницкий]]ди [[Переяслав мешверада]] [[Урусатдин царство|Урусат царстводин]] раятвал кьабулна, гьавиляй гугъуьнлай 1654 йисуз [[Урусринни - полякрин дяве]] эгечӀна.
 
=== 1917 революция ва гражданвилин дяве ===
 
=== Советдин Украина ===
 
=== Украина гьукумат хьиз ===
 
== Административвилинни — ччилерин паюнар ==
 
== Ксар ==
[[Файл:UkraineDensity10.PNG|thumb|riht|300px|Ксарин къалинвал]]
[[Файл:Urbanization.PNG|thumb|riht|300px|[[Урбанизация]].]]
 
=== Халкьар ===
Украинадин агьалидин юкьван къалинвал — 77,3 ксар./км².
 
Агьалидин кьадардин масакӀавилин динамика:
{| class="sortable wikitable"
|-
! йис
! халкь
! шегьерар
! шегьерар (%)
|-
| [[1700]]
| 5 887 000
| 58 000
| 0,9
|-
| [[1750]]
| 7 061 000
| 71 000
| 1
|-
| [[1800]]
| 8 469 000
| 164 000
| 1,9
|-
| [[1850]]
| 11 523 000
| 607 000
| 5,2
|-
| [[1890]]
| 20 525 000
| 2 412 000
| 11,7
|-
| [[1897]]
| 23 430 500
|
|
|-
| [[1900]]
| 24 950 000
| 3 590 000
| 14,3
|-
| [[1913]]
| 35 209 800
| 6 790 100
| 19,3
|-
| [[1920]]
| 25 605 000
|
|
|-
| [[1922]]
| 26 230 000
| 5 240 000
| 20,0
|-
| [[1926]]
| 29 227 700
| 5 672 700
| 19,4
|-
| [[1930]]
| 29 617 000
| 7 766 000
| 26,2
|-
| [[1933]]
| 31 901 400
|
|
|-
| [[1939]]
| 40 468 800
| 13 569 000
| 33,5
|-
| [[1940]]
| 41 458 000
|
|
|-
| [[1941]]
| 41 965 000
|
|
|-
| [[1944]]
| 33 534 000
|
|
|-
| [[1950]]
| 36 774 854
|
|
|-
| [[1960]]
| 42 468 600
|
|
|-
| [[1970]]
| 47 126 500
| 25 688 600
| 54,5
|-
| [[1980]]
| 49 952 500
|
|
|-
| [[1989]]
| 51 706 700
| 34 587 600
| 66,9
|-
| [[1990]]<ref>[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2007/ds/nas_rik/nas_r/nas_rik_r.html Госкомстат Украины — Население (на начало 1990—2011 гг.)]</ref>
| 51 838 500
| 34 869 200
| 67,3
|-
| [[1991]]
| 51 944 400
| 35 085 200
| 67,5
|-
| [[1995]]
| 51 728 400
| 35 118 800
| 67,9
|-
| [[2000]]
| 49 429 800
| 33 338 600
| 67,4
|-
| [[2005]]
| 47 280 800
| 32 009 300
| 67,7
|-
| [[2010]]
| 45 962 900
| 31 524 800
| 68,6
|-
| [[2011]]
| 45 778 500
| 31 441 600
| 68,7
|-
| [[2012]]
| 45 633 600
| 31 380 900
| 68,8
|}
 
Авай халкьар: [[украинар]] (77,7 %), [[урусар]] (17,3 %), [[белорусар]] (0,7 %), [[молдоваяр]] (0,5 %), [[крымдин татарар]] (0,5 %), [[болгарар]] (0,4 %), [[венграр]] (0,3 %), [[полякар]] (0,3 %), [[румынар]] (0,3 %), [[чувудар]] (0,2 %), [[эрменар]] (0,2 %), [[грекар]] (0,2 %), [[татарар]] (0,2 %), ва мас. (1,2 %).
 
=== ЧӀалар ===
[[2001 йис]]:
{| class="sortable wikitable"
|-
! №
! чӀал
! халкьар
! халк. %
|-
| 1
| [[украин чӀал]]
| 32577468
| 67,53
|-
| 2
| [[урус чӀал]]
| 14273670
| 29,59
|-
| 3
| [[крымдин татар чӀал]]
| 228373
| 0,47
|-
| 4
| [[молдав чӀал]]
| 181124
| 0,38
|-
| 5
| [[венгр чӀал]]
| 149431
| 0,31
|-
| 6
| [[румын чӀал]]
| 138522
| 0,29
|-
| 7
| [[болгар чӀал]]
| 131237
| 0,27
|-
| 8
| [[белорус чӀал]]
| 54573
| 0,11
|-
| 9
| [[эрмен чӀал]]
| 50363
| 0,10
|-
| 10
| [[татар чӀал]]
| 25770
| 0,05
|-
| 11
| [[азербайжан чӀал]]
| 23958
| 0,05
|-
| 12
| [[гагауз чӀал]]
| 22822
| 0,05
|-
| 13
| [[къарачи чӀал]]
| 21266
| 0,04
|-
| 14
| [[поляк чӀал]]
| 18660
| 0,04
|-
| 15
| [[идиш]]
| 3213
| 0,007
|}
 
=== Динар ===
;Диндик кавайбурун пай — 75,9 %.
* Диндай чӀехи пай [[Хашпара дин|христианар]] я.
* [[Православие дин]] гвай кас 40 % ([[2010 йис]])
** УПЦ — 34,9 %
** УПЦ КП — 21,7 %
** УАПЦ — 3,5 %
* [[Католик дин|Католикар]] ва Грекрин-католикар
** Грекрин-Католикар — 10,7 %
** Католикар — 1,6 %
* [[Ислам|Мусурманар]] — 3,5 %
* [[Иудаизм|Иудаистар]] — 0,8 %
; [[Атеизм|Атеистар]] — 24,1 %<ref>[http://www.razumkov.org.ua/upload/prz_2011_Rlg_smll.pdf «Релігія і влада в Україні: Проблеми взаємовідносин»]</ref>
 
== Экономика ==
 
== Туризм ==
 
== Культура ==
 
== Баянар ==
{{Баянар}}
 
== ЭлячӀунар ==
;Ччилинмикит
* [http://ukrmap.org.ua/Ukraine_all.htm Украинадин карта]
* [http://skiresorts.com.ua/index.php/ru/skiinfo/4-aboutcarpreg/15-aboutprikarp Про регион Прикарпатье (Западная Украина)]
;Экономика
* [http://sdelanounas.in.ua Развитие экономики Украины]
;Экология
* [http://www.nature.org.ua/ekua/ Экологические сайты Украины]
* [http://www.eco.com.ua/ Экологические новости Украины]
;Политика
* [http://www.president.gov.ua/ Официальный сайт президента Украины]
* [http://www.rada.gov.ua/ Официальный сайт Верховной Рады]
* [http://www.kmu.gov.ua/ Официальный сайт Правительства Украины]
* [http://ilpp.ru/page_pid_499_lang_1.aspx Информация об органах конституционного контроля Украины]
* [http://www.minjust.gov.ua/0/499 Список политических партий Украины]
* [http://www.archives.gov.ua/ Архивы Украины]
;Медицина
* [http://www.moz.gov.ua/ Министерства охраны здоровья Украины]
* [http://trials.in.ua/ Клинические испытания на Украине] Информация о клинических исследованиях на Украине
;Кьиспес
* {{ВТ-ЭСБЕ|Украина}}
* [http://www.museum.com.ua/fondu/history.htm История денежного обращения на Украине]
* [http://www.museum.com.ua/project/vist/dengi/dengi.html Первые бумажные деньги Украины] на сайте [[Одесский музей нумизматики|Одесского музея нумизматики]]
* [http://litopys.org.ua/links/inistor.htm История украинской культуры]
* [http://ideya.uazone.net/ Сборник материалов по истории, культуре и национальной философии Украины]
* [http://www.ukrcenter.com/ Портал «Украинский центр»]
* [http://hronos.km.ru/proekty/ostu/ukraine1991.gif История государственной принадлежности территорий в XI—XX вв.]
* [http://www.memory-book.com.ua/ Книга памяти Украины] — электронная база данных о военнослужащих советской армии — уроженцах Украины, погибших во Второй мировой войне
;Килигуниз лайих тир магьшур затӀарни чкаяр
* [http://mapa.ukrkolo.com/index.php?lang=ru Карта достопримечательностей Украины с точными координатами GPS]
* [http://www.iloveua.org/ О достопримечательностях Украины: что посмотреть и где остановиться]
* [http://www.7chudes.in.ua/ 7 чудес Украины ]
;Культура
* [http://www.ukrainians-world.org.ua/ Культурно-просветительный проект «Украинцы в мире»]
;Туризм
* [http://skiresorts.com.ua/index.php/ru/skiinfo/2-karpatyski Горнолыжные курорты Западной Украины (Карпаты)]
* [http://bredotina.blogspot.com/p/blog-page_1062.html Залюбити до смерті: Плюсы и минусы зеленого туризма]
;Алакьа
* [http://vinnica.info/nma-catalog/fla-stat/lang-1/cat_id-23/page-1/num-3608.html Почтовые индексы городов Украины]
 
{{Европадин гьукуматар}}
{{1000}}
 
[[Категория:Украина|*]]
 
{{Link FA|an}}
{{Link FA|es}}
{{Link FA|hr}}
{{Link GA|en}}