|
#REDIRECT[[Я Губин/0.4487628801725805]]
{{Гьукумат
| тӀвар = Китай
| официал тӀвар = Китайдин Халкьдин Республика
| тамам тӀвар = 中華人民共和國 /
| пайдах = Flag of the People's Republic of China.svg
| пайдахдин кьадар = 120px
| герб = National Emblem of the People's Republic of China.svg
| карта = China in its region (claimed hatched).svg
| гимн = КХР гимн (義勇軍進行曲) Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
| кьилин шегьер = Пекин
| шегьерар = [[Шанхай]], [[Пекин]], [[Гонконг]], [[Тяньцзинь]], [[Ухань]], [[Гуанчжоу]], [[Шенджен]], [[Шеньянг]], [[Чунцинг]], [[Наньчан]], [[Нанкин]], [[Харбин]], [[Шидзяджуан]], [[Сиань]], [[Ченду]], [[Чанчунь]], [[Далян]], [[Ханчжоу]], [[Дзинан]], [[Тайуан]], [[Цингдао]]
| аслутуширвал = [[1 фандукӀ]] [[1949]]
| аслутуширвал девирда =
| чӀал = [[Китай чӀал]]
| гьукуматдин дин = [[Атеизм]]
| идара авунин тегьер = [[Халкьдин Республика]]
| кьил = [[Ху Дзиньтао]]
| ччил = 9 596 960
| цин ччилин процент = 3,8
| ччилдин чка = 3
| агьалияр = 1 347 374 752
| агьалийрин чка = 1
| агьалийрин къалинвал = 139,6
| пул = [[юань]]
| КъВБ = 5745
| КъВБдин чка = 2
| агьалийрин са касдиз аватзавай КъВБ = 4 264
| ИПВИ = 0,687
| ИПВИ чка = 101
| интернет-домен = [[.cn]]
| телефондин код = +86
| сятдин чӀул = +8
}}
'''Китай'''<ref>[http://lezgi.etnosmi.ru/one_stat.php?id=24900 Чилер хсусиятдиз вугун хъсан рехъ туш]</ref><ref>[http://lezgi.etnosmi.ru/one_stat.php?id=24885 Кьуьлуьнин магьир устад]</ref><ref>[http://lezgi.etnosmi.ru/one_stat.php?id=24872 Бекхэм — «Анжидиз»?]</ref><ref>[http://samurpress.net/story.php?sid=170 ЦӀийиз винел акъуднава]</ref> ва я '''Чин'''<ref>{{Талибов-1966}}</ref>, '''Китайдин Халкьдин Республика'''<ref>[http://lezgi.etnosmi.ru/one_stat.php?id=20545 Китайдин делегация — Дагъустанда]</ref> ({{lang-zh|中華人民共和國}}; [[пиньин]]: ''Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó'') — [[РагъэкъечIдай Азия]]да авай гьукумат.
Агьалийрин кьадардал гьалтайла дуьньяда виридалай зурба гьукумат (1,3 миллиарддилай пара); чилерин чӀехивилел гьалтайла, [[Урусат]]дилайни [[Канада]]дилай кьулухъ, дуьньяда пудлагьай чкадал ала.
Китай, [[ЧIехи пачагьвал]] ва [[Садхьанвай миллетрин организация|СМОдин]] Хата авачирвилин Советдин даим авай член я. Экспертрин гзафбуру Китай, СССРдин чкадал кьведлагьай Зурба къуват авай пачагьвал хьиз гьисабзава. Ракетайринни — ядердин потенциалдал гьалтайла дуьньяда пудлагьай чкадал ала, космосдин пачагьвал я, дуьньяда виридалай зурба кьадардин армия авай уьлкве я. Кеспиятдин продукциядин жуьрейрин чӀехи пай гьасилунал гьалтайла дуьньядин лидер, гьа гьисабдик, Китай дуьньяда виридалай зурба машинар гьасил ийизвай уьлкве ва авто — базар я. Къецепатан уьлквейриз мал ракъурзавай дуьньядин виридалай зурба уьлкве я, Китайдиз фад-фад «Дуьньядин фабрика» лугьуда.
== Тарих ==
Китайдин тарих пара кьадарда сагъдиз амукьнавай гъилелди кхьенвай чешмейрив ва тарихдин малуматрив кьетӀен я. И чешмеярни археологиядин малуматар сад-садахъ галаз кьадайвал тухвайтӀа, абурун куьмекдалди Китайдин тарих, политикадин уьмуьр ва социалвилин процессар лап дегь заманарилай гатӀумна чириз жеда. Дегь китайдин къанунриз элкъвенвай гъилелди кхьинри, кьетӀендаказ [[Конфуций]]дин илимдин тарсар авай диндинни — философиядин ва тарихдин метлеб авай кхьинри, китай цивилизациядин филик финиз ва халкьдин дуьнья кьатӀунин тегьердиз гзаф чӀехи таъсир ганвай.
Китайдин цивилизация дуьньяда виридалай дегь цивилизация я. Китайдин алимри тестикьзавайвал, адан яшар 5000 йис хьун мумкин я, ятӀани гила авай гъилелди кхьенвай чешмейри лап агъа кӀан 3500 йисан девир кӀевирзава. Административ идара авунин фадан системайри китайдин гьукуматдиз, шак авачир винизвал арадал гъанвай. Къуншивал ийизвай куьчери уьмуьр гьалзавай ва суван халкьарилай тафават аваз яз, китайдин экономика лежбервилел бине кьуна пара вилик фенвай.
Гилан китайдин гьукумат ва жемият им, къвалав гвай муькуь азиядин халкьарин сад-садахъ галаз гзаф виш йисарин къене физвай культурадин ва политикадин алакъавилин, таъсирдин ва Китайдин кьилин — [[Хань]] халкьдихъ галаз акахьунин (ассимиляциядин) нетижа я. Идахъ галаз гьисабдиз къачуна кӀанда хьи, китайдин адетдин историографиядик муькуь халкьарин ([[монголар|монголрин]], [[маньчжурар|маньчжуррин]], [[уйгъурар|уйгъуррин]]) тарихдин гьукуматрин тарихни акатзава. Амма гилан Китайди абурун гьукуматар чпин тарихдин паяр хьиз гьисабзава.
=== Китайдин тарих девирриз паюн ===
'''Китайдин тарихдин илимди кьабулнавай, хронологиядин куьруь таблица'''
{|class="wikitable"
! Йисар !! Гьукумат (династия)
|-
! Чи эрадилай вилик
!
|-
|чи э.в. 2353 йис — чи э.в. 2255 йис
|Риваятдин кьил [[Яо (император)|Яо]]
|-
|чи э.в. 2255 йис — чи э.в. 2205 йис
|Риваятдин кьил [[Шун]]
|-
|чи э.в. 2205 йис — чи э.в. 1766 йис
|Риваятдин династия [[Ся (династия)|Ся]]
|-
|чи э.в. 1766 йис — чи э.в. 1122 йис
|[[Шанг (династия)|Шанг-Йин династия]] традициядин девирар
|-
|чи э.в. 1122 йис — [[чи э.в. 249 йис]]
|[[Джоу (династия)|Джоу династия]] традициядин девирар
|-
|[[чи э.в. 221 йис]] — [[чи э.в. 206 йис]]
|[[Цин (династия)|Цин династия]] традициядин девирар
|-
|чи э.в. 206 йис — [[220 йис]]
|[[Хань (династия)|Хань династия]] ([[РагъакӀидай патан Хань]] тун: [[чи э.в. 206 йис]] — [[25 йис]],<br /> [[РагъэкъечӀдай патан Хань]]: [[25 йис]] — [[220 йис]]) традициядин девирар
|-
! Чи эра
!
|-
|[[220 йис]] — [[264 йис]]
|[[Вей (пачагьлугъ)|Династия Вей]], [[Пудпачагьвилин девир]]
|-
|[[265 йис]] — [[420 йис]]
|[[Дзин (265—420)|Династия Дзин]] ([[РагъакӀидай патан Дзинь]]: [[265 йис]]—[[316 йис]], РагъэкъечӀдай патан Дзин: [[317 йис]]—[[420 йис]])
|-
|[[420 йис]] — [[479 йис]]
|[[Лю Сун|Династия Кьиблепатан Сун]]
|-
|[[479 йис]] — [[501 йис]]
|[[Кьибле Ци|Династия Ци]]
|-
|[[502 йис]] — [[556 йис]]
|[[Лянг (династия)|Династия Лянг]]
|-
|[[557 йис]] — [[588 йис]]
|[[Чен (династия)|Династия Чен]]
|-
|[[581 йис]] — [[618 йис]]
|[[Династия Суй]]
|-
|[[618 йис]] — [[917 йис]]
|[[Династия Тан]]
|-
|[[907 йис]] — [[959 йис]]
|[[Вад династиядинни цӀуд пачагьвалрин девир]]
|-
|[[960 йис]] — [[1279 йис]]
|[[Династия Сунг]]
|-
|[[1280 йис]] — [[1368 йис]]
|[[Династия Юань]] ([[монголар|монголрин]])
|-
|[[1368 йис]] — [[1644 йис]]
|[[Династия Мин]]
|-
|[[1644 йис]] — [[1911 йис]]
|[[Династия Цин]] ([[манджурар|манджуррин]])
|-
|[[1912 йис]] — [[1949 йис]]<br /> ([[Тайван|Тайвандиз]] — иниз)
|[[Китайдин Республика]]
|-
|[[1949 йис]]ан [[1 октябрь]]дилай
|Китайдин Халкьдин Республика
|}
=== КХР ===
[[Файл:March of the Volunteers instrumental.ogg|right|thumb|Китайдин гимн]]
[[1949 йис]]уз Китайдин Халкьдин Республикадин яракьвилин къуватри Китайда хьайи гражданвилин дяведа гъалибвал къачуна. [[АСШ]]ди и дяведа чӀехи дявевилин куьмекар ганвай, гьа гьисабдик гзаф чӀехи кьадарда танкарин гунивди<ref>Ледовский А. М. 2005. СССР, США и китайская революция глазами очевидца 1946—1949. М.: Ин-т Дальнего Востока РАН.</ref>.
[[1949 йис|1949]] — [[1956 йис]]ара [[СССР]]дин куьмекдалди Китайда [[промышленность|кеспиятдин]] дибдин хилер арадал гъанвай, кьилдин иесийривай мулкар ва кеспиятдин маса карханаяр къахчуна абрукай пачагьвалдин, вири халкьдин мал авунай, хуьруьн майишатда коллективизация кьиле тухванвай.
[[1956 йис]]уз кьле фейи [[Китайдин Коммуниствилин Партия]]дин 8-лагьай кӀватӀалда, хкягъунрин нетижида гъалиб хьанвай [[Мао Цзэдун]]ан «чӀехи хкадрунин» ва «коммунизациядин» политикадин идея вилик гьалзавай цӀийи курс малумарнавай. Адалай кьулухъ, [[1966 йис|1966]] — [[1976 йис]]ара, асул къастар классрин арада женгер мадни къуватлу ийин ва Китайдин гьукуматдинни жемиятдин «кьетӀен рехъ» туькӀуьрун тир, «[[Китайда культурадин революция|культурадин революция]]» малум хьанвай<ref>{{книга|автор=Busky, Donald F.|заглавие=Communism in History and Theory|ссылка=http://books.google.com/books?id=Q6b0j1VINWgC&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s#v=onepage&q=&f=false|издательство=Greenwood Publishing Group|год=2002|страницы=11}}</ref>.
Гъуьгъуьнлай гьукумдиз атанвай [[Дэн Сяопин]]а и политика меземмет авунай. [[1978 йис]]ан декабрьда хьайи ЦК [[Китайдин Коммуниствилин Партия|ККПдин]] 11 кӀватӀалдин III-й пленумди социалиствилин [[базардин экономика]]диз курс къачунвай. Дэн Сяопина гьукум тухузвай береда уьлкведин къецепатан политика, Маодин бередилай тафават аваз, пассив хьанвай<ref name="Ref_e">{{cite web|url=http://www.monthlyreview.org/chinaandsocialism.htm|title=China and Socialism. Market Reforms and Class Struggle|author=Hart-Landsberg, Martin; Burkett, Paul.|date=2010 йис|lang=en|accessdate=2013-04-15}}</ref>. [[1980 йис|1980]]-й йисарин эхирда — [[1990 йис|1990]]-й йисарин сифте кьиле Китайдивай вичин агьалияр тӀуьнив ва уьмуьр гьализ асул герек тир затӀарив таъмин ийиз, [[Къенепатан вири бегьер|КъВБдин]] хкаж хьунин темпар йигинариз ва халкьдин яшайишдин дережа хкажиз гъиляй атанвай.
И реформаяр адан чка кьунвай — [[Дзянг Цземинг|Дзян Цземинга]] ([[1993 йис]]алай) ва [[Ху Цзиньтао]]ди ([[2002 йис]]алай) давамарнавай. [[Къенепатан вири бегьер|КъВБдин]] кьадардал гьалтайла алай чӀавуз Китай, [[АСШ]]дилай кьулухъ, дуьньяда кьведлагьай чкадал ала<ref name="IMF2">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2008/01/weodata/weorept.aspx?sy=2008&ey=2008&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=223,156,924,922,184,132,134,534,136,112,158,111&s=NGDPD&grp=0&a=&pr.x=32&pr.y=3 Халкьарин арада авай валютадин фонд: Report for Selected Countries and Subjects] {{ref-en}}</ref>. Валютадин резервар садлагьана кхаж хьанвай. [[2004 йис]]уз къецепатан савдадин кьадар 850 млрд доллардилай пара тир. Уьлкведин рагъэкъечӀдай патан цин къерехдин регионар мадни гзаф индустриализация хьанвай, гьакӀ ятӀани КХРдин къене пата авай регионар кесиб яшамиш жезва. Виридалай кесиб регионрикай сад [[Тибет автономиядин район|Тибет]] я<ref name=November2012>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/business-20263978|title=China economy: Latest numbers add to recovery hopes|publisher=BBC|lang=en|date=2012-й йисан 9 ноябрь}}</ref><ref>{{cite web|url=http://blogs.ft.com/gavyndavies/2012/11/25/the-decade-of-xi-jinping/#axzz2DQ0Yc2jM|title=The decade of Xi Jinping|work=[[Financial Times]]|lang=en|date=2012-й йисан 25 ноябрь|accessdate=27 November 2012}}</ref><ref name=9Dec2012>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/news/business-20657311|title=China sees both industrial output and retail sales rise|publisher=BBC|lang=en|date=2012-й йисан 9 декабрь|accessdate=9 December 2012}}</ref>.
Армиядин харжар кхаж хьанвай. Дявевилин официал бюджет [[2006 йис]]уз 14,7 % кьван кхаж хьанва ва 284 млрд юань (35,5 млрд доллар) туькӀуьрзава.
== География ==
Китай [[РагъэкъечIдай патан Азия]]да чка кьунвайди я. Уьлкведин чилер рагъэкъечӀдай патай [[Лас океан]]дин гьуьлерин ятари кьунва. Кефердинни — рагъэкъечӀдай патай [[Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика|КХДРдихъни]] [[Урусат]]дихъ галаз, кефер патай — [[Монголия]]дихъ галаз, кефердинни — рагъакӀидай патай — [[Урусат]]дихъни [[Къазахстан]]дихъ галаз, рагъакӀидай патай — [[Киргизия]], [[Тажикистан]] ва [[Афганистан]]дихъ галаз, кьиблединни — рагъакӀидай патай — [[Пакистан]], [[Индия]], [[Непал]] ва [[Бутандихъ]] галаз, кьибле патайни — [[Мьянма]], [[Лаос]] ва [[Вьетнам]]дихъ галаз са сергьятра ава.
Китайдин чилерин майдан 9,6 млн км² туькӀуьрзава. Майдандал гьалтайла им [[Азия]]да виридалайни чӀехи ва дуьньяда [[Урусат]]ни [[Канада]]дилай кьулухъ пудлгьай чкадал алай уьлкве я. Китайда сад тир сятдин чӀул — UTC+8 я.
Китайдин океандин кьер [[Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика|Кеферпатан Кореядин]] кефер патай кьил къачуна [[Вьетнам]]дал кьван яргъи хьанва ва адан яргъивал 14 500 км я. Китайдин чилер [[РагъэкъечIдай Китайдин гьуьл]]уьн, [[Кореядин залив]]дин, [[Хъпи гьуьл]]уьн, [[Кьибле - Китайдин гьуьл]]уьн ятари чуьхуьзава. Остров [[Тайван]] Китайдилай [[Тайван пролив]]ди чара авуна.
=== Рельеф ===
Китайдин топография пара жуьреба — жуьрединди я, ина кьакьан [[сув]]ар, [[плато]]яр, [[легъв|лекъвер]], [[къумлух]]ар ва гегьенш [[кьулувал|кьулувилер]] авайди я. Адет яз ина орографиядин пуд чӀехи регионар чара ийизва:
* гьуьлуьн дережадилай 2000 м виниз кьакьанвал авай, уьлкведин кьиблединни — рагъакӀидай пата чка кьунвай [[Тибетдин суван кьулувал]] (плато);
* уьлкведин кефер пата авай, 200—2000 м кьакьанвал авай суварин ва кьакьан кьулувалрин зул;
* Китайдин агьалийрин чӀехи пай яшамиш жевай, уьлкведин кефердинни — рагъэкъечӀдай, рагъэкъечӀдай ва кьибле пата чка кьунвай, 200 метрдилай аскӀан кьулувилерин ва суварин зона.
=== Климат ===
[[файл:Dust storm in Beijing 2006.JPG|thumb|left|250px|[[Пекин]]да руквадин тӀурвандин нетижаяр, [[2006 йи]]с]]
Китайдиз гзаф жуьреба — жуьре климат хас я — кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата субтропиквилин климатдилай эгечӀна кефердинни — рагъакӀидай пата агъавал ийизвай къати — континенталвилин климатдал кьван. Кьибле патан цин къерехда гьава [[муссон]] гарари тайинарзава, абур кьураматдизни океандиз хас тир кужумдай хесетдикай арада къвезвайди я. Са тайин сезонра жезвай гьавададин юзунрик ва адахъ галаз санал арадал къвезвай гарарик гатун береда чӀехи кьадарда лам квайди я, амма хъуьтӀуьз гзаф кьуру жезвайди я. Уьлкведа къвазвай къваларин кьадар ва пай хьун гзафни — гзаф муссон гарарин атуникайни хъфиникай аслу я. Уьлкведин чӀехи пай [[юкьван гьалдин климат]]дин зонада алайтӀани адан чилера авай гьяркьуьвилинни яргъивилин чӀуларин арада авай тафаватри температурадин ва метеорологиядин режимрин жуьреба — жуьревал арадал гъизва.
Уьлкведин пудай кьвед пай [[сув]]арин цӀиргъери, суварин [[кьулувал]]рини платойри ва баябан чилери кьунва. Агьалийрин тахминан 90 % процент уьлкведин чилерин вирини — вири 10 % — да яшамиш жезва — цин къерехра ва [[Янцзы]], [[Хуанхэ]] (Хъпи вацӀ) ва [[Перл]] хьтин зурба вацӀарин кьерейра авай районра. Яргъалди ва интенсиввилелди тухузвай хуьруьн майишатдин расунин ва элкъуьрна къваларив гвай гьава кьацӀурунин себебдилай и чилер экологиядин кӀеви гьалара авайди я.
Китайдин виридалайни кефер пата авай [[Хэйлунцзян]] вилаят, [[Урусат]]дин [[Владивосток]] ва [[Хабаровск]] шегьеррин климатдиз мукьва тир, [[юкьван гьалдин климат]]дин зонада алайди я. Виридалай кьибле пата авай [[Хайнань]] остров — тропикдин зонада. ХъуьтӀуьз и регионрин арада жезвай температурадин тафават чӀехиди я, амма гатуз гъвечӀи жезва. ХъуьтӀуьз Хейлунгдзянгдинг кефер пата температура −30 °C кьван агъуз мумкин я, юкьван температура 0 °C кьван я. Гатун июль вацра и вилаятда температурадин юкьван дережа 20 °C туькӀуьрзава. Уьлкведин кьибле патан [[Гуангдунг]] вилаятда юкьван температура январьда 10 °C — алай июльда 28 °C — дал кьван юзазва.
Китайда къваларин кьадар уьлкведин патарикай аслу яз темперадурадилайни пара масакӀа жезва (дегиш жезва). [[Циньлин]] суварин кьиблепатан гуьнейра гзаф кьадарда марфар къвазва, абурун чӀехи пай гатун муссонриз къвезва. Суварилай кеферни рагъакӀидай патахъ финалди марфар къванин мумкинвал агъуз жезва. Уьлкведин кефердинни — рагъакӀидай патан районар виридалани кьурагьбур я, анра авай [[Такла-Макан]], [[Гоби]], [[Ордос]] къумлухра къвалар саки авайди туш.
Китайдин кьибле ва рагъэкъечӀдай вилаятрии йиса тахминан вадра жезвай чукӀурдай [[тайфун]]рикай, яд акьалтунрикай, муссонрикай, [[цунами]]йрикай ва кьурагьвилерикай азабар чӀугвазва. Гьар гатфариз уьлкведин кеферпатан районар, кеферпата авай къумлухрай къати гарари гъизвай [[руквадин хъпи тIурфанар|хъпи руквадинни — къумадин тӀурфанри]] кӀевирзава. И къумад тӀурфанар гьатта [[Корея]]дални [[Япония]]дал кьван агакьзава.
=== Менфят авай затӀар ===
Китай жуьреба — жуьре кудай ва муькуь мядендин менфят авай затӀарив девлетлу я. Абурун арада кьетӀен чка нафтӀадин, цӀивиндин, ракь ва муьрхъуь кьунтийизвай металлар квай минералри кьунва.
Уьлкведа энергиядин кьилин чешме [[цIивин]] я, ам хкудунин кьадардай Китай дуьньяда садлагьай чкадал ала. ЦӀивинин мяденар гзафни — гзаф уьлкведин кефер пата кӀватӀ хьанвайди я. ЧӀехи суьрсетар гьакӀни уьлкведин кефердинни — рагъакӀидай пата авайди я. ЦӀивинрикай виридалайни кьитвал авай кьибле патан регионар я. ЦӀивиндин мяденар авай чкайрин чӀехи пай [[къванцин цIивин]]динбур я. Китайда виридалай пара кьадарда цӀивиндин мяденар авай чка [[Шаньси]] вилаят я, уьлкведин цӀивиндин умуми кьадардикай 30 % ина ава.
Энергия гузвай суьрсетрин муькуь метлеб авай чешме [[нафтI]] я. НафтӀадин кьадардал гьалтайла, Юкьван, РагъэкъечӀдай ва Кьиблединни — РагъэкъечӀдай Азияда Китай кӀвенкӀве аваз физвай уьлкверихъ гала. НафтӀадин мяденар са шумуд чкада дуьздал акъуднавайди я, амма виридалайни гзаф кьадарда уьлкведин Кефердинни — РагъэкъечӀдай патан районра, цин къерехрив гвай районра ава.
[[2007 йис]]алай къизил гьасилунин кьадардал гьалтайла Китай дуьньяда виридалай чӀехи уьлкве хьиз физва. [[2010 йис]]ав гекьигайла, [[2011 йис]]уз хкудзавай къизилдин кьадар 5,89 % дал хкаж хьанвай ва 360,96 тонн туькӀуьрнавай. Китайдин компанияйри чпин уьлкведани гъурбатдани авай мяденрикай менфят къачуз активвилелди давамарзава.
=== Вирер, вацӀар, набататар ===
[[файл:LijiangRiver14.jpg|thumb|right|250px|Китайда [[Лицзян вацI]]ун кьере авай бамбукдин там]]
Китайда пара кьадарда [[вацI]]ар ава, абурун виридан санал яргъивал 220 000 км я. Китайдин вацӀар кьве, къенепатан ва къецепатан системайриз, чара жезва. Кецепатанбур — [[Лас океан|Лас]], [[Индиядин океан|Индиядин]], [[Кеферпатан МуркIадин океан]]рин экъечӀун авай [[Янгдзы]], [[Хуангхе]], [[Амур|Хейлунгдзян]] (Амур), [[Джуцзянг]], [[Меконг|Ланьцанцзян]] (Меконг), [[Нудзянг]] ва [[Ялуцангпо]] вацӀар я, и вацӀари уьлкведин майдандин 64 % кьунва. Кьадар тӀимил авай къенепатан вацӀар сад — садакай яргъал ала ва абурун чӀехи пай абур кьери хьанва. Абур уьлкведин къенепатан вирериз авахьзава ва я къумлухра, баябанра ва уьцӀуь уьленра терг хьана квахьзава. И вацӀариз уьлкведин майдандин 36 % къвезва.
Китайда гзаф [[вир]]ер ава, абуру кьазвай умуми майдан 80 000 км² я. ТӀебиятдин тушир вирер ва цин гьамбарарни ава. ВацӀар хьиз, Китайда вирерни къенепатан ва къецепатанбуруз чара жезва. Къецепатанбуруз асул гьисабдалди, [[Поянху]], [[Дунтинху]] ва [[Тайху]] хьтин уьцӀуь тушир вирер талукь я. Кенепатанбуруз уьцӀуь вирер акатзава, абурукай виридалайни чӀехиди — [[Цинхай]] вир я. Кенепатан вирерин арада пара кьадарда кьуранвайбур ава, месела [[Лоб-Нор]] ва [[Дзюйан]].
Китайда, тамарин 3 % туькӀуьрзавай, 500 — елай пара [[бамбук]]дин жуьреяр экъечӀзава. Уьлкведин 18 вилаятдин тамара гьалтзавай бамбукдин кьакьан векьер — кьалар — гьайванрин гзафбурун уьмуьр гьалдай чкадилай гъейри, гьакӀни къимет авай хам-малдин чешме я. Абурун кьурана кӀарасар хьиз жезвай танарикай кеспиятда пара гегьеншдаказ менфят къачузвайди я.
== Агьалияр ==
Китайда са шумуд цӀуд халкьари уьмуьр гьалзава, абурукай 56 китайдин гьукуматдин паталай кьалбунавайди я. Гьар халкьдиз чпин адетар, милли алукӀунар ва гзаф вахтара чпин чӀал ава. И халкьарик жуьреба — жуьревал ва адетрин девлетлувал квайтӀани абуру уьлкведин агьалийрин вирини — вири 7 % туькIуьрзава, агьалийрин асул пай, чпиз «[[хань]]» лугьузвай, ханьри (китайри) туькӀуьрзава. Жемият гилан заманадин тегьердиз гъун ва чара-чара халкьарин акахьай никягьри, халкьарин адара авай тафават къвез — къвез чӀурзава, акӀ ятӀани гзафбуру чпин тарихдал, ирсинал ва асул гьи миллетдикай ятӀа гьаниз талукьвилел дамахарзава ва чпин адетрални диндал вафа кваз я.
[[2000 йис]]ан ноябрьдиз Китайди вичин тарихда вадлагьай агьалияр сиягьдиз къачун кьиле тухвана. Агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, уьлкведин агьалияр 1 265 830 000 кас тир. [[2005 йис]]уз агьалийрин гзаф хьунин коэффициент 0,58 % хьанвай. Китайдин ругудлагьай агьалияр сиягьдиз къачунин малуматри къалурзавайвал, уьлкведин агьалийрин кьадар 1 млрд. 339 млн. 724 агъз. 852 кас тир ва дуьньяда агьалийрин кьадардал гьалтайла виридалай чӀехи гьукумат я.
Агьалийрин гзаф хьун акъвазрун патал, [[1979 йис]]уз Китайдин гьукуматди аялар хунин кьадардиз сергьят эцигнавай. АкӀ ятӀани, [[1990 йис]]анни [[2000 йис]]ан къене, уьлкведин агьалияр йиса юкьван гьалда 12 млн касдал кьван пара жезвай. Гила, тӀимил паюник акатзавай халкьарилай гъейри ([[Чжуанар]], [[Маньчжурар]], [[Монголар]], [[Уйгъурар]] ва мсб.), китайдин асул [[хань]] халкьдиз — са хзанда са аялдилай пара хьун къадагъа я. Къайдадилай къерехдиз акъатнавайди ам я хьи, хзанда дуьньядиз атай садлагьай аял набутвилер кваз хьайтӀа, кьведлагьай аял хаз виже къведа. Гьукуматдин мурад, [[XXI виш йис]]ан сифте кьилерал кьван уьлкведа агьалийрин гзаф хьун гьамиша сад хьиз амукьдайвал авун я. И политикадиз акси яз экъечIзавайбурни гзаф ава, иллаки, кIвалахдай къуватдиз ва ирсдардиз игьтияж авай ва винизвал гада веледриз гузвай хуьруьн эгьлияр. И къанун чIурзавай хзанри, гьукуматди агьалияр сиягьдиз къачунин кIвалахар кьиле тухудайла гзаф вахтара тапарарзавайди я. Гьукуматдин официал политика хеси авуниз ва аял чIуруниз акси ятIани, гьакъикъатда регионрин, районрин гьукуматри аялар хунин кьадардиз сергьят эцигнавай политикада и тегьерар практикадал кардик кутузва, вучиз лагьайтIа чкайрин чиновникривай агьалийрин гзаф хьун явашаруниз куьмек гуз тахьайтIа гьукуматди абурал чIехи штрафар эцигзава.
[[2000 йис]]уз Китайда 65-й виниз яшар авай ксарин кьадар 88 млн. 110 агъзур кас тир, им вири агьалидин 6,96 % я. Алай чӀавуз, агьалийрин арада уьмуьрдин юкьван гиман тир яргъивал — 71 йис я. Китайдин агьалидин 36,22 % шегьервияр ва 63,78 % — хуьруьнвияр я.
Китайдин агьалидин жинсиниз килигна гекъигайвал — 106,74:100 я. И дуьньядин юкьван дережадилай са кIус пара я — 101,44:100. Вири санлай къачурла, Китайда дишегьлийрин уьмуьрдин яргъивал итимрин уьмуьрдилай пара я. Алай чIавуз китайдин агьалидин уьмуьрдин юкьван гьаларин яргъивал — 71 йис тирди гиман ийизва.
[[2011 йис]]уз шегьердин агьалийрин кьадар хуьруьн агьалийрин кьадардилай сифте яз гзаф хьанай ва 50 %-дилай 51,27 %-дал кьван хкаж хьанвай. Урбанизациядин дережа гьеле бегьем агъуз я, ва хуьрера кIвалахдай къуватар кьадардилай гзаф яз амукьзава. [[XX виш йис]]ан 90-й йисара Китайда шегьердин агьалийрин процент гьар йисуз юкьван гьалара 0,91 %-дал пара жезвай. Социологри гиман ийизвайвал, и темпар [[XXI виш йис]]ан сифте кьилерал кьван амукьда. [[Садхьанвай миллетрин тешкилат|СМО]]-ди гузвай прогнозриз килигна, [[2030 йис]] алукьдалди китайдин шегьеррин агьалияр 884 млн.-див агакьда. Маса гафаралди, им вири уьлкведин агьалидин 59,1 % пай туькIуьрда.
=== Хзандин уьмуьр ===
Гилан китайвийрин диде — бубайрин цӀудай кӀуьд никягь чпин кӀанивилелди хьанвайди я. Амма шегьерра уьмуьр гьалзавай къенин жегьил китайивийрин уьмуьрда жинсинин алакъаяр гзаф фад гатӀумзавайди я. Фактик никягьар ва никьягьдилай вилик са шумуд партнёрар масакӀа авун гегьенш хьанва.
[[XX виш йис]]алди китайвийрин фикирдани авачир чара хьунар, гила — адетдин кар я. Ина никьягьдилай вилик жинсинин алкъаяр акьван дережадал агакьнава хьи, гьукуматди абур къанундив ва юриспруденциядив кьантийизвай тегьерда туькӀуьрунин суал патахъай рикӀивай веревирдер ийизва.
[[Са хзан - са аял]] политикади хзанрин адетриз чӀуру таъсир гузва ва аяларик кистахвал акатунин себеб яз гьисабзава.
=== ЧӀал ва кхьинар ===
[[Хань]] халкьдиз, уьлкведани гъурбатда менфят къачузвай, чпин [[китай чIал]] ва кхьинар ава. Китай чӀалал рахазвайбурун умуми кьадар — 1 миллиарддилай пара кас я.
Китайда тӀимил паюник акатpавай 55 халкьрарикай гзафбуруз чпин хайи чӀалар авайди я. Вилик, [[хань]] халкьдихъ галаз саки тамамдаказ акахьна, чпин чӀал квадарна, китай чӀалал рахазвай [[хуэй]], [[манджурар]] ва [[ше]] халкьарилай гъейри, [[монголар]], [[тибетвияр]], [[уйгъурар]], [[корейвияр]], [[къазахар]], [[сибо]], [[тай]], [[узбекар]], [[киргизар]], [[татарар]] ва [[урусар]] чпин хайи чӀаларал рахазвай ва кхьизвай. Чпин кхьинар наси, мяо, цзинпо, лису, ва, лазу халкьаризни авайди тир, амма вилик фенвачир ва гегьеншдаказ кардик квачир. Амай 34 халкьариз чпин кхьинар авачир, абуру китай кхьинрикай гилани менфят къачузва.
КХР арадал атайдилай кьулухъ, гьукуматдин программадин сергьятра 10 халкьариз, абурук [[джуан]], [[буи]], [[мяо]], [[дунг]], [[хани]], [[ли]] ва мсб. кваз, кхьинар туькӀуьрнавай. Лингвистикадин классификациядиз килигна, 29 чӀал китайни — тибет хзандик, 17 чӀал — алтай, 3 чӀал — кьибле азиядин ва 2 чӀал — индоевропадин чӀаларин хзандик акатзава. [[Тайвань]]да гегьенш хьанвай [[гаошан]] чӀал индонезиядин чӀаларин хзандик акатзава. Мад са чӀалан са тайин тир группадиз талуьквал гьеле чирнавайди туш.
Китайдин кхьин — [[иероглифика]]ди вичин сифте кьил, чи.э.в. 16-11 виш йисара гьукум гьалзавай [[Шан династия]]да фал вигьин патал кӀарабрин винел алай затӀарин суьретар къалурзавай символрикай къачузва. Китайдин иероглифар дегь чӀавуз гьихьтин тиртӀа гилалди масакӀа тахьана ама. Газетар кӀелун патал 3000 кьван иероглифар чир хьана кӀанзавайди я, чирвилер авай касдиз 5000 — дилай пара чизва. [[1913 йис]]алай уьлквкедин официал чӀал китай чӀалан [[путунхуа]] (мандарин) нугъат язва, амма идалай гъейри, лугьунин тегьерда сад — сада арада чӀехи тафават авай, китай чӀалан 7 регионрин нугъатарни авайди я, гьавиляй Китайдин чара — чара регионрин эгьлийри сада сад гъавурда акьазвач. Абур сад ийизвади тек тир иероглифиядин система я.
=== Китайдин миллетрин чӀаларин хзанар ===
* '''I. Китайни-тибетдин чӀаларин хзан'''
** А. Джуанг ва дун чӀаларин группаяр
*** 1. Джуанг-тай чӀаларин хилер: [[джуан]], [[буи]], тай
*** 2. Дунг-шуй чӀаларин хилер: [[Дунг (халкь)|дун]], [[мулао]], [[шуй]], [[маонан]]
*** 3. Лы чӀаларин хилер: [[Лы]]
** Б. Тибетни-бирман чӀаларин группа
*** 1. Тибет чӀаларин хилер: тибет, мэньба
*** 2. И чӀалан хел: и, лису, [[Наси (чIал)|наси]], хани, лаху, дзино, бай
*** 3. Дзинпо чӀалан хел: дзинпо, дулун
*** 4. Цян чӀалан хел: цян, пуми
*** Тайин тушир чӀалан хел: лоба, ну, ачаны
** В. Мяо-яо чӀаларин группа
*** Яо чӀалан хел: яо
*** Тайин тушир чӀалан хел ва группа: туцзя, гэлао
** Г. Китай чӀал (хань): хуэй
* '''II. Алтай чӀаларин хзан'''
** А. Туьрк чӀалар: [[уйгъурар]], [[саларар]], [[узбекар]], [[къазахар]], [[татарар]], [[югурар]] (яохурар), [[киргизар]]
** Б. Монгол чӀаларин хзан: [[монголар]], [[Монгорар|ту]], [[дунсянар]], [[даурар]], [[баоан]], [[югурар]]
** В. Тунгус-маньчжур чӀаларин хзан: манджурар, сибо, эвенкар, орочонар, нанаяр, хеджен
* '''III. Кьиблепатан Азиядин чӀаларин хзан: [[ва]], [[бенглунар]], [[буланар]]'''
* '''IV. Индонезиядин чӀаларин хзан: [[гаошан]]'''
* V. [[Индоевропадин хзан]]
** А. [[Славян чIалар|Славян чӀалар хел]]: [[урусар]]
** Б. [[Иран чIалар|Иран чӀалар хел]]: [[таджикар]]
* '''VI. Дзин чӀалан хзан, группа ва хел тайин туш'''
** Тайин тушир чӀалан хел ва группа: [[корейвияр]]
=== Миллетар ===
Китайда яшамиш жезвай чӀехи халкьарин кьадар.
{| class="wikitable"
|+
'''Миллетрин группайриз килигна Китайдин агьалияр 1953—2010[http://www.stats.gov.cn/tjgb/rkpcgb/index.htm]'''
|-bgcolor="#e0e0e0"
! rowspan="2" | Халкь
! colspan="2" | [[1953 йис]]ан малуматар
! colspan="2" | [[1964 йис]]ан малуматар
! colspan="2" | [[1982 йис]]ан малуматар
! colspan="2" | [[1990 йис]]ан малуматар
! colspan="2" | [[2000 йис]]ан малуматар
! colspan="2" | [[2010 йис]]ан малуматар [http://www.stats.gov.cn/tjsj/pcsj/rkpc/6rp/excel/A0201.xls]
|-bgcolor="#e0e0e0"
! Кьадар
! %
! Кьадар
! %
! Кьадар
! %
! Кьадар
! %
! Кьадар
! %
! Кьадар
! %
|-
| [[Хань]]
| align="right" | 547 283 057
| align="right" | 93,94
| align="right" | 651 296 368
| align="right" | 94, 22
| align="right" | 936 703 824
| align="right" | 93,30
| align="right" | 1 042 482 187
| align="right" | 91,96
| align="right" | 1 159 400 000
| align="right" | 91,59
| align="right" | 1 225 932 641
| align="right" | 91,51
|-
| • '''ТӀимил паяр'''
| align="right" | 35 320 360
| align="right" | 6,06
| align="right" | 39 883 909
| align="right" | 5,78
| align="right" | 67 233 254
| align="right" | 6,70
| align="right" | 91 200 314
| align="right" | 8,04
| align="right" | 106 430 000
| align="right" | 8,41
| align="right" | 113 792 211
| align="right" | 8,49
|-
| •• [[Джуанар]]
| align="right" | 6 611 455
| align="right" | 1,13
| align="right" | 8 386 140
| align="right" | 1,21
| align="right" | 13 378 000
| align="right" | 1,32
| align="right" | 15 489 630
| align="right" | 1,37
| align="right" | 16 178 811
| align="right" | 1,28
| align="right" |16,926,381
| align="right" |1.27
|-
| •• [[Манджурар]]
| align="right" | 2 418 931
| align="right" | 0,42
| align="right" | 2 695 675
| align="right" | 0,39
| align="right" | 4 299 159
| align="right" | 0,42
| align="right" | 9 821 180
| align="right" | 0,87
| align="right" | 10 682 263
| align="right" | 0,84
| align="right" |10,387,958
| align="right" |0.78
|-
| •• [[Хуэйяр]]
| align="right" | 3 559 350
| align="right" | 0,61
| align="right" | 4 473 147
| align="right" | 0,64
| align="right" | 7 227 022
| align="right" | 0,71
| align="right" | 8 602 978
| align="right" | 0,76
| align="right" | 9 816 802
| align="right" | 0,78
| align="right" |10,586,087
| align="right" |0.79
|-
| •• [[Мяо (халкь)|Мяо]]
| align="right" | 2 511 339
| align="right" | 0,43
| align="right" | 2 782 088
| align="right" | 0,40
| align="right" | 5 036 377
| align="right" | 0,50
| align="right" | 7 398 035
| align="right" | 0,65
| align="right" | 8 940 116
| align="right" | 0,71
| align="right" |9,426,007
| align="right" |0.71
|-
| •• [[Уйгъурар]]
| align="right" | 3 640 125
| align="right" | 0,62
| align="right" | 3 996 311
| align="right" | 0,58
| align="right" | 5 986 869
| align="right" | 0,59
| align="right" | 7 214 431
| align="right" | 0,64
| align="right" | 8 399 393
| align="right" | 0,66
| align="right" |10,069,346
| align="right" |0.76
|-
| •• [[Тудзя (халкь)|Тудзя]]
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" | 524 755
| align="right" | 0,07
| align="right" | 2 834 732
| align="right" | 0,28
| align="right" | 5 704 223
| align="right" | 0,50
| align="right" | 8 028 133
| align="right" | 0,63
| align="right" |8,353,912
| align="right" |0.63
|-
| •• [[И (халкь)|И]]
| align="right" | 3 254 269
| align="right" | 0,56
| align="right" | 3 380 960
| align="right" | 0,49
| align="right" | 5 457 251
| align="right" | 0,54
| align="right" | 6 572 173
| align="right" | 0,58
| align="right" | 7 762 286
| align="right" | 0,61
| align="right" |8,714,393
| align="right" |0.65
|-
| •• [[Монголар]]
| align="right" | 1 462 956
| align="right" | 0,25
| align="right" | 1 965 766
| align="right" | 0,58
| align="right" | 3 381 000
| align="right" | 0,33
| align="right" | 4 806 849
| align="right" | 0,42
| align="right" | 5 813 947
| align="right" | 0,46
| align="right" |5,981,840
| align="right" | 0.45
|-
| •• [[Тибетвияр]]
| align="right" | 2 775 622
| align="right" | 0,48
| align="right" | 2 501 174
| align="right" | 0,36
| align="right" | 3 874 035
| align="right" | 0,38
| align="right" | 4 593 330
| align="right" | 0,41
| align="right" | 5 416 021
| align="right" | 0,43
| align="right" |6,282,187
| align="right" |0.47
|-
| •• [[Буяр (халкь)|Буяр]]
| align="right" | 1 247 883
| align="right" | 0,21
| align="right" | 1 348 055
| align="right" | 0,19
| align="right" | 2 122 389
| align="right" | 0,21
| align="right" | 2 545 059
| align="right" | 0,22
| align="right" | 2 971 460
| align="right" | 0,23
| align="right" |2,870,034
| align="right" |0.22
|-
| •• [[Корейвияр]]
| align="right" | 1 120 405
| align="right" | 0,19
| align="right" | 1 339 569
| align="right" | 0,19
| align="right" | 1 766 439
| align="right" | 0,17
| align="right" | 1 920 597
| align="right" | 0,17
| align="right" | 1 923 842
| align="right" | 0,15
| align="right" |1,830,929
| align="right" |0.14
|-
| Муькуьбур
| align="right" | 6 718 025
| align="right" | 1,15
| align="right" | 7 015 024
| align="right" | 1,01
| align="right" |
| align="right" |
| align="right" | 16 531 829
| align="right" | 1,46
| align="right" | 20 496 926
| align="right" | 1,62
| align="right" |
| align="right" |
|-bgcolor="#e0e0e0"
! align="left" | Вири санал, КХР
! colspan="2" | 582 603 417
! colspan="2" | 694 581 759
! colspan="2" | 1 008 175 288
! colspan="2" | 1 133 682 501
! colspan="2" | 1 265 830 000
! colspan="2" | 1 339 724 852
|}
=== Дин ===
Китайдин динда, адет яз [[конфуцианвал]], [[даосизм]] ва [[буддизм]] сад-садак акахьнава. Абур хъсандаказ санал аваз я, идалайни гъейри гзаф вахтара са клисадин сергьятра. Китайда садлагьай нуфуз къачунвай конфуцианвал, гьакъикъатда, инсандинни жемиятдин арада рафтарвилин къанунрин диб хьанва. Даосизмди инсанди вичин асул — мана хъсанрунин ва тӀебиятдихъ галаз гармониядин идеяяр вилик тухузва. Буддизм дин Китайдиз къеце патай атанвайди я, ва ругьани алемдин сифте кьил эцигнавайди я. [[Китайда культурадин революция|Культурадин революциядин]] береда Китайда дин къадагъа тир.
Китай, са шумуд динар сад — садахъ галаз санал яшамиш жезвай уьлкве я. Пуд асул, [[буддизм]], [[ислам]] ва [[христианвал]] динрилай гъейри ина пара кьадарда маса гъвечӀи халкьарин чпин кьетӀен, тӀебиятдин къуватриз ва гзаф Гъуцариз агъазвай, динарни авайди я.
[[Хуэй]], [[уйгъурар|уйгъурри]], [[къазахар|къазахри]], [[киргизар|киргизри]], [[татарартатарри]], [[узбекар|узбекри]], [[тажикар|тажикри]], [[дунгсянар|дунгсянри]], [[саларар|саларри]] ва [[баоан]] халкьари ислам диндиз агъазва, чара — чара чешмейрин малуматрив кьурвал, Китайда мусурманрин кьадар 19,5<ref>[http://sunna-press.com/news/worldnews/827-skolko-musulman-prozhivaet-vo-vsem-mire-spisok.html Сколько мусульман проживают во всем мире?]</ref> — 29<ref>[http://www.imam.ru/articles/stati.html Сколько мусульман в мире?]</ref>миллион касдин арада юзазва. [[тибетар|Тибетрин]], [[монголар|монголрин]], ва [[югурар|югуррин]] дин — буддизм я. [[Мяо]] ва [[яо]] халкьарин арада — христианвал, ва дауррин, орочонрин ва эвенкрин арада [[шаманизм]] гегьенш хьанва. Са бязи китайвияр ([[хань|ханяр]]) христианвилин ва я буддизмдин пад кьазвайбур я, амма хань халкьдин агъазвайбурун гзафбурун дин адетдин — [[даосизм]] я.
Къенин юкъуз Китайда христианрин кьадар, вири дуьньяда авай христианрин вири санлай кьадардилай пара я.
== Экономика ==
== Административ паюн ==
{{main|Китайдин Халкьдин Республикадин административ паюн}}
{{КХРдин администрациядин паюн ва чилерин гьуьжетар|500px|right|||top-right}}
Китайдин Халкьдин Республикади 22 вилаятдин (провинциядин) винел администрациядин контроль тухузва, гьакӀни, КХРдин гьукуматди [[Тайван]] остров чпин 23 лагьай вилаят хьиз гьисабзава. Идалайни гъейри, КХРдик, миллетрин гъвечӀи паяр яшамиш жезвай 5 автономиядин районар, 4 муниципалитетар ва 2 администрациядин кьетӀен районар акатзава.
22 вилаят, 5 автономиядин район, 4 муниципалитет ва 2 администрациядин кьетӀен район «континентдин Китай» тӀваруни сад ийизва, иниз [[Гонконг]], [[Макао]] ва [[Тайван]] акатзавач.
КХР-дин конституцияда пуд дережадин административ паюн къалурнаваз я: вилаятар (автономиядин районар, юкьван (центрдин) гъилик квай шегьерар), уездар ва волостяр. Амма гьакъикъатда [[континентдин Китай]]да вич — вичи идара авунин вад дережа аваз я:
* '''Вилаятдин дережа''': 23 [[КХРдин вилаятар|вилаятар]], 5 автономиядин районар, 4 юкьван гъилик квай шегьерар ва 2 администрациядин кьетӀен районар.
* '''Округдин дережа''': 17 округар (префектуаяр), 283 шегьердин округар, 30 автономиядин округар, 3 [[аймак]]ар.
* '''Уезддин дережа''': 1464 уездар, 374 шегьердин уездар, 117 автономиядин уездар, 49 хошунар, 855 районар, 3 автономиядин хошунар.
* '''Волострин дережа''': 19522 посёлокар, 14677 волостяр, 1092 миллетрин волостяр, 181 сомонар, 1 миллетрин сомон, 6152 куьчедин комитетар ва 11 уездрин гъилик квай районар.
* '''Хуьрерин дережа''': хуьрер ва чкадин жемятар, микрорайонар (шегьерра).
=== ЧӀехи шегьерар ===
Китайдин кьилин шегьер [[Пекин]] я, ятӀани уьлкведин виридалай чӀехи шегьерар [[Шанхай]] ва [[Чунгцин]] я.
[[2000 йис]]алай эгечӀна Китайдин шегьерар йиса 10 % чӀехи жезвай. Алай чӀавуз Китайда, агьалияр са миллиондилай пара авай, 100 — елай гзаф шегьерар ава. Гзафмиллионрин шегьерар какахьна сад хьунивди Кьибле Китайда 40 миллиондилай пара агьалияр авай зурба шегьерар арадал гъидай къастар ава.
{| class="wikitable" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
! align=center colspan=11 | [[Китайдин Халкьдин Республикадин шегьерар]]
|-
! rowspan=23 width:150|<br />
[[Файл:Shanghai-pudong night.jpg|135px|Shanghai]]<br />[[Шанхай]]<br />
[[Файл:1 hong kong panorama 2011 dusk victoria peak.jpg|135px|Hong Kong]]<br />[[Гонконг]]<br />
[[Файл:Tianhe CBD.jpg|135px|Guangzhou]]<br />[[Гуанчжоу]]<br />
<br />[[Файл:Shenzhen_night_street.JPG |135px|Shenzhen]]<br />[[Шэньчжэнь]]<br />
! align=center style="background:#f5f5f5;" | №
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Китайдин Халкьдин Республикадин шегьерар|Шегьер]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Китайдин Халкьдин Республикадин административ паюн|Административ паюн]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шегьердин агьали
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шегьердин округ агьали
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Регион
! rowspan=23 width:150|
[[Файл:File-Beijing CBD 2008-6-996735.jpg|border|135px|Beijing]]<br />[[Пекин]]<br />
[[Файл:炫彩津门99海河夜景.jpg|135px|Tianjin]]<br />[[Тяндзин]]<br />
[[Файл:Chongqing Night Yuzhong.jpg|135px|Chongqing]]<br />[[Чунцин]]<br />
[[Файл:南京全景 cropped.jpg|135px|Nanjing]]<br />[[Нанкинг]]<br />
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Шанхай]]''' ||align=left | Шанхай || 9.495.701 || 18.542.200 ||align=left | РагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Пекин]]''' ||align=left | Пекин || 7.296.962 || 17.430.000 ||align=left | Кефер пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Гонконг]]''' ||align=left | Гонконг || 6.985.200 || 6.985.200 ||align=left | Кьибле пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Тяндзин]]''' ||align=left | Тяндзин || 5.066.129 || 11.500.000 ||align=left | Кефер пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Ухан]]''' ||align=left | [[Хубей]] || 6.660.000 || 9.100.000||align=left | Кьибле пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Гуанчжоу]]''' ||align=left | [[Гуандунг]] || 4.154.808 || 15.000.000 ||align=left | Кьибле пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Шенджен]]''' ||align=left | [[Гуандун]] || 4.000.000 || 8.615.500 ||align=left | Кьибле пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Шеньян]]''' ||align=left | [[Ляонин]] || 3.981.023 || 7.500.000 ||align=left | Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 || align=left | '''[[Чунцин]]''' ||align=left | Чунцин || 3.934.239 || 31.442.300 ||align=left | Кьиблединни рагъакӀидай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Нанчанг]] ||align=left | [[Дзянгси]] || 3.790.000 || 4.990.184 ||align=left | РагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Нанкинг]]''' ||align=left | [[Дзянгсу]] || 2.822.117 || 8.004.000 ||align=left | РагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Харбин]]''' ||align=left | [[Хейлунгдзянг]] || 2.672.069 || 8.499.000 ||align=left | Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | '''[[Шицзяджуанг]]''' ||align=left | [[Хебей]] || 2.620.357 || 9.630.000 ||align=left | Кефер
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 ||align=left | '''[[Сиан]]''' ||align=left | [[Шеньси]] || 2.588.987 || 10.500.000 ||align=left | Кефердинни рагъакӀидай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | '''[[Ченгду]]''' ||align=left | [[Сычуан]] || 2.341.203 || 11.300.000 ||align=left | Кьиблединни рагъакӀидай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | '''[[Чанчунг]]''' ||align=left | [[Гирин (провинция)|Гирин]] || 2.223.170 || 7.400.000 ||align=left | Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | '''[[Далянг]]''' ||align=left | [[Ляонинг]] || 2.118.087 || 6.200.000 ||align=left | Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | '''[[Хангджоу]]''' ||align=left | [[Джецзянг]] || 1.932.612 || 7.000.000 ||align=left | РагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | '''[[Дзинан]]''' ||align=left | [[Шандунг]] || 1.917.204 || 6.300.000 ||align=left | РагъэкъечӀдай пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | '''[[Тайюан]]''' ||align=left | [[Шанси]] || 1.905.403 || 3.413.800 ||align=left | Кефер пад
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 21 ||align=left | '''[[Цингдао]]''' ||align=left | [[Шандун]] || 1.867.365 || 8.000.000 ||align=left | РагъэкъечӀдай пад
|-
| colspan="6" align=center style="background:#f5f5f5;" | Сиягьдиз къачур йис: 2008-й.
|}
== Культура ==
{{Main|Китайдин культура}}
Китай, дуьньядин виридалайни дегь цивилизацияррикай садан хайи ватан я ва агьалидин физиологиядин тип 5 агъзур йисан къене масакӀа тахьанвай, мумкин, тек сад тир уьлкве я. Философиядин, чӀугварвилин ва политикадин вилик финин 5 000 йис гьисабдик квай тарих Китайдиз талукь я. Регионрин арада авай тафаватри жуьреба — жуьревилин гьисс арадал гъайитӀани, чӀалан ва диндинни — энтитикадин килигунин тегьердин садвалди Китайдин культура сад ийизва. Китайдин культура дуьньяда виридалайни кьетӀенди я. И культуради, Китайдихъ галаз къуншивал ийизвай, Монголиядин, Тибетдин, Индокитайдин, Кореядинни Япониядин гегьенш чилера яшамиш жезвай пара кьадардин халкьарин культура вилик тухуниз чӀехи таъсир авунай.
=== Китайдин культурадинни тарихдин имаратар ===
==== Китайдин чӀехи цал ====
{{Main|Китайдин чIехи цал}}
ЧӀехи цал, ва я, китайвийри лугьузвайвал, Яргъи цал — [[Кеферпатан Китай]]дайтӀуз 8851,8 километрдал яргъи хьанвай тарихдин имарат ва Дуьньядин муьжуьд аламатрикай сад я. Цлан 6260 км кирпичдикай эцигнавайди я, 2232,5 км — суван къванерикай. Адан 360 км гьич цални туш, цив ацӀай яргъи къанав я. Цал эцигунин кӀвалахар, Китайдин чара-чара гьукуматри, [[Юкьван Азия]]дай абурал вигьинар ийизвай куьчери халкьарикай, чеб хуьн патал, чи. э. в. [[IV виш йис|IV]]—[[III виш йис]]ара гатӀумнавай.
Чи эрадилай вилик [[221 йис]]уз вири Китай [[Цинь империя]]дин гьукумдик сад хьайила, [[Ши Хуангди]] императорди цлан системадик вигьинрикай хуьнин цӀийи хилер гилигиз эмир авунай. Гъуьгъуьнаваз атай [[Хань династия]]дин чӀавуз ЧӀехи цлан эцигунин кӀвалахар давам ийизвай ва ч.э. [[III виш йис]]уз кьилиз акъуднавай. Алай чӀавуз, кефердинни — рагъакӀидай пата ЧӀехи цалди вичин сифтегьан кӀалуб хвенва, амма рагъэкъечӀдай пата Цал саки тамамдаказ чӀкана накьвадин кьантӀариз элкъвена.
Сагъдиз амукьай чкайра цлан дибдин гьяркьувал 9 метр, вини кьиле гьяркьувал 6 метр я, цлан кьакьанвал 10 метрдал кьван агакьзава. Цлан тахминан гьар 200 метрдилай къаравулдин минараяр ава, къеце патани душмандин вигьинрикай хуьзвай сарар хьиз экъиснавай чӀехи дестекар хьтин къванер ва яракьдин кӀуф туна ягъун патал тӀеквенар ава. Цлан винел патан кьулувал къванцин плитайрив кӀевирнавайди я, вилик ам, адан винелайтӀуз кьушунар ва пар чӀугвадай улакьар физваай, гьяркьуь рехъ хьиз тир. Алай чӀавуз и кьулувалдин бязи чкайриз асвальт яна машинрин рекьер хьиз кардик ква. Асул гьисабдалди и цал, рельефдин къекъуьнар тикрарзавай ва чкадин пейзаждив иердаказ кьазвай, суван чкайрайтӀуз физва.
==== Императордин кӀвалер ====
{{Main|Къадагъа алай шегьер}}
[[Пекин]] шегьердин юкьни юкьвал, дуьньядиз [[Къадагъа тир шегьер]] тӀварцӀелди машгьур хьанвай, императордин кӀвал (дворец) алайди я. И дворецда 500 йисан къене анжах императордиз ва адан хзандиз яшамиш жедай ихтияр авай, къуллугъэгьлияр ва амайбур цларин анихъ амукьзавай, [[1925 йис]]алди гьакӀан адетдин инсандиз иниз гьахьун къадагъа тир. [[1987 йис]]уз ЮНЕСКО-дин виридуьньядин инсаниятдин ирсинин сиягьдик кутунвай.
КӀвалер [[1406 йис|1406]] — [[1420 йис]]уз эцигнавайди тир, им китайдин 24 императоррин макан тир. Вири санлай майдан 720 агъзур км² я, адан къене 9999 кӀвалер ава. КӀвалер 3400 метр яргъивал авай цлан сергьятдин къене ава ва «Къизилдин яд» тӀвар алай цин къубуди элкъуьрна кьунва. Комплекс кьве, Къецепатан кӀвалериз ва Къенепатан кӀвалериз пай хьанва. Императорди вичин гьукуматдин крар кьиле тухузвай Къецепатан кӀвалерин асул чкаяр — Кьилин гармониядин, Тамам гармониядин ва Гармония хуьнин тавханаяр. Къенепатан кӀвалера, императорди, адан папа, пачагьри ва абурун папари Гъуцраз ибадат ийзвай, къугъвазвай ва яшамиш жезвай чкаяр ава. Къадагъа алай шегьердин и паюна авай асул чкаяр — Цавун михьивилин, Ислегьвилин, Чилин ласвилин (секинвилин) ва Сад хьунин тавханаяр я. ГьакӀни ина императордин пуд бахчаяр авайди я — Яргъи уьмуьрдин, Регьимвилин ва Ласвилин (Секинвилин) багъар.
==== Цин Шихуангди императордин мавзолей ва «Терракотадин кьушунар» ====
«Терракотадин кьушунар» тӀвар алай кучудунар [[Шенси]] вилаятдин [[Сиань]] шегьердилай 35 км яргъал чка кьунва. И кучудунар [[1987 йис]]уз ЮНЕСКО-дин сиягьдик кутунвай. Чи эрадилай вилик 221—210 йисара, садхьанвай Китайдин садлагьай императордиз эцигнава. Ам эцигунин кардал 700 агъзур фяле кӀвалахзавай. Адан майдан 56,25 кв² метрдилай пара я ва чилин кӀаник 400 — елай пара кучудунар ава. Комплексдин асул экспонатар, [[1974 йис]]уз и чкадин лежберри дуьшуьш яз дуьздал акъуднавай — Терракотадин кьушунар я. Чилин кӀаник галай пуд тагъдин камерайра вири санлай къачурла 7400 солдатринни балкӀанрин ва 90 дяведин арабайрин фигураяр ава, им императордин саки вири кьушунар я. Фигураяр инсандин ацӀай буйдиз бегьемарнавайди я, абурун кьакьанвал 1,8 м я, гьар са солдатдин чин уникум я.
=== Китайвийри акъудай затӀар ===
Басмадин ктабар, [[чини]], [[пек]], гуьзгуьяр, [[таж]] ва чарчин гъуьлягъар — ибур китайвири акъуднавай ва чна къенин йикъалди гьар юкъуз менфят къачузвай затӀарин гьеле тӀимил пай я. Фикир гуниз лайих тир кар ам я хьи, [[чини]] расунин технология китайвийри европавийрилай 1000 йис вилик чирна туькӀуьрнавай. Китайдин кьве виридалай машгьур акъудай затӀар, философиядин куьмекдалди акъуднавай: садлагьайди, кьинтийинвилин эликсир жагъуриз алахънавай даосдин алхимикри дуьшуьш яз [[барут]]дин формула дуьздал акъцднавай; кьведлагьайди, геомантияда ва фэн-шуйда кардик квай алатдал бинеламиш хьанвай микьнатӀисдин [[кьиблелама]] тир.
=== Китайдин астрология ===
Китайда гьар йис, кьетӀен символ ва астрологиядин тикрар жезвай цикл авай, са гьайвандихъ галаз ассоциация жезва. Китайдин астрологияда, тайин тир гьайвандин лишандик дуьньядиз атанвай инсандихъ гьа гьайвандиз хас тир кьетӀенвилер гилигзавайди я.
[[1874 йис]]ан 10 октябрьдиз канададинни — америкадин астроном [[Джеймс Уотсон]]ан паталай [[Пекин]]да дуьздал акъуднавай астероиддиз Китайдин гьуьрметдай, китай чӀалал ''Китайдин бахтунин гъед'' мана гузвай «[[(139) Жуйхуа]]» тӀвар эцигнай.
== Спорт ==
Китай, спортдин дуьньяда виридалай дегь жуьрейрин муг я. Китайда гьеле дегь заманада тумаждин тупунив гилан футболдиз ухшар са къугъун къугъвазвай чӀал тестикьарзавай делилар авайди я. Футболдилай гъейри, уьлкведа вирида майилвал ийизвай спортдин акъажунар дявевилин харусенят, гуьллейрин ягъунар, столдин теннис, гимнастика, батутдал хкадрунар, залан атлетика, бадминтон, кьезил атлетика, сирнав, шорт трек, конькийрал къекъуьнар, конькийрай авахьунин спорт, баскетбол ва бильярд. Физикадин гьазурвилер Китайдин культурада гегьеншдаказ вилик фенва.
[[СССР]] чкӀайдилай кьулухъ дуьньядин спортдин цӀийи пачагьвал, [[АСШ]]-дихъ галаз саки сад хьиз акъажзавай КХР (Китайдин Халкьдин республика) хьанвай. [[2008 йис]]ан Гатун олимпиададин къугъунар гьакӀни Китайдин кьилин шегьерда — [[Пекин]]да кьиле тухванвай.
== Яракьвилин къуватар ==
Китайдин яракьвилин къуватар дуьньяда виридалай гзаф кьадардинбур я. Китай ядердинни ракетадин пачагьвал я. Партиядин регьбервалди экономикадин хкаж хьунин йигинвилинни дявевилин харжарин хкаж хьунин арада баланс хуьзва. [[Тайван]]дихъ галаз алакъайра акьалтзавай тIарамвилин ва китайдинни - америкадин алакъайра дестабилизациядин себебдилай, яракьвилин къуватрин мумкинвилер цIийи къайдада туьхкIуьрна вилик тухун гьукуматдин кьилин политикайрикай сад хьанва.
[[XXI виш йис]]алай яракьвилин къуватриз физвай харжар гзаф жез гатIумнавай, месела, [[2003 йис]]ав гекьигайла [[2004 йис]]ан Китайдин хуьнуьхин бюджет 11,6 % дал кхаж хьанвай. Специалистри гузвай къиметриз килигна, [[1992 йис]]алай Китайди [[Урусат]]дивай 10 млрд. доллар гьисабдал яракьар къачунвайди я. [[2004 йис]]уз, Урусатди къецепатаз маса хгузвай дявевилин маларин саки 50 % Китайдиз атанвай.
== Баянар ==
{{Баянар}}
== ЭлячӀунар ==
{{Навигация
|Проект = География
|Викисклад = Category:China
|Тема = Китай
}}
* [http://russian.people.com.cn/ Жэньминь Жибао]
* [http://russian.news.cn/ Агентство Синьхуа]
{{Азиядин гьукуматар}}
{{1000}}
[[Категория:Китай|*]]
{{Link FA|ar}}
{{Link FA|eu}}
{{Link FA|id}}
{{Link FA|sco}}
{{Link FA|vi}}
{{Link GA|de}}
{{Link GA|id}}
{{Link FA|pt}}
| 